İnsan mənzərələri - Nazim HİKMƏT

Pirayə xanıma

Əvvəli burada

Qaranlıqda

gümüşü gövdəsi

qırmızıya çalan bir

baltabaş düşmən torpedosudu

və

bir də

dalğaların üstündə

yırğalanaq

alov-alov yanan

Şaban Rəisin beş tonluq

yelkənli sahil gəmisi...

Dənizə

pərçimlənmiş qayalığın

lap təpəsində

yanan fənərin

iyirmi mil uzaqlığında,

gecənin qaranlığında

şahə qalxan

dalğaların hər biri

bir minarə boydadı

və

bu minarələr

hər həmlədə

köpük-köpük,

muncuq-muncuq

dağılırlar.

Poyraz küləyi,

bəlkə də,

heç vaxt

bu qədər sərt olmayıb -

soyuq iliyə işləyir.

Əsirləri götürüb,

qeyb oldu

düşmən torpedosu.

Şaban Rəisin

beş tonluq

yelkənli sahil gəmisi

alov almış

qızıl bir dirək kimi

gömüldü suya.

Arxavəli İsmayıl,

bir az əvvəl,

bu batan

gəmidə idi

və

indi

kiçik bir qayıqla

apardığı əmanəti

yerbəyer edirdi.

Yalnız deyildi -

rüzgarla danışırdı,

buludla danışırdı,

dalğalarla danışırdı...

Arxavəli İsmayıl

öz-özündən soruşdu:

- Əmanətimizlə

mənzil başına

vara biləcəyikmi?

Öz-özünə

cavab verdi:

- Varmasaq olmaz.

Gecə

Topxana limanında

silah düzəldən

Bəkir usta ona:

- Övladım, İsmayıl, - dedi,

sənə əmanətdi,

başqa kimsəyə yox...

Və

dənizə

pərçimlənmiş qayalığın

lap təpəsində

yanan fənərin işığı

gəminin yelkəninə

düşəndə,

Arxavəli İsmayıl

Saban Rəisə dedi:

- Bizi gördülər,

nə olur-olsun,

əmanəti sahibinə

çatdırmalıyam.

Və

izn alıb,

atlandı kiçicik

bir qayığa.

Nə demiş yəhudi?

Allah - böyük,

qayıq - kiçikdi.

Arxavəli İsmayılı

qəfildən bir dalğa vurdu,

ardından

bir dalğa daha,

ardından

üç dalğa daha...

Və

dənizi tanımaqda

bıçaq atmaq qədər

usta olmasaydı,

sularda qərq olacaqdı.

Rüzgar

heç vaxt

əsmədiyi kimi əsir,

düz qarşıda

işıq görünür -

qırmızı bir damla kimi:

yəqin,

Sevastopola gedən

bir gəminin

bayrağını işıqladan fənərdir bu.

Arxavəli İsmayıl,

qolları yorulsa da,

inadla çəkir kürəkləri -

içi rahatdır -

ağlında mübarizədən

və

əmanətdən başqa

heç nə yoxdur.

Əmanət -

bir əl pulemyotudur!

Və

Arxavəli İsmayıl

liman polislərinin

gözlərindən yayındıra bilsə,

aparıb,

Ankarada

Mustafa Kamal paşaya

verəcəkdir.

Rüzgar

get-gedə şiddətlənir,

bəlkə də,

qara yelə dönəcək.

Ən azı,

on beş mil uzaqdadır

ən yaxın sahil.

Fəqət

Arxavəli İsmayıl

əllərinin gücünə güvənir -

o əllər

sükanın ən yekəsini,

kürəklərin ən ağırını,

çörəyi

və

Kəməraltında

Fotikanın məmələrini

eyni əminliklə xışmalamışdı.

Rüzgar qara yelə dönmədi.

Bir anda

bütün ipləri

bıçaqla kəsilmiş kimi

səngidi.

Arxavəli İsmayıl

bunu gözləmirdi.

Dalğalar

bir müddət

qayığı yırğaladıqdan

sonra

quzuya döndülər.

Dənizin üstü

şüşə kimi dümdüz

və simsiyah oldu.

Arxavəli İsmayıl

çaşqın halda

buraxdı kürəkləri -

nə qorxunc şey imiş

birdən-birə

mübarizədən qopmaq,

içində

tuhaf bir ürpənti duydu

və

bir balıq kimi ürkdü -

bir qayıq,

iki kürək,

durğun, ölü bir dəniz

şəklində gördü yalnızlığı.

Və

birdən-birə

itirdi səmti...

Özünə küfr etdi.

Sonra

əyilib oxşadı

mübarək əmanəti,

sonra

məlum olmadı

Arxavəli İsmayılın aqibəti..."

Baş aşpaz Mahmud Aşər

iri əllərinin

arxası ilə

ovuşdurub gözlərini

dedi:

- Mən

bu Arxavəli İsmayılı

tanıyıram, yavrum.

- Nə danışırsan, usta!

Həqiqətdə

Arxavəli İsmayıl adında

bir adam olmayıb,

bu oxuduğum nağıldır.

Baş aşpaz

Mahmud Aşər qızdı:

- Haşa de, yavrum,

nağıl nədi,

bu dastandı, dastan!

Koroğlu da yaşamayıb?

Tahirlə Zöhrə də yalandı?

Həm də

mən tanıyıram

Arxavəli İsmayılı

dedim.

Amma

iyirmi ildir görməmişəm,

bəlkə də, ölüb,

kişi adam idi.

Baş aşbaz

Mahmud Aşər susdu.

Vaqon-restorandakılara -

şüşəli bölmənin

arxasındakılara baxırdı

qarson Mustafa

və

hirsindən

dişi bağırsağını kəsirdi.

Baş aşbaz

Mahmud Aşər

təkrar dedi:

- Amma

haqlısan, yavrum,

nağıl oldu Arxavəli İsmayıl.

Əski zamanlar

nağıl oldu daha.

O günlər ayrı,

bu günlər ayrı.

O günün adamları,

yavrum,

bir başqa cürdü,

bir başqa cürdü

yavrum,

bu günün adamları.

Mənə bax,

müharibədən də

heç yazırmı bu?

- Yazır.

- Eləsə,

İnönü savaşından da

bəhs edirmi?

- Edir.

- Mən oldum orda.

Sonradan

o savaşa

Birinci İnönü

savaşı dedilər.

Qarson Mustafa

heyrətlə soruşdu:

- Sən də

müharibədə

olmusan demək.

- Olmuşam, əlbəttə.

Özü də

İnönü meydan savaşında,

yavrum.

Soyuq külək

insanı arı kimi sancırdı.

Deyək ki,

qara qış bitdi,

yaz başladı,

ya başlayacaq.

Müharibə

beş gün, beş gecə sürdü.

Qan gölündə üzdük.

Və

axırda gavurlar

top arabalarını,

konyak dolu sandıqlarını

qarın üstündə qoyub qaçdılar.

Sonra

qaçarkən, yavrum...

Bizmi qaçdıq,

onlarmı,

çox da bəlli olmadı heç...

Fəqət

onlar qaçarkən

kəndləri və körpüləri

yandırdılar.

Baş aşpaz

Mahmud Aşər -

inqilabçı,

yeni mətbəximizin "neo-klassik" tipi

birdən-birə

qarson Mustafanın gözünə

tamam başqa

bir adam kimi göründü,

burnunun formasına qədər hətta.

Və

bəyaz qalpağı da

sanki

birdən-birə qeyb oldu.

Baş aşpaz

Mahmud Aşər

Qarson Mustafadan soruşdu:

- Kimdən aldın bu yazını?

- Qardaşımdan.

- Bu dastanı yazan dustağı

qardaşın tanıyırmı?

- Dostdular.

Bir gün

mən də getdim ziyarətinə.

- Kimin?

Həbsdəki şairinmi?

- Bəli.

- Sənin qardaşın nə iş görür?

- Heç nə... Fəhləlik edir...

Çovğunda

qapqara bir qatar

aparır insanları,

qaranlıq qarışıq.

Yağış qamçılayır

mavi şüşələri,

damlalar

ip kimi enir

göy üzündən.

Qarson Mustafa

başladı dastanın

ardını oxumağa:

- 1923-cü ilin

iyirmi üç may günü

birinci,

sonra ikinci

İnönü savaşı zamanı

düşmənin

Bursa və Uşaqdakı dəstələri

üstümüzə gəldi.

Onların

topçu və piyada qoşunları

bizimkindən üç dəfə artıq,

bizim də atımız çox,

ta nəyimiz vardı -

yalın qılıncımız,

ucuz dəmirdən,

tüfəng,

güllə üzü görmədik...

Martın iyirmi altısı.

Axşamçağı

onların

sağ cinahdakı əsgərləri

yavaş-yavaş

üstümüzə gəlməyə başladılar.

Martın iyirmi yeddisi -

bütün cəbhə boyu

doyüş başladı.

Martın iyirmi səkkizi,

iyirmi doqquzu,

otuzu -

qırğın

bir an da səngimədi.

Və

martın otuz birində,

gecə -

Ay işığı var idimi,

yox idimi,

bilmirəm -

İnönü də

qaranlıq hava

səs-küy və qığılcamlarla

dolu idi.

Və

ertəsi gün

aprelin birində

Metristəpə işıqlandı.

Saat

yeddinin yarısı olardı.

Bozöyük yanırdı.

Düşmən

müharibə meydanını

tərk etmişdi.

Sonra

aprelin səkkizindən

on birinə kimi -

üç günə

Dumlupınara girdik,

yalın qılıncla.

Sonra iyunda,

bir yaz gecəsində

sallarla keçdik

Sakarya irmağını,

yenə yalın qılıncla.

Sonra

Adabazarını aldıq.

Və

dolaşıb Sapanca gölünün

meşəliklərini,

yaxınlaşdıq

İzmitin şərqindəki

qumaş fabrikinə,

düşmən

qismən dənizdən,

qismən də

Qaramürsəl üzərindən

Bursaya çəkilib,

boşaltdı şəhəri gecə yarısı.

Sonra

avqust ayının iyirmi üçü

gəldi -

Sakarya

meihamei-kübrasının da

davamı

sentyabr ayının

on üçünə qədərdir.

Bizim

qırx min piyada qoşunumuz,

dörd min beş yüz atlımız,

düşmənin

səksən səkkiz min

piyada qoşunu,

üç yüz də topu vardır.

Döyüş meydanının

üst yanı Sakarya irmağı

və dağlardır,

sərt

və dik yamaclarıyla

kirəcli torpaqları

və

qayalarında

bir-birindən aralı bitən

tək-tənha şam ağaclarıyla

Abdüssəlam dağı -

göylər dağı dağlar.

Və

bu tərəflərdə

qayalıqlar arasından keçən

Sakarya irmağından

yalnız

haçadırnaq

əliklər su içə bilirlər.

Sonra

insana

ölümdən savayı

heç nəyi xatırlatmayan

Cahan bəyli ovası...

Bu dağların,

bu irmaqların,

bu ovaların

və

ordumuzun önündə

düşmən

geri çəkilməyə

məcbur oldu.

Buna rəğmən,

sənə: 1922,

on beş vilayətimiz

və doqquz

böyük şəhərimiz

hələ onların əlində idi...

Yenə sayımmı?

On bir irmaq,

yeddi göl,

gövdəsində baltalarımızın yarası

və

çatdığımız ocaqların

yanığı olan,

yüz dəfə

yüz min hektar orman,

bir gəmi tərsanəsi,

iki silah zavodu

və

on doqquz körfəz,

liman,

bəlkə

bir çoxunun

qırmızı-yaşıl fənəri,

sularını işıqladacaq

mayağı yoxdur,

fəqət,

onlar

taxta qayıqları

və

qəm-qüssəli balıqçıları ilə

bizimdir!

Sonra üç dəniz,

altı da dəmiryol xətti,

sonra

göz işlədikcə

uzanan yol:

qürbətə getdiyimiz,

qürbətdən gəldiyimiz

və

zərrə qədər də

tərəddüd etmədən

Çanaqqalaya yollandığımız...

Və

sonra torpaq

və

sonra

o torpağın insanları:

Uşaqda

dəzgahda

xalı toxuyanları,

gümüş işləməli

yəhərləri ilə

məşhur Manisalı saraçlar,

yol kənarlarındakı

və

vağzallardakı aclar

və

ağıllı,

cəsur,

ağırbaşlı kütlələrilə

dəliqanlı İstanbul,

dəliqanlı İzmir,

taxıl tacirləri ilə əşrəf və əyan,

qəzil çadırlı

tərəkəmələri Aydının

və

sonra muzdur

və ya avral,

davarlı,

davarsız

gödək meşin çəkməli

kəndlilər,

on beş vilayət

və qoqquz böyük şəhər

düşmən əlindədir...

Anadolu sürət qatarı

Sapancaya yaxınlaşır.

Siyah əlbisəlilərin

sarışını

siyah əlbisəlilərin

əsmərinə dedi ki:

- Faiq bəy,

bayaqdan bəri baxıram:

Baş aşpaz,

aşpaz və qarson

orda,

şüşənin arxasında

nəsə oxuyurlar.

- Hə,

qarson oxuyur,

o birilər də qulaq asırlar,

- Bəli,

Əcəba,

nə oxuyurlar, görəsən?

- O qarson

nə oxuya bilər, - deyə

düşünürsünüz.

Qarsonun oxuması,

Baş aşpazın

oxunan bir şeyi dinləməsi

sizə qəribə gəlir.

- Doğrudur,

Qaragözə bənzəmir

oxuduqları şey.

- Niyə Qaragöz gəldi ağlınıza?

- Bilmirəm.

Siz demişkən,

bir başqa şey də

ola bilər.

- Məsələn,

Əhməd Haşimin şeirləri.

- Mümkün deyil.

Yox.

Baş aşpaz anlamaz

Əhməd Haşimi.

Haklısınız, Şekib bəy.

Baş aşpazın anlayacağı

açıq,

cəsur,

haklı

və ümidli

bir tək sözü yoxdur

Əhməd Haşimin.

- Şeir

yalnız bu dediklərimizdənmi

ibarətdir, doktor bəy?

- Şeir dünyadan ibarətdir.

Və

bugünkü dünyada

yalnız bu dediklərim

anladılmağa dəyər...

Ardı var...

Hazırladı: Dilsuz