İnsan mənzərələri - Nazim HİKMƏT

Pirayə xanıma

əvvəli burada

Təhsinin üzü bürüşdü.

Göbələkli balığın

bir sümüyü

girmişdi dişlərinin arasına.

Burhan Özedar

minbaşıdan soruşdu:

- Sivaslı

Əhməd paşa haqqındakı

kitabımızı oxumusunuzmu, paşam?

- Xeyr, oxumamışam.

- Bir nüsxəsini verərəm sizə.

Amma,

oxumasanız da,

Əhməd paşanı tanıyırsınız,

deyilmi, paşam?

Minbaşı

pivəsinin köpüyü

ilə məşğul idi,

sözgəlişi dedi:

- Xeyr, tanımıram,

bu hansı Əhməd paşadı?

Bizim sinifdə

bir Əhməd Sivas var idi,

yüzbaşı ikən

şəhid oldu

Balkan müharibəsində.

Burhan Özedar çaşdı.

Nəhəng gövdəsi balacalaşdı,

büzüşdü.

Böyük adam

yupyumru burnunu

qaşıdı.

uşaqlığından bəri

belə edirdi,

başqasına görə

utandığı zaman.

Təhsin bığaltı güldü:

- Bu

sivaslı paşa

əski osmanlılardan

olacaq, - dedi.

Yavuz dövründə-filan…

Birdən-birə

dikəldi Burhan:

- Nə Yavuz dövrü,

Təhsin bəy?

Qanuni

Sultan Süleymanın

ən igid əsgərlərindəndir.

Yeniçəri deyil,

özbəöz türk,

eynən mənim kimi

xalis sivaslı,

aslan kimi komandan.

Minbaşı

bu dəfə

qəti şəkildə

incə-mincə səsini

qalınlaşdırmağa lüzum görmədən

dedi:

- Tanımıram.

Hərb tariximizdə

belə bir komandanın

adı yoxdur.

Minbaşıya baxıb,

düşündü Təhsin:

"Niyə

zarafat eləyirəm deyib,

geri çəkilmir?

Cəsarəti

əsgər olmağındanmı

irəli gəlir?"

Dodaqları

qanayırmış kimi

danışırdı Burhan:

- Bu gün

uşaqlara oxudulan

tarix kimiymiş

hərb tariximiz də, paşam.

Fatehləri,

Səlimləri,

Süleymanları belə

inkar edəcəyik.

Çocuqların

xəbəri yoxdu qocaman

Osmanlı imperatorluğundan -

padşah dedinmi,

xortdan gəlir ağıllarına.

Mənə

elə gəlir ki,

yıxa biləcəyimiz

qədər yıxdıq,

burda dayanmalıyıq,

yetər artıq.

Demokratiyada

ingilislərdən irəliyə

getməyə lüzum yoxdur,

ənənənin

gücünə baxın həriflərdə.

Biz mövlud oxumağı unutduq.

İnqilabdısa etdik,

kifayətdir,

bir az da

keçmişimizə köklənək.

Çocuqlarımızın röyasına

şahanə duruşuyla girməli

Yavuz Sultan Səlim.

Həyəcanlandı minbaşı:

- Bu fikirlərinizə şərikəm,

haqlısınız...

Nəhayət,

böyük adam dedi:

- Məsələ qalmadı demək...

Təhsin düşündü:

"Tamam başqa

bir eraya giririk...

Yorulduq..."

Yenə

içinə bayaqkı

məhzunluq çökdü.

Qaşıqladı yeməyini

və

gözlərini qırpa-qırpa

qabaqdakı masaya baxdı -

üç kişiydilər,

oturmuşdular üzbəüz:

Mösyü Düval,

Cazibə xanım,

Osman Nəcib.

Təhsinin ahbabı idi üçü də.

Osman Nəcib

böyük ziyalılardan idi -

Təhsinin

ona baxdığını gördü,

üstüörtülü gülümsədi,

əsnəyirmiş kimi

gərnəşdi.

Sonra

mədən suyu süzdü

Cazibənin bakalına,

kübarla yaraşan

bir nəzakətlə...

Osman Nəcib

qolları və ayaqları

çox uzun bir adamdı.

Hər yerdə

hər zaman

insan

sanki

dumduru, dəpdərin

bir suyun içində

görür Osman Nəcibi -

orda

təmbəl bir dəniz məxluqu kimi

rəhavətlə

və ağır-ağır qımıldanır,

o qədər uzanır

və

o qədər yumşalır ki,

seyr edərkən onu

qansız,

soyuq,

iyrənc bir şeyin

ətinizə sarıldığını

duyursunuz.

Osman Nəcib

işlədiyi yerə

az-az gələrdi,

gələndə də,

qapanardı otağına.

Və

kreslosuna yayxanıb,

masanın üstünə

qoyardı ayaqlarını,

baxardı divardakı

imzalı fotoqraflara:

Ziya Göyalp,

Tələt paşa,

Mustafa Kamal Atatürk

və

İsmət İnönü.

Osman Nəcib

kreslosuna yayxanmış halda

saatlarca qımıldanmadan

gözləri yarıaçıq,

yarıyumulu,

divarları seyr edərdi.

Müəllimi idi Ziya Göyalp.

Dürkhaymın

adını ilk dəfə

ondan eşitmişdi.

Tələt paşanın

əmri ilə almışdı

təhsisati-məsturədən

ilk yardımı,

Mustafa Kamal idi onu yüksəldən

və

İsmət İnönü idi əlindən tutan.

Osman Nəcibin

bunların dördünə də

sonsuz hörməti vardı,

amma,

qəlbinin dərinliyində

hər birinə bir qüsur tapmışdı:

Ziya Göyalp

lazım olduğundan çox

iddialı imiş,

Tələt paşa

lazım olduğundan çox

qaba və sadəlövh imiş,

Mustafa Kamal

lazım olduğundan çox

cəld və çevik imiş,

İnönü

lazım olduğundan çox

inadkar və pəhrizbaz imiş...

Və

dördü də -

Osman Nəcib belə düşünürdü -

böyük bir ciddiyyətlə

bir şeylərə həqiqətən inanmış

və

əqidələri uğrunda

döyüşmüşlər.

Halbuki bu dünyada

heç bir şey yoxdu -

Osman Nəcib üçün -

ciddiyyətlə inanılmağa dəyər.

Qızmaq,

qısqanmaq,

inad etmək,

döyüşmək,

gülmək - qəhqəhələrlə,

ağlamaq - hıçqıra-hıçqıra -

Osman Nəcibə görə -

boş və gülünc şeydi.

Müftə əldə edilən pul,

müftə əldə edilən qadın,

müftə əldə edilən avtomobil

və

istehza etdiyini

bəlli etmədən gülən gözlər…

Osman Nəcibə görə

bunlar

altmış illik

bir ömür üçün

bəs edər.

Gəlişi gözəl sözlər -

Osman Nəcib

belə düşünürdü -

dünyaya bir kərə gəlirik,

madam ki,

istəsək də - istəməsək də,

öləcəyik,

onda,

ölüm haqqında

niyə düşünək?

Osman Nəcibin arvadı

Osman Nəcibi

Allahın hər verən günü

aldadırdı.

Və

Osman Nəcib

bunu bilirdi.

Osman Nəcib

axşam yeməyindən sonra

rahat-rahat kompotunu içərkən,

aşiq-məşuqlar

yan otaqda görüşürdülər...

Artıq

əvvəlki deyildi,

qocalmışdı arvadı,

buna rəğmən,

hələ də

fövqəladə gözəl idi baldırları

və

nədənsə,

tez-tez qovğa edərdi

aşiqi ilə yataqda.

Və

istehza ilə gülərdi

Osman Nəcib,

gülərdi,

güldüyünü hiss etdirmədən.

Osman Nəcibin də

məşuqələri vardı.

Hər il

köhnəsi gedər,

təzəsi gələrdi Avropadan.

Bu işdə

xüsusilə

İsveçrə mallarından

istifadə edərdi

Osman Nəcib.

Onlar

gözəl,

sağlam

və ehtiraslı olurlar,

asan qurulan

saat kimi

işləməyi bacarırlar...

Restoran-vaqonun

pəncərələri açılmadığından,

şüşələri tərləmişdi

içərisi qızmışdı

və

havasında

spirt,

pudra,

kömür

və

Qərb xörəklərinin

qoxusu vardı.

Operetta

dekorasiyasını xatırladırdı

kiçik,

qırmızı abajurlar,

nəşəli,

saxta,

lirik...

Fransızca danışırdı

Mösyü Düvalla

Cazibə xanım.

On dəqiqədən bəri

kiçicik bir portağalı

soyub,

dilimləməklə məşğul idi

Osman Nəcib…

Zəngin osmanlılar

fil dişindən düzəldilmiş

ləvazimatlardan

istifadə edirdilər

kürəklərini qaşımaq üçün,

bunlar -

uclarında əl kimi

bir şey olan,

incə,

uzun sapları nəfis işlənmiş

qaşıqlardı.

O qaşıqlara bənzəyirdi

Cazibə xanım:

fil dişi kimi sarı bəyaz,

qaşıq sapı kimi

incə, uzun və kökssüz

və kiçik başı

o əl kimi bir şey idi.

Rəssam

Ömər paşanın

qızı idi Cazibə xanım.

İstanbulda,

Boğaziçində doğulmuşdu.

Bir yaşında ikən

Sultan sarayına götürüldü.

Üç yaşında ikən

atası rəsmin çəkdi.

Səkkiz yaşında ikən

piano çalmağa başladı.

On yaşında ikən

artıq fransızca

danışa bilirdi.

On beş yaşından

iyirmi yaşına qədər:

"Qəndilli üzərkən yuxularda,

Sürüklədi mehtabı sularda."

İyirmi bir yaşında ikən

evləndi.

İyirmi iki yaşında ikən

əri Müfit bəylə Vyanaya

getdilər.

Üç ildən sonra

İstanbula döndülər.

İyirmi altı yaşında ikən -

Paris.

İki il sonra

Ankaranı ziyarət

etdilər.

Ziyarətdən sonra - Berlin...

Orada da dörd il...

Sonra da - iki il...

Yenə də

qısa Ankara ziyarəti...

Sonra Roma.

Ağ dəniz,

Loyd Triyes tiko.

Müfit bəy

yolda ürək çatışmazlığından

öldü.

İstanbula döndülər.

Cənazə mərasimi

göz yaşları

içində keçdi.

Hətta

ağ əlcəkli

polislər belə

kədərlənmişdilər.

Cazibə xanım

bir müddət

xatirələrlə ovundu.

Sonra

bank məmuru

Şefiq bəylə evləndi.

Təzə əri

özündən kiçik idi

bir az…

Nəhayət,

portağalı soyub

dilimlədi Osman Nəcib

və

buna görə

özündən və dünyadan

məmnundu,

sümüklü,

dərin ovcunda tutmuşdu

isveçrəli məşuqəsi kimi

sarı,

qabığı soyulmuş portağalı.

Nədənsə, gülümsündü.

Düşes dö Rohanın

günorta yeməyindən

necə də maraqla danışırdı

Mösyü Düvala

Cazibə xanım.

Tək barmaqla çalınan

piano səsləri kimi gəlirdi

Osman Nəcibə

xörək adları və kəlimələr:

"... Lanqust ala morney...

Şevröy ala sentüber...

... setün boner...

... delis... koze...

Sos qrand vönör.

Şampayn roze..."

Ədəblə

və

bir az da

məhzun halda

dinləyirdi Mösyü Düval...

Bəmbəyaz

bir gecə keçir

mavi pəncərələrin arxasından.

Bayırda Ay var,

dəniz var,

bayırda

Ayın gümüş nurunda

cilvələnən

bəxtəvərlər bəxtəvəri

bir torpaq var...

Amma

bu gözəlliyin

fərqində deyil

lüks-vaqonun

mavi şüşələrinin içindəkilər...

Küncdəki masada

iki adam əyləşib,

əlbisələri simsiyah,

biri sarışın,

biri qaraşın.

Qaraşın adam

Mösyü Düvalı göstərib dedi:

- Bu fransızı

tanıyırmısınız?

- Hansı fransızı?

- Osman Nəcibin masasındakı.

Mösyü Düval dö Tor.

Multimilyonerdir.

Luvr çayı üzərində

nəfis bir villası var -

xalis Orta əsr abidəsi.

- İndi almanlar

yaşayırlar orda.

- Bəlkə də...

Amma, nə olsun?

Hərif teleqrafla

bir alman alayını

südlə təmin edəcəyini

bildirdi.

- Südü bizdənmi alacaq?

- Yox, canım,

Fransadakı fermalardan.

- Düşmənlərini

südlə bəsləyir demək...

- Yox, canım,

pul qazanır, pul...

Bayırda Ay var,

dəniz var,

dənizin üstündə

yelkəni yuxudan bir gəmi var,

Bayırda

Ayın gümüş nurunda

cilvələnən,

dənizin

masmavi qoynunda

yırğalanan

bəxtəvərlər bəxtəvəri

bir dünya var...

- Nə vaxtdan bəri

Türkiyədədi bu hərif?

- On beş ildir gəlib-gedir.

Yaxın

və Orta Şərqdə

iş görən bir şirkətin

rəisidir.

Bizdə

sement, pambıq və barıt

istehsal etməklə məşğul olur,

merinos qoyun

yetişdirmək istədi

Dalaman otlaqlarında,

elektrik alacaqdı

Sakarya irmağından,

fəqət

dövlət rüsxət vermədi....

Ardı var

Hazırladı: Dilsuz