İnsan mənzərələri - Nazim HİKMƏT

Pirayə xanıma

Əvvəli burada

Perron tünlükdü.

Nuri Cəmil

baxdı lüks vaqonun

pəncərəsindən:

bir nəfər

dayanmışdı aşağıda,

Əhməd onbaşı.

Və

birdən-birə

bir mövzu gəldi

ağlına:

"Bir dəmirçi kürəsidir

hərb meydanı,

millətlər

polada dönmək üçün

bişməlidirlər orada..."

Belə yazacaqdı,

halbuki

özü bu kürədə

bişməmişdi

və bişməyəcəkdi,

çünki - güldü - topaldı,

çox şükür.

Qabaqdakı

vaqondan

endi Təhsin -

ala gözlərin

ən rənglisinin sahibi

və

millət vəkili.

Nuri Cəmil

balkan və yunan

müharibəsinə gedən

Əhməd onbaşının

başı üstündən

gördü onu.

Yox oldu

birdən-birə

üzündəki təbəssüm:

"Görəsən,

niyə güldüyümü

bildimi Təhsin?

Bildisə,

bütün dünya biləcək."

Və

düşünməklə

düşünməmək arasında,

məntiqli-məntiqsiz

bir yuxu...

Bir ildırım sürətilə

içinə sızdı qorxu,

bir

suç dəliliymiş kimi

baxdı topal ayağına,

və

sanki

onu gizləmək istəyi

keçdi ürəyindən...

Sonra

hirslə

ağırlığını üstünə salıb,

dikəldi bir az da,

elə bil,

özünü Təhsinə

və bütün dünyaya

göstərmək istəyirdi.

Birdən

nə düşündüsə,

əyilib Əhməd onbaşının

çiyninə toxundu yüngülcə:

- Əsgər,

bir siqaret verim, çək...

Əhməd onbaşı

Nuri Cəmilin

bu təklifinə təəccüblənmədi.

Yorğun idi.

Baxdı

pəncərədən əyilən adama.

Aldı siqareti:

- Sağ ol, bəyim, - dedi.

Nuri Cəmil dinmədi.

Birdən-birə bezmiş,

usanmış halda

yumdu gözlərini...

Heydərpaşa vağzalının bufeti...

Həsən Şövkət...

Eyni masa...

Eyni bəyaz pendir...

Rakı - altıncı qədəh.

Adam

dunyaya

bir dəfə gəlir...

Bir yol ola,

dümdüz,

bir yol ola,

ucsuz-bucaqsız,

bir yol ola,

hər iki yanında qovaqlar,

gənc olasan,

amma, bir vaxtlar,

olduğun kimi yox,

xəyal etdiyin,

düşüyün kimi,

gedəsən bu yolu,

axıra qədər,

Dünya da

başının üstündən üça,

uça bəzəkli

bir quş kimi...

Eh...

Yeddinci qədəh...

Və

həp eyni

bir dilim bəyaz pendir...

"Bu səslər hardan gəlir?

Bu səslər hara gedir?

Sevdiyim

bir Ay işığıydı,

getdi hədər,

Gözləmə,

bir daha gəlməz"

Həsən Şövkət

yeddinci qədəhini

o bir dilim bəyaz pendirinə

əl vurmadan içirdi

və vağzal saatı

on səkkizi qırx səkkiz

dəqiqə keçirdi...

Bir tanışı

yaxınlaşdı masasına

Həsən Şövkətin,

xəyal-məyal,

harda

tanış olmuşdular,

nə danışmışdılar?

Adını belə xatırlamırdı.

Tək bir şey

qalmışdı ağlında -

baş barmağındakı fır...

Həsən Şövkətin

tanışı dedi:

- Mən

Allah deyirəm,

siz təbiət deyin,

bir

fövqəl güc var, bəyim,

ah-nalə ilə

quruldu Avropa,

ah-nalə ilə dağılır.

Palçığı

göz yaşı ilə

yoğrulan evdən

xeyir gəlməz.

Zalım atanın övladı

dərd çəkər.

Məsələn,

bizim İzmir dərəbəylərinin

pərişan görünür

bu gün uşaqları.

Allah

pulu ilə bərabər

ağlını da aldı

başından,

Eybi yoxdu,

siz yenə təbiət deyin.

Əli paşanın

bir əkin yeri vardı, bəyim,

bir ucundan bir ucuna

atla on saata gedilirdi,

hələ

Bursadakı hamamları...

Əli paşa

səksən para

kəndə baxırdı,

deyilənə görə,

paşalığı zorla alıbmış

sultan Əbdülhəmiddən .

Bursada

bəzi kitabxanalarda-filan

şəkilləri var hələ:

yaxasız mintan,

içi qurd dərisindən

qısa gödəkcə,

çəkmələr,

yerli qumaşdan arxalıq,

div kimi

söykənib ov tüfənginə

gözlərini

elə bərəldib,

deyirsən ki, indicə

səni udacaq.

Fəqət

o bu bədheybət

şəkillərdə qaldı yalnız,

var-dövləti

və

şan-şöhrəti kimi,

inşallah,

onlar da

yox olanlar ortadan.

Kiçik qızı

atəşkəs zamanı

fahişə oldu,

bir axşam

zabitlərlə endi

Bəyoğluna.

Bir də

bir oğlu var,

indi sonuncu

mülklərində qalır,

Mülk,

bəlkə də,

qırxgözlüdür,

amma, dörd tərəfi

uçuq-sökük,

bu xarabazarda

bayquş kimi

təkbaşına yaşayır

hərif.

Bədəni əsməcə tutub,

bütün günü

bir qoyun dərisinin

üstündə dayanıb

gözləyir,

qonum-qonşu

qabağına bir tikə

çörək qoymasa,

acından ölər.

Bir mənəviyyat var,

mən Allah deyirəm, bəyim,

siz təbiət deyin.

Həsən Şövkət

tanışının sözünü kəsdi:

- Nə mənəviyyat,

nə təbiət?

Mən də Allah deyirəm.

Bu boşqabda

bir dilim

bəyaz pendir var,

mən onu belə yemirəm,

yəni, yeyə bilmirəm,

ikinci dilimə yetmir pulum.

Nə zalım,

nə də dərəbəyi idi atam.

Avropanın dağılması da

umrumda deyil.

Biz də

onlarla bərabər dağılaq,

onlarla bərabər,

həp bir yerdə,

həp bir yerdə...

Söylənəcək

nə qədər

sözüm vardı

insanlara,

Söylətmədilər,

Söylətmədilər...

Pisiniz də, yaxşınız da

bir zibilsiniz...

Tək

bir dilim

bəyaz pendirim var,

sizin olsun,

buyurun, yeyin!

Və

Həsən Şövkət

itələdi boşqabını

tanışına tərəf...

Perron.

Uniformalı

bir Baş komissar

mərkəzi qapıya sarı

yüyürdü,

amma qəddini bükmədən,

dimdik.

Nə vaxt

bir yerdə

bir polis yüyürsə,

ən uzaq

ehtimallar belə

gəlir ağıla

və

yüyürmək

şey-şüyün

üstündən tullanmaq

polisin

məmurluq şərəfinə

ləkə gətirməz.

Bir leytenant

bir minbaşının qulağına

nəsə dedi

və

minbaşı qaçdı

mərkəzi qapının yanına,

Leytenant qaldı öz yerində,

amma

yeni yağlanmış

bir naqan gülləsi kimi

hər şeyə hazır...

Perronda

çoxaldı birdən-birə

mülki geyimli polislər,

özlərini

nə qədər

bəlli etmək istəməsələr də,

kim olduqları

dərhal bəlli olurdu.

Vağzal müdiri

müfəttişlə danışır,

hər ikisi təlaş içindədi.

Mərkəzi qapının

yanında dayanan adam

soldan sağa keçdi.

Qısa boylu və şişmandı.

Papağını çıxardı.

Gödəkcəsinin

düymələrini açdı.

Əllərini

göbəyinin üstünə

qoydu.

Boynunu bükdü.

Gözlədi,

Əhməd onbaşı

(Balkan və yunan

müharibəsindən gələn

və

"Dayan ha, həmşərim,

sonuna çatdıq"

sözüylə məşhur olan)

yanındaydı

şəhərlərarası qatarın

və

Nuri Cəmilin

verdiyi siqareti

çəkib qurtarmamışdı hələ...

Və

yorğunluğunu,

bir ixtiyar dostu kimi,

yola verə-verə,

şabalıd rəngli gözlərini

əyləndirə-əyləndirə

baxırdı olub-bitənlərə.

Və

Əhməd onbaşı ki,

görə bilirdi

tikanlı məftillərin

arxasındakı qaranlığın

qımıldadığını,

istər-istəməz,

sezirdi ortalıqda

nələrinsə baş verdiyini...

Birdən-birə

bir çaxnaşma oldu

camaatın arasında

Mərkəzi qapıdan başlayaraq,

insanlar

papaqlarını çıxarıb,

ikiqat əyildilər.

Kədərli mənzərə idi.

Mərkəzi qapıdan

lap öndə bir adam

girdi vağzala -

yaxından baxanda,

ədəbli insana bənzəyirdi:

sadə,

bəlkə cəsur,

bəlkə qorxaq...

Burnu yuvarlaq

və çox içdiyindən

qırmızı idi bir az

bürüşmüş yanaqları

ətli, bəmbəyaz...

Və

gözləri

səbirli, yaşlı

şimal qadınlarının

gözləri kimi rəngsiz...

Asta,

səssiz addımlarla

yeriyirdi

və

laqeyd-laqeyd dinləyirdi

sağında,

solunda

ikiqat olmuş insanların

itaətkarcasına

dedikləri sözləri...

"Təlaş buna görəymiş" -

deyə düşündü Əhməd onbaşı.

"Gör nə tünlük oldu,

bu kimdi, görəsən?

Hər halda, böyüklərdəndi."

Güldü öz-özünə -

axmaq bir fikir

gəlmişdi ağlına:

"Ey cahil kəndli,

bizim Əli görsə bunu,

bəylərbəyi sanar

bir nahiyədə,

yəni,

validən böyük...

Bu, millət vəkili olacaq...

Gör ətəyindən nə öpürlər...

Mənə qalsa,

insanoğlu Allahdan başqa

heç kəsin önündə

əyilməməli...

Amma

görünən budur ki,

hərif əsgərlik etməmiş,

etmişsə də,

elə-belə,

ehtiyatda olan

zabit kimi...

Yoxsa

bir komandir

yoxlama zamanı

beləmi yeriyər?

ehtiyatda olan

zabitlərin yumruğu da

bir şey deyil..."

Əsgərlik deyincə

üç şey gəlir ağıla:

bir - şax yeriş,

iki - sərt yumruq,

üç - igidlik...

Müharibə etmədən igidlik?"

Əhməd onbaşı

yenə qəşş eləyib güldü,

fəqət

birdən-birə

yüz addım aralıda

bir minbaşı peyda oldu

və

indicə

vağzalın mərkəzi

qapısından girən

adama sarı yüyürdü.

Əhməd onbaşının

gülüşü

içində şüşə kimi

çilikləndi.

Dərhal

vəziyyətin nə yerdə

olduğunu anladı.

Salama dayandı,

heç bir şey düşünmədi artıq.

Yola salınan

böyük adam

bir az irəlidə -

ətrafındakıların ortasında

hər şeyə biganə,

hər şeyə laqeyd

bir halda dayanmışdı...

Burhan Özedar

böyük adama

nə isə izah edirdi...

Burhan Özedar -

tökməbədən,

upuzun,

dəmir kimi möhkəm ayaqları

çəkisinə uyğun,

tüklü əllərinin hərəkəti

rahat və ağır,

sol gözünü

qırpır ara-sıra,

fəqət

bu gözqırpımının

heç bir əlaqəsi

yoxdu hiyləgərliklə,

bir xəstəlikdi bəlkə də...

Burhan Özedar

hicri tarixi ilə

1300-cü ildə

Sivas şəhərində doğuldu.

Kemankeş kimi tanınırdı

yeni soyadları çıxmadan öncə.

Rəhmətlik atası

Sarvan Osman ağadır -

Qarahisarda torpaq,

Sivasta iki mağaza

və

yüz qatır sahibi...

Burhan

hicri tarixi ilə

1320-ci ildə

rüstiyəni bitirdi.

Səfərbərlik illərində

qatırlarını

orduya yollamaq üçün aldılar.

Daha

üç bədəl ödədi

1330-cu ildən 1334-cü ilə qədər.

Atası yetmiş yaşında öldü,

atəşkəs zamanı,

İstanbulda.

O vaxt

Burhanın iyirmi beş

qızıl onluğu vardı

və

yunanlarda idi

Anadolunun kağız pulları.

Sağ olsun milliyətçiləri -

Burhan

ərzi-hal yazdı

Türkiyə Böyük Millət Məclisinə -

indi

pullarının üstündə

Ay-ulduz şəkli var artıq.

Sərmayə yenə yunanlarındı,

amma

ortaqdı Burhan Özedar.

1337-də - ilk sevkiyyat,

1340-da - ilk bina,

1341-də -

Sivaslı Əhməd paşa

camisinin təmiri.

1342-də

Burhan Özedar on yataqlı

xəstəxana binası tikdirdi,

gül-çiçəyin içində....

Ardı var

Hazırladı: Dilsuz