İnsan mənzərələri - Nazim HİKMƏT

Pirayə xanıma

Əvvəli burada

Jandarma Həsən

söhbət əsnasında

Xəlildən soruşdu:

- Yəni,

deyirsiniz

hökumət çörəyi

talonla verəcək?

- Elə görünür...

Jandarma Həsən

fikrə getdi,

sonra

burnunu çəkib,

dedi:

- Elə

talonla versə yaxşıdır.

- Niyə?

- Lazımdı.

Camaat

çörəyə hörmət eləməyi

unudub.

Bir dilim özləri yeyirlər,

bir dilim də itlərinə atırlar

şəhərlilər.

Çörək

bədənin həm həkimi,

həm dərmanıdır.

Kaş ki,

kənddə vergiləri azaldalar,

mal-qara ucuzlaşa bir az.

Məndə

torpaq

istədiyin qədər var,

amma

boynunu tumarlamağa

bir pişiyim də yoxdur.

Jandarma Həsən

Höyüklərdə baş verənlərdən

danışırdı Məlahətə:

- Bizim kənddən

bir saatlıq məsafədə

bir ələvi kəndi var,

ondan da o üzdə Höyüklər -

adamları çalışqan,

amma,

di gəl ki, xoruza biət edirlər.

Torpaqlarını qazırsan,

altından

div şəklində daşlar çıxır,

saxsı qablar çıxır,

qızıl cüyürlər çıxır.

Hökumət qarışıb indi bu işə.

Tapdığını Ankaraya -

muzeyə göndərir.

Sən

muzeyə heç getdinmi, bacı?

- Getmədim.

- Mən getdim,

İstanbulda,

bir dəfə...

- Hərbi muzeyəmi?

- Yox...

O birinə.

Görməli yerdir.

Sağa baxırsan,

sola baxırsan -

həp gavur padşahlarının

daşdan hazırlanmış heykəlləri.

Görünür,

o vaxtlar dəmir yox imiş,

olsaydı,

onlar da Atatürkünkü kimi

dəmirdən tökülərdi.

Çoxu da çır-çılpak.

İçlərində arvadlar da var.

Qəbirləri də ordadır.

Deyirəm,

gün varmış,

sağ imişlər,

indi quruca daşdılar...

Dustaq Fuadla

çavuş müharibədən

danışırdılar.

Pəncərədən

eşiyə baxırdı

dustaq Süleyman

və

dodaqaltı

Tofiq Fikrətin

bir şeirini oxuyurdu:

"Yeyin,

əfəndilər, yeyin,

bu xani - iştaha sizin..."

İzmit ovasından

keçir qatar.

510 nömrəli vaqonun

beşinci kupesində

yatır heybə sahibi -

Həlim ağa,

sanki,

ilbiz kimi,

qara saqqalının

ağ yun corablarının

içinə çəkilmişdi

və

rütubətli,

isti pəyəsində yatan

bir heyvanı xatırladırdı...

Birdən-birə durdu qatar.

Həlim ağa

baxdı pəncərədən.

Dışarıda

gecə olmasına rəğmən

vaqonda işıqlar

yandırılmamışdı.

Bir

stansiyada dayanmışdılar ,

Həlim ağanın

indiyə qədər görmədiyi

böyük,

çox böyük bir stansiyada.

Stansiyanın önü də

qaranlıq idi,

yaman da çox adam vardı.

Təbillər döyülürdü.

Alov-alov yanan

məşəllər tutmuşdular

adamlar əllərində.

Bağırıb çığırırdılar.

Birdən-birə

qar yağmağa başladı,

lopa-lopa.

Təbillərin səsi

get-gedə artdı.

Bayraqlar dalğalandı,

al deyil, yamyaşıl.

Bir adam çıxmışdı

stansiya binasının üstünə,

başında kalpaq,

belində

gümüş kəmərə keçirilmiş

əyri qılınc...

Müharibədə

ingilisləri məğlub edən

qəzetçi paşa idi bu -

Həlim ağa o saat tanıdı,

Halbuki

bu gecəyədək

heç görməmişdi onu.

Bir qədər də

diqqətlə baxdı.

Az qala, qışqıracaqdı.

Baqqal Hacı Nuri bəy də

yanındaydı paşanın.

Damın üstündən

əl işarəsiylə

"Gəl bura, gəl, gəl!" -

deyirdi Həlim ağaya.

Həlim ağa gedib,

əlindən öpdü paşanın.

İndi

ikisi də

Çankırı valisinin

avtomobilindən böyük

bir avtomobilin

içində idilər.

Yağış yağırdı.

İslaq,

sürüşkən şosenin üstündə

quş kimi süzürdü maşın.

Həlim ağa

paşanın önündə oturmuşdu,

heybəsi sürücünün yanında idi.

Paşa,

Həlim ağanın

saqqalına tərəf əyilib:

- Çox şükür, oldu, - dedi -

tez oldu bu iş,

almanlarla birləşib,

müharibəyə qoşulduq.

Ağzını möhkəm saxla,

heç kəsə bir söz demə,

hətta Hacı Nuru bəyə də.

Hazırlaş.

Çörəyi talonla verəcəklər,

unun varmı?

- Var, paşam.

- Anbara şəkər yığmısanmı?

- Yığmışam, paşam.

- Ağ neft necə?

- Onu da tədarük etmişəm, paşam.

Dənə zeytun, yarma, düyü, noxud,

lobya, hər şey nə lazımsa.

- Çox gözəl.

Sən Hacı Nuru bəydən

daha zəngin olacaqsan.

- Sayənizdə, paşam.

- Sabah

hamı bilir, bilsin,

bu gün təkcə sən bil,

ağzını açma!

Şami-şərifdə

bərabər qılarıq

cümə namazını!

- İnşallah, paşam.

- Hacı Nuru bəydən

daha zəngin olacaqsan,

Hacı Nuru bəydən

daha zəngin...

Hacı Nuru bəydən...

Həlim ağa

paşa ilə bərabər

ağappaq və ipək kimi incə

Misir həsirinin

üstündə oturmuşdu,

qəfildən soruşdu:

- Paşam,

bu Hitler deyilən gavur,

doğrudan da, müsəlmandır?

- Müsəlmandır.

Hamamda çiməndə

gözümlə görmüşəm.

Gavurlar fitə bağlamazlar.

Sünnət olunub.

Bir pişik keçdi

Həlim ağanın

qılçalarının arasından,

uzun tükləri

alov-alov yanan

qıpqırmızı bir pişik.

Həlim ağa

pişiyin dalına düşdü,

pişik qaçdı,

o qovdu,

pişik qaçdı,

o qovdu.

Bazar hamamının

qapısına qədər gəldilər.

Birdən pişik içəri girdi.

Qazançının qızı Şərifə

çıxdı çölə,

qoltuğunda hamam boxçası,

yayxana-yayxana,

yanaqları qıpqırmızı, girdə,

örpəyinin altında

qara saçları islaq,

on beş yaşı ola-olmaya.

Həlim ağa doladı qollarını

Şərifənin belinə

və

qızı arxası üstə uzatdı

qənd çuvallarının arasına,

yaxasını açdı,

dişlədi sol yanağından.

Qızın sol yanağından -

dişin yerindən

qan axdı sinəsinə doğru.

Paşa

valinin stolunun

arxasında oturub,

lülə-kabab yeyirdi,

yüngülcə

çiyninə toxundu

Həlim ağanın

və

güldü.

Həlim ağa:

- Paşam, - dedi,

izn ver,

şəriətin qanunu

yerinə yetsin,

Allah-taalanın

buyurduğuna görə

bir kişiyə dörd arvad düşür.

Paşa yenə güldü:

- O da olar,

Həlim ağa,

amma indi vaxtı deyil,

molla

qıza kəbin kəssin,

sonra...

-Atası razı deyil...

- Arvadını boşa.

- Torpaq,

bir də iki dükan

əlimdən çıxar.

- Onda

başqa bir çarə ara.

Mətbəxdə

paltar yuyurdu

Həlim ağanın arvadı,

ərinin içəri girdiyindən

xəbəri olmadı.

Çöməlmişdi,

arxası qapıya tərəf.

Təknədəki

paltarları sıxarkən

qalxıb-enirdi

siyah əlbisəsinin altında

kürəyinin sümükləri...

Həlim ağa

bir arvadına baxdı,

bir mətbəxə.

Mətbəxin damı uçmuşdu -

yuxarı baxanda,

ulduzlar görünürdü.

Həlim ağa

yeridi barmaqlarının

ucunda,

yaxşı ki,

səs çıxarmırdı

rezin ayaqqabıları,

yaxınlaşdı arvadına,

aldı sağ əlinə

paltosunun altında

gizlətdiyi baltanı...

Baltanın ağzı

sınmışdı üç yerdən,

qaldırıb endirdi

arvadının ənsəsinə -

amma

qan çıxmadı,

kəllə yerə düşmədi,

bir dəri ilə

asılı qaldı boynundan

və

Həlim ağanın

üzünə baxa-baxa

dedi:

- Sən neylədin?

Vur, bir də vur!

Amma

Həlim ağa

"Ərəbzəngi" kitabında

oxumuşdu,

bilirdi ki,

bir də vursa, diriləcək.

Vurmadı.

Kəllə narazı halda

çatdı qumral qaşlarını,

sonra

qopub düşdü yerə.

Kəllə

qopub yerə düşərkən

sıyrıldı dərisi boynun,

söyüt budağının

qabığı soyulan kimi...

Məktəb uşaqları

kəllədən top düzəltdilər,

başladılar

hərbi komissarlığın

heyətində oynamağa,

əlində balta

yoldan keçəndə

Həlim ağa

bir şey düşdü qucağına,

baxdı: baş idi,

amma

arvadının yox,

Həzrət Əlinin...

Həlim ağa qorxdu,

başladı ağlamağa.

Paşa soruşdu:

- Nə olub?

- Arvadımı öldürdüm, paşam.

- Zərər yoxdu,

o öldü,

sən çox yaşa.

Təyyarə

bombardmanında öldü

deyərik,

sən

bir İstanbula get,

əylən, könlün açılsın.

Artıq

sən, Hacı Nuru bəydən

etibarlısan.

Mənim

qəzetimə də gəl,

qəhvə içərik.

Həlim ağa

xüsusi bir

vaqon kirələdi,

təkbaşına,

nəfsi üçün...

Kilimlə döşətdi içini

və

corablarını çıxarıb,

alt paltarı ilə

vaqonun

tən ortasında uzandı.

Manqalı yandırdı.

Qəhvədanı

odun üstünə qoydu,

köpükləndi qəhvə.

Qapançı qızı Şərifə,

elə bil, qeybdən gəldi -

baldırları dümağ, dopdolu,

məmələri turunc kimi...

Həlim ağa

Şərifənin belindən

qucaqlamaq istəyəndə,

qatar birdən-birə dayandı.

Həlim ağa

uçdu havada,

qalxdı buludlardan

yuxarı.

Qəflətən

başı bir ulduza dəydi,

qurğuşun parçası tək

düşdü dənizə -

getdi suyun dibinə...

Sonra

silkinərək yuxudan oyandı.

Doğrudan da,

dayanmışdı qatar,

pəncərənin

önünə yığılmışdı

vaqondakılar.

Həyəcan içində idilər.

Hardansa fit səsi gəlirdi.

Həlim ağa

ağrıyan başını

tutub soruşdu:

- Nə var,

nə olub?

Yer eləyin,

biz də baxaq.

Pəncərənin

önündən çəkilən olmadı,

tatarsifət adam dedi:

- Sən yatmışdın,

qəfildən

zınq eləyib durdu qatar,

bir-birimizin

üstünə yıxıldıq,

stansiya-filan yox -

çölün düzü...

Nəzarətçiər yerə düşdülər,

çığırtı-bağırtı aləmi bürüdü...

Həlim ağa daha qulaq asmadı.

Eləcə

ayağındakı yun corabla

çıxdı dəhlizə:

- Mənə ayan oldu,

mənə ayan oldu,

yuxusunu gördüm, - dedi.

Maşinist Əlaəddin

yerdə,

lakomativin yanında

dayanmışdı.

Kömürçü İsmayıl

soruşdu yuxarıdan:

- Usta,

hansı vaqonda

çəkiblər imdad ipini?

- Nə bilim,

indi öyrənərik.

Baş nəzarətçi

vaqonların önünə gəldi:

- Bəylər, narahat olmayın!

Xanımlar,

vaqonlardan düşməyin!

Əlaəddin

Baş nəzarətçiyə yaxınlaşdı,

nəsə soruşdu,

sonra geri döndü.

keçib gəldikləri

yolun üstündə,

beş-altı adam göründü,

əllərində xərək.

Ocaqçı İsmayıl soruşdu:

- Ölübmü, usta.

- Bəlli deyil.

- Niyə atıb özünü?

- Bilmirəm.

- Necə bilirsən, usta,

eşqə görədirmi?

Yəqin

bir qızı istəyib,

verməyiblər,

ya da

arvadı dığ-dığ olub,

bezdirib...

- Zənn etmirəm.

- Eşqdən deyilsə, pulsuzluqdandı,

baxıb görüb ki,

başqa çarə yoxdur.

- Bəlkə də...

- Ya da

yaxın bildiyi bir adam badalaq gəlib.

- Kim bilir...

- Daha doğrusu, usta,

görünür, yazığın

bileti yox imiş.

- Bu da mümkündü...

- Ağlıma

bir şey də gəlir:

xaricdə

oğlu, qardaşı varmış,

bombardmanda ölüb...

- İsmayıl, vallah, bilmirəm.

- Yaxşı,

mən belə olub deyirəm,

bəs, sən necə olub deyirsən?

- Mənim fikrimə görə

bəlkə

vaqonun qapısı açıq qalıb,

adam görməyib,

ayağı gedib, yıxılıb yerə...

- Yox, usta, bu olmadı...

- Niyə?

- Niyəsini bilmirəm,

amma olmadı.

Maşinist Əlaəddin

qəribə bir kədərlə

gülümsədi:

- Haqlısan, İsmayıl, - dedi,

doğrudur, belə şey olmaz.

Ölüm istəmək üçün

bu gün

bu dünyada

o qədər səbəb var ki...

Adamları

elə asan məhv eləyirlər ki,

vaqonda

qapının açıq qala

bilməsinə,

bunun,

sadəcə,

bir qəza olmasına

heç kəs inanmır.

Ocaqçı İsmayıl,

bu uzun cümlənin

ancaq axırını anladı

və təsdiq etdi:

- Adam anlaya bilmir...

Ölən

əlli yaşlarında

bir adamdı,

qaldırıb arabaya qoydular.

Maşinist Əlaəddin

qalxdı lokomotivə,

Baş nəzarətçi işarə verdi.

Qatar hərəkət etdiyi zaman

510 nömrəli vaqonun

beşinci kupesində

heybə sahibi - Həlim ağa

çin çıxmayan yuxusundan

dilxor halda

qara saqqalını tumarlayırdı:

damağında papiros,

saat düz on səkkiz otuz...

(Birinci hissənin sonu)

Ardı var...

Hazırladı: Dilsuz