İnsan mənzərələri - Nazim HİKMƏT

Pirayə xanıma

Əvvəli burada

Pərixan

cavab vermək istəyərkən,

nazik,

mavi atlas kimi incə səsi ilə

Şadiyə qarışdı söhbətə:

- İndi

qadınlar da

əsgərliyə gedirlər,

yəni,

müharibə

təkcə kişilər üçün

deyil.

Sonra,

azmı uşaq öldü

təyyarə bombardmanında?..

Şadiyə,

Şahəndə xanımla

üzbəüz oturmuşdu.

Köhnə

bir İstanbul mahnısında

qəlbindən

qara qanlar axan

bir sevgili vardı:

fəsi bir az qara,

fəsi bir az uzuntəhər

və

qəlbinin ah-naləsi, ah...

Və

altun eynəkli,

sarışın bığlı,

xəyalı-biqərarında

keçib susuz səhranı

gözlər böyük intizarla

Adalarda seyrə çıxan

Şadiyəni.

Və

deyər ki:

hardadır mis qoxulu leyləklər,

deyər ki:

məskənim olanacan torpaqlar,

məni şad et, Şadiyə,

məni şad et, Şadiyə...

Qəribə şeydi:

510 nömrəli qatarın

ümumi vaqonundakı Şadiyə

uşaqları öldürən

bombardman təyyarələrindən

danışmasına rəğmən,

uzunşüllə papağı

bir qədər

hüznlə xatırladırdı insana

Adalarda seyrə çıxan Şadiyəni -

elə ədalı

və nazənin

və

üzündə kölgəsi

varmış kimi

bəzəkli bir çətirin...

İzmitə yaxınlaşırdı qatar.

Sağda

bostan ləkləri,

su çənləri.

Gözləri bağlı-bağlı

gəzdirilən atlar

sanki cansızdılar,

sanki yayları var,

qurursan,

uşaq oyuncağı kimi

fırlanırlar...

Sonra dəniz göründü.

Qarşıda,

Gölcüklə

Dəyirmandərə arasında -

dənizin üstündə

Yavuz gəmisi.

Möhtəşəm,

tərtəmiz -

bəlkə də

təzəcə rənglənib.

Onu

belə uzaqdan

ilk dəfə görən adamı

heyrətə salacaq qədər əzəmətli -

sanki

dar ağacından tutub,

ehmalca oturdublar

suyun üstündə.

Heç bir yeri -

hətta bacaları da -

bənzəmir

yeməkxana divarlarına

basmanaxış üsuluyla

işlənmiş rəngli rəsmlərə.

Solda kağız fabrikası var.

Çox yüksəkdə

bir təyyarə uçur.

Ayaqyalın

bir uşaq

yüyürür yolda.

Bir dənizçi görünür,

ardından çarşaflı bir qadın,

sonra

yaşıl bayraqlı bir adam,

sonra

semafor,

sonra

su anbarı,

sonra

dənizçi maskaları,

sonra

harasa, nəsə

aparmaq üçün gözləyən

yük vaqonları.

Xüsusi emblemlərilə

İzmit stansiyası başlayır.

Qatar yavaşıyır.

Qartallı Kazım

və

tatarsifət adam

dəhlizə çıxdılar.

Qatar dayandı.

Qartallı Kazım

və

tatarsifət adam

endilər vaqondan.

Stansiyadan

bir az irəlidə -

üzbəüzdə körpü göründü -

üstündə adamlar,

əyilib,

stansiyadakı qatara baxırdılar,

yuxarıdan.

Maraqla gözləyirdilər

qatarın

altlarından keçib getməsini...

Qartallı Kazım

körpünün yanındakı

bir ağacı

göstərdi tatarsifət adama:

- Bax, - dedi,

görürsənmi,

ayaqları üstə qalxmış

ayıya bənzəyir,

Bu sol tərəfdəki,

böyük ağacı -

budaqları

körpünün üstünə

qalxanı deyirəm.

O budaqlardan asdılar

ölüsünü Əli Kamalın.

İstanbulun

Bəyoğlu səmtində

günün günorta çağı

üzünü qırxdırdığı yerdə

xırpalayıblar hərifi...

- Kimdi bu Əli Kamal?

- Bir qəzet müxbiri.

İngilislərdən pul alırmış.

Xəlifənin də adamı imiş.

Eynəkli,

şişman...

Qan damardı qələmindən,

həm də,

murdar,

pis qan.

Bəzən

qələmin düşmənliyi

daha dərin,

daha geniş yara açır

mauzerin düşmənliyindən...

- O vaxt

İzmit bizdə idimi?

- Yenicə girmişdik...

İngilislərsə İstanbulda...

Əli Kamalı

onların göy gözlərindən

oğurlayıb gətirdilər.

"Gəlir" deyə

bir şaiyə yayıldı,

altı-yeddi saat öncə.

Limana axışdı millət -

az qala,

İzmit əhalisinin

dörddə üçü -

arvad, uşaq...

Mən

Ulu camidən baxırdım,

gözümdə durbin.

Nəhayət,

matorlu qayıq göründü,

enə-enə, qalxa-qalxa gəlirdi.

Aşağıya yüyürdüm.

Mən

limana enənə qədər

çıxartmışdılar

Əli Kamalı qayıqdan.

Burada,

təpədə

saray meydanında

Hökumət binası -

yəni ordu qərərgahı var,

ora apardılar.

Binanın qabağı,

küçələr,

meydan

adamla dolu.

Qarışqa kimi qaynayırdı

İzmitin əhalisi,

hamısı da acıqlı,

hamısı da mərhəmətsiz.

Çoxu gülürdü.

İzmit şəhəri

sanki bayram edirdi.

Hava da isti.

Göy də buludsuz.

Əli Kamal

ordu qərargahında

yarım saat qaldı-qalmadı,

eşiyə çıxartdılar.

Bir addım atdı.

Dörd yanını

zabitlər,

polislər kəsdirib.

Üzü əhəng kimi ağappaq.

Amma

tutulmamışdan sarışın idi.

Birdən əhali başladı bağırmağa:

"Asılsın Əli Kamal!

Asılsın Əli Kamal!

Asılsın Əli Kamal!"

Əli Kamal

birdən dayandı,

geri döndü -

ordu qərargahının

qapısına tərəf baxdı -

bəlkə də,

qayıdıb

içəri girmək istəyirdi.

Lakin

qapını ağır-ağır

üzünə bağlamışdılar.

Səntirləyə-səntirliyə

on addım ata bildi.

Əhali durmadan bağırırdı:

"Asılsın Əli Kamal!

Asılsın Əli Kamal!

Asılsın Əli Kamal!"

Bir daş gəldi arxadan -

başına dəydi.

Bir daş daha -

üzünü tutdu,

qırıldı eynəyi.

Bığının qana bulaşdığını gördüm.

Kimsə:

- Vurun! - deyə bağırdı.

Daş,

ağac,

çürük meyvə

yağdırdılar üstünə.

Keşikçilər

ayrıldılar yanından

Əli Kamalın.

Əhali

qara bulud kimi

axdı üstünə -

sürütləyən kim,

ayaqlayan kim...

Sonra

adamlar aralandılar -

ara səngidi.

Baxdım,

uzanıb yerdə,

üzüqoylu.

Əynində

bir alt tumanı qalmışdı,

qısaca.

Çılpaq,

ağappaq bədəni

sucuq kimi olmuşdu.

Mənə

hələ nəfəs alır kimi gəldi.

Bir ip bağladılar

sol ayağına.

Heç yadımdan çıxmaz -

sol ayağında

ayaqqabı, corab-filan

yox idi,

amma

sağ ayağında

corabbağısı qalmışdı.

Başladılar meyidi sürüməyə,

yoxuş aşağı,

başı daşlara

dəyə-dəyə,

adamlar da arxasınca.

Birdən ip qırıldı,

təzə ip bağladılar.

İbrət götürməli

bir mənzərə idi.

Xalqı qəzəbləndirmək olmaz,

bir dözər,

iki dözər,

hər nə isə...

Beləcə dolaşdı

İzmit şəhərini

Əli Kamal.

Axırda,

dediyim kimi,

bu körpünün

üstündəki budaqlardan

asdılar ölüsünü.

Sonra meyiti endirdilər aşağı.

Köynəyindənmi,

ya alt paltarındanmı

nəsə bir şey ilişib,

iki aya yaxın

budaqda qaldı,

yellənə-yellənə.

Sonra,

çox sonra

saatı-filanı,

nəyi vardısa,

satlığa qoyuldu.

Mən bir adam tanıyıram,

tək corabını

beş lirəyə aldı,

xatirə olsun deyə...

Tatarsifət adam soruşdu:

- Saatı qızıl idi?

- Qızıl idi.

- Corabı alan da,

saat alan da

yaxşı iş görməyib.

Asılmış adamın

şey-şüyü xeyir gətirməz.

Əslinə baxsan,

izmitlilər də

düz hərəkət etməyiblər,

günahı olsa,

dövlət cəzasını verər...

Adamı

daş-qalaq eləmək

dövlətin əleyhinə

çıxmaq deməkdir.

Mən

Çanaqqalada yaralanıb,

Heydərpaşa xəstəxanasında

yatanda...

Qartallı Kazım güldü:

- Yaxşı,

sən bayaq

dövləti təhqir etdin axı...

- Mən?

- Sən!

- Yalandı.

Mən

heç vaxt

dövlətə qarşı çıxmaram.

- Dövlətin

məmuruna qarşı çıxdın.

- Mən nəzarətçi ilə höcətləşdim.

- Dəmiryolu dövlətindir,

nəzarətçi də dövlətin məmurudu.

- Elə olanda

mən də məmuram,

çünki

yun fabrikində qaravulçuyam.

- Əlbəttə, məmursan.

- Əsla.

Nə mən məmuram,

nə nəzarətçi.

Mən

hətta polisi də

məmur saymıram.

Komissar, bu başqa məsələ -

məmurdur,

özü də lap yekəsindən!

Bu söhbət

uzandıqca uzanacaqdı.

Birdən

qatar

xəbərdarlıq fitini çaldı.

Qartallı Kazımla

tatarsifət adam

vaqonlarına tərəf

yüyürdülər.

Qatar hərəkətə gəldi

və

lap tramvay kimi

yavaş-yavaş

keçdi İzmit bazarının

tən ortasından:

insanlar

üzlərini çevirib

baxmadılar belə,

nəriltisinə,

gurultusuna rəğmən,

kirpiyini də qırmadı

mürgü döyən

fayton atları.

Amma

elə ki,

İzmit səhəri arxada qaldı,

elə ki,

səssiz,

kimsəsiz

çöllərin qoynuna girdi qatar,

qovuşdu əvvəlki ciddiyyətinə,

qovuşdu əvvəlki sürətinə.

510 nömrəli xüsusi vaqonda

alnını

pəncərə şüşəsinə dayamış

bir insanın ürəyindən

indi yox olmuş bir dünya keçirdi.

Köhnə Yunanıstandan idi

Kiryos Trastellis.

Korent kanalı üstündəki

Patris şəhərinin

Mesolonk limanından idi.

Fidiyas,

Omirus,

Aristotel

vecinə deyildi,

dənizi

və izdihamı

sevən bir insandı.

Kiryos Trastellisin

bu dünyada

heyran olduğu

iki şey vardı:

ilbizlər,

bir də qırxayaqlar…

Və

onun qəlbində Yunanıstan

balıqçı gəmilərindəki yataqdan,

Meselonk limanda

birmərtəbəli evindən,

yoldaşlarından başqa

bir şey deyildi…

nə oldu Yunanıstan?

Kiryos Trastellis,

indi - 1941-ci ildə,

may ayında

dənizi, məmləkəti

və rahatca yaşadığın evi

bir çamadana qoyub,

hara gedirsən?

Necə oldu ki,

bu dünyada

təkbaşına qaldın,

darmadağın oldun?

Yoldaşlarını öldürdülər -

Korentdə,

suların dibindədir

balıqçı gəmiləri,

sanki

şüşə bir sandıqda

insan cəsədi kimi

hərəkətsiz yatırlar.

Bu il

Hitlerin əsgərləri

yeyəcəklər ilbizləri.

Atan Afinada,

anan Saqqızda,

bacın İsgəndəriyyədə,

sən

510 nömrəli

xüsusi vaqondasan.

İzmit çöllərindən keçir qatar.

Düzlərdə

belə baharda,

belə günorta çağı

göy üzünün aydınlığı

bir məhəbbət şərqisi kimi

yumşalarkən,

ağacların kölgələri

rahat və sərin torpaqda

başlarkən uzanmağa,

daha gənc,

daha şəhvətli,

daha gənc görünərkən

quşları,

buynuzlu heyvanları

və böcəkləriylə otlar,

tənbəl və bəxtiyar

sazan balıqları kimi

qımıldanarkən su gölməçələri,

bir xoş təəssüfdür

insan ürəyində

bügünkü dünyada

yaşamağın kədəri.

Baxır pəncərədən

Kiryos Trastellis,

fəqət

gördüyü torpaq

bir şey dəmir ona -

dilini bilmədiyi üçün deyil,

belə baharda,

belə günorta çağı

nə rumcadır,

nə türkcə,

torpaqcadır

torpağın danışdığı dil.

Fəqət

kədərli idi Kiryos,

kədərli -

nə torpağı dinləyən,

nə insanları,

nə dünyanı

düşünən halı vardı.

Halbuki vaqonda,

bu günorta çağı

torpağa,

insanlara

dünyaya aid idi kədəri…

İzmit ovasından keçir qatar.

510 nömrəli xüsusi vaqon.

Birinci kupe.

Jandarmalarla

dustaqlar danışırlar.

Jandarma Heydərdən

soruşdu Məlahət:

- Uşaqları sevirsənmi?

- Sevməmək olarmı?

Soruşmuşlar:

Allahdan böyük kim var?

Demişlər uşaq.

- Elədir.

- Uşaq,

Allah qorxusunu

bilə bilərmi?

- Yox!

Kim kimdən qorxmasa,

ondan böyükdür.

Sənin uşağın varmı, bacı?

- Var.

Anamın yanında qoydum.

Üç yaşına yeni girib.

Gələn il gətirəcəyəm.

- Həbsxanayamı?

- Hə.

- Olar.

Çocuq üçün nə fərqi var -

ya həbsxana,

ya cənnəti-əla,

pişiklər də

belədir…

Atası hardadır?

- O da dustaqdır.

- Nə işlə məşğul olurdu?

- Tütün fabrikində işləyirdi.

Mən də

elə orda işləyirdim.

- Anbardamı?

- Bəli.

- Anbarlar haqqında eşitmişəm.

Bizim kənddə

İbrahim adında

bir adam vardı.

Samsuna getdi,

tütün fabrikində

işə girdi.

Üç ildən sonra

vərəm oldu,

öldü…

Sən

ərinin dustaqlıq çəkdiyi

yerəmi gedirsən?

- Yox…

O başqa cəza evindədir.

- Allah kömək olsun, bacı.

Özünü üzmə.

Ardı var...

Hazırladı: Dilsuz