İnsan mənzərələri - Nazim HİKMƏT

Pirayə xanıma

Əvvəli burada

Yarımca

gilasın ən bol

olduğu yerdir.

Burada

ucsuz-bucaqsız

meyvə bağları var,

budaqlar bəhərlə doludur.

Yarımca bağlarında günəş -

doğuş və bərəkət rəngindədir,

Yarımca bağlarında günəş

sevinc və ümidlə süslənmiş

bir inqilab türküsüdür -

çağladıqca çağlayar,

çağladıqca çağlayar...

Xəlil örtdü kitabını,

hovxurub sildi

gözlüyünün şüşəsini,

baxdı bağlara

və dedi:

- Sən də eləsənmi, Süleyman,

bilmirəm,

məsələn,

gəmi ilə Boğazdan keçib,

Qəndilliyə dönərkən,

qarşında birdən-birə

görmək İstanbulu

və yaxud

Qalamış kəndinin

ulduz və su səsi ilə dolu

pırıl-pırıl gecəsi...

Yaxud

Topqapı ətrafındakı düzlərin

göz oxşayan gündüzü...

Yaxud

tramvayda gördüyün

xoş bir qadın üzü,

hətta Sivasda,

həbsxanada, dəmir qutuda

yetişdirdiyin sarı sardunya,

bir sözlə,

təbiətin hər hansı

bir gözəlliyi

çıxsa qarşıma,

mən

bir daha inanıram ki,

bugünkü insan həyatı

dəyişməlidir

və mütləq dəyişəcəkdir...

Yarımcadan tərpəndi qatar.

510 nömrəli xüsusi vaqon.

Üçüncü kupe.

Bəsri Şənər -

yaşıla çalan

iri sürməli gözlər,

büzüşmüş zeytun rəngində dəri,

ağız kiçik,

burun iri,

Hicri tarixi ilə

min üç yüz on üçüncü ildə

anadan oldu

Florina şəhərində,

babası

mal-mülk sahibi,

atası orman məmuru,

həm də hafiz idi -

Quranı əzbər bilirdi.

Bəsri Rüştiyyəyə qədər oxudu.

Fəqət

oxuduqlarından ağlında

tək bir marş qaldı:

"Taci-hürriyyətlə doğdun

bir günəş şəklində sən..."

Florina stansiyasında

padşahı qarşılayıb,

incə səslərilə

oxudular bu marşı

və Sultan Rəşid

hələ də

rəngli bir oyuncaq kimi

qalıb xatirində Bəsrinin -

bəzənmiş bir stansiyada

görür onu,

xoşsifət bir qocadır,

əyri,

gödək qıçlarından

düşən şalvarı,

qırmızı fəsi

və pambıq kimi

saqqalı vardı.

Bəsri

Balkan müharibəsində

mühacir oldu.

Edremitə köçüb getdi.

Atası öldü.

Anası

boynundakı qızılları satıb,

uzun kirpikli dəvələr

aldı Bəsriyə.

"Hekayəti-kəsikbaşda"

belə yazılıb:

dəvə məlaikə

və cənnət qapısının gözətçisidir,

yunu mübarəkdir

və dərdə dərmandır.

Bu yunun üstündə

kim yatsa,

şeytani olmaz.

Bəsri

dəvələrlə zeytun daşıdı

on doqquz yaşına qədər.

Dağlarda

qaçaqlara rast gəldi,

hər dəfə də

çörək və qatıq verdi,

qurtardı canını.

Bir gün

bir karvansarada

qumar oynadı,

satdı uzun kirpikli dəvələrini,

sonra

düz üç ay çölə çıxmadı

İzmirin

Kəməraltı kazinolarından...

Hicri tarixi ilə

min üç yüz otuz ikinci ildə

Bəsrini əsgər apardılar.

Çanaqqala, Soğanlıdərə.

Bəsri

bir gecə yarısı

girdi səngərə.

Başladı bombardman.

Göydə

ulduzdan çox

mərmi yanırdı.

Üzüqoylu uzandı yerə.

Yumdu gözlərini...

Bəsri

gözlərini açanda

dan yeri sökülürdü,

səngərdə

bir o qalmışdı diri

və

parça-parça olmuş

insan bədəni görməmişdi

bu vaxta qədər...

Bəsri - qorxu kimi hiyləgər,

Bəsri - qorxu kimi cəsur...

Bəsri

qorxudan güc alıb,

qaçdı cəbhədən.

Boynunda mauzer,

yüyürdü Bəsri,

önündə

qorxu kimi uzun,

qorxu kimi əmin bir yol -

Tekirdağ,

Silivri...

Dəmirçi dükanlarında

körüklərin altında

yatdı,

sonra maşınlarda gecələdi,

sonra

bir axşam

namaz vaxtı

İstanbula gəldi.

Sonra

eşq yuvası - Fateh!

Atdı bir anbara

mauzeri ilə patrondaşını

və sabahı,

günəşli bir çərşənbə günü

on bir məcidiyyə verib,

mülki geyim aldı

Yenicamidən.

Qorxu -

insanın ən böyük axmaqlığı...

Tez-tez

yerini dəyişirdi

Bəsri -

elə

zənn edirdi ki,

bir yerdə çox qalarsa,

qəfildən

əsnəsindən tutub qaldırarlar

günün günorta çağı.

Gecələr

yenə Fateh,

yenə eşq yuvası -

yanğın yeri!

Bu yanğın yerində -

zirzəmidə

bir yanılı şam,

kağuz-kuğuz,

möhür

və beş adam gördü Bəsri.

Kim nə deyir-desin,

qorxu şübhədən güclüdür -

işləməyə razılıq verdi -

və

altı ay

məşhur bir karvansaranın

keşikçi otağında

məzuniyyət, rüsxət kağızları

və

biri iyirmi beş quruşa

qırmızı hərb medalları satdı.

Qorxu - ağıldır

Və

bu qorxu-ağıl

Bəsriyə Bəsrinin adına

ordudan təxris kağızı

yazdırdı bir gün!

Əlvida, İstanbul şəhəri,

mərhaba

Ağhisarın Söyüdlər kəndi.

Söyüdlər kəndində, əlbəttə,

bir Həsən olmamış olmazdı,

Bu Həsənin

bir də bir anası vardı

və

Bəsri

cəbhədəki Həsəndən

salam gətirdiyi zaman -

üstəlik, tütünün də alaq vaxtıdısa -

Həsənin

qaraqaşlı,

fəqət bir gözü kor

dul anası,

əlbəttə,

onu evinə qonaq apardı.

Və nə qədər

yorğun olsalar da

dul qadınlar

arzulayarlar

göbəkləri üstündə

kişiylə keçən

gecələrin yorğunluğunu.

Və

bir gözü kor olmaq

yetməz söndürməyə

bu ehtirası…

Bəsri

tütün tarlalarına

və qorxulara

alışa bilməsə də,

alışdı

qaraqaşlı,

bir gözü kor

sevgilisinə

və

yaşadı Söyüdlər kəndində

sülh elan olunana qədər.

Və

bu xoş xəbəri

aldığın gün

düşünmədi ki, ağladaram

bir dul qadının

biri açıq,

biri yumulu gözlərini…

Aparıb bazarda satdı

özünün qorxu-ürküsünü

və sevgilisinin

taxta təkərli arabası ilə

öküzlərini -

əlvida,

mənim qaraqaşlı dul yarım,

əlvida,

Söyüdlər kəndi!

Bu,

Bəsrinin dediyi

neçənci "Əlvida" idi?

Canlandı köhnə xatirələr…

İzmir…

Yunanlar

girmişdilər şəhərə,

buna baxmayaraq,

məhmədcik

dağlarda hələ də döyüşürdü.

Bəsri

Kəməraltıda

yeyib qurtarandan sonra

pullarını

"Əlvida,

xoşça qal,

İzmir - gavur şəhəri" -

dedi.

Bəsri

Qanlıboğazda

Çərkəz Ədhəmə qoşuldu,

gecələr

kəndlərə

basqınlar etdi,

nə qədər

adam asdılar

çinar ağaclarından, -

qızıl pula

suyulan Bəsri

bu yolla doldurdu ciblərini

və

bir qaranlıq gecədə,

yağış yağanda

"Əlvida,

Çərkəz Ədhəm ," - dedi.

Kirimişcə çıxdı aradan.

Sonra Uludağ...

Sonra Bursa...

Bursa

düşmən əlində

olsa da,

hələ işə yarayırdı.

İşğalçılar

tiryəkxana

və qumarxana

açmağa

icazə verirdilər.

İnsanlar

nə qədər çox əzilsələr,

nə qədər çox

ümidlərini itirsələr,

tiryəkə

bir o qədər aludə,

qumara

bir o qədər aşiq

olurlar...

Bəsri

bir qəhvəxana,

yəni, tiryəkxana

və qumarxana açdı.

Evləndi,

bir oğlu oldu,

sonra arvadını boşadı.

Bursa

düşmən işğalından

azad edildiyi gün

Bəsri

müftə tiryək payladı

düz iyirmi dörd saat,

qələbə naminə

və

oğlunu bağrına basıb

ağladı sevindiyindən.

İndi

oğlu on doqquz yaşındadı

İzmirdə -

sənət məktəbində oxuyur.

Bəsrinin

Bursada iki evi,

Ədrəmitdə də

bir zeytun bağı var.

Qəhvəxanası,

hələ işləsə də, bağlanacaq,

çünki

Bəsrinin

yenə üç saata

endi yuxusu...

Üstəlik,

anlaşılmaz

bir təlaş da

sarıb qəlbini -

qorxur,

öz oğlundan qorxur,

durduğu yerdə...

Burnunu çəkdi Bəsri,

baxdı pəncərədən çölə.

Birdən-birə ürəyini sıxdı

sürətlə

arxada qalan

dirəklər,

çünki

sevmirdi artıq

bir-birinin ardınca

sürətlə gəlib keçən şeyləri...

Vaqonda

Bəsri ilə üzbəüz

bapbalaca,

qozbel bir qadın oturmuşdu.

Fəqət

bu bapbalaca qadın

cəsarətlə yaşıyırdı

kürəyindəki yükü

və

çox incə biləklərinin

ucunda

çox iri

və

sümüklü əlləri vardı,

lacivərd şalvarında

apaydın görünürdü

sivri dizlərinin yeri...

Üzündə

sanki yaşlı

bir qız ədası vardı:

məhsun,

sevimli,

narın -

"Fədakar övlad" romanında

yazıldığı kimi,

xəstə,

qoca atasına

baxmaq üçün

ərə getməmişdi...

Və

iri, ağır

göz qapaqlarının

altında

ağıllı uşaq gözləri vardı.

Bu cür gözlərdə

yamanlıq olmur.

Fəqət

bu qalın dodaqlar

dəhşətli bir küfrü

gizləyə bilər,

elə bir küfrü ki,

dilə gəlməyib

və gəlməyəcək...

Adabazarlıydı əyribel Kərim.

Müharibədə ölən atası

dülgər idi.

Müharibə deyincə,

Kərimin ağlına

ağappaq bir yastıqda

qapqara saqqallı bir ölü üzü,

Fəxri bəyin tarlasında

kartof yığmaq,

qaz otarmaq,

məktəb kitabları

və

bir də

saçları altun kimi sarı,

amma

alnı qırışlar içində

anası gəlir.

Hicri tarixi ilə

min üç yüz otuz beşinci ildə

Kərim Əskişəhərə getdi,

məktəbə,

xalalarının

və dayısının yanına.

Dayısı dəmiryolunda

maşinist idi.

Düşmən əlindəydi Əskişəhər.

Kərim on dörd yaşındaydı

və

beli əyilməmişdi hələ,

fidan kimi idi - dümdüz...

Çox diribaş,

açıqgöz uşaq idi -

dünya işlərinə

maraq göstərirdi.

Dayısı

işə getdiyi günlərdə

Kərimə

çörək vermirdi

xalaları -

uzunboylu,

uzunsaçlı,

günü keçmiş

iki qarı...

Ardı var...