İlqar FƏHMİ
linklərə daxil ol: http://edebiyyatqazeti.az/news/muzakire/3417-qizilbas-metafizikasi-sefevi-mistikasi-mozaik-risale
http://edebiyyatqazeti.az/news/proza/3471-qizilbas-metafizikasi-sefevi-mistikasi-mozaik-risale
6-cı hissə
Şirazda
Gənc Səfiəddin gəlib Şiraza yetişəndə, ilk olaraq keçirdiyi hiss ümidlərinin ovulub tökülməsi olur - Öz içindəki sonsuz sualların cavabını verəcək bir insanla görüşmək ona nəsib olmamışdı. Bunu Tanrının cəzası kimi də yozmaq olar - İlahi istəməyib ki, Səfiəddin öz suallarına cavab tapıb rahatlansın, məhz bu səbəbdən onun gəlişindən bir müddət əvvəl Şeyx Nəcibəddin dünyadan köç edib.
Bu cür qarışıq fikirlər içində qovrulan Səfiəddin iki yol qarşısında qalır - ya geri qayıtmaq, ya da ki, mürşid axtarışlarını davam etdirmək...
Geri qayıtmaq zahirən daha asan idi - lakin bu demək idi ki, içindəki iztirab tufanları ömrünün sonuna qədər onu müşayiət edəcək, rahat buraxmayacaq. Bu cür yaşayış isə mümkünsüz görünürdü.
Deməli axtarmaq, yenə də axtarmaq...
Axtarış və səyahət
Bəşər tarixinin bütün mərhələlərində düşünən insanlar axtarış içində olub və bu axtarış prosesi bu gün də var, gələcəkdə də olacaq. Axtaran insan - "Səyyah" obrazı zənnimcə, Rene Dekartın məşhur "Düşünən insan" arxetipindən daha genişdir, daha universaldır. "Koqit erqo sum" (Əgər düşünürəmsə, deməli varam) kəlamı, "Əgər axtarıramsa, varam" forasında təqdim olunsaydı, daha düz olardı. Çünki bütün düşüncələrin məqsədi də əslində elə axtırışdı - kiçik və böyük həqiqətlərin və nəhayət, ən ali həqiqətin axtarışı...
Bu axtarışları əlbəttə ki, şərti olaraq iki istiqamətə ayırmaq olar - zahiri və daxili; introvert və ekstrovert; fiziki və metafizik...
Zahiri, fiziki, ekstrovert axtarış kəmiyyət etibarilə daha çox olub; ancaq bəşər toplumunun çox az hissəsi daxili metafizik axtarışlara çıxmağı bacarıb, çünki introversiyanın özü də bir istedaddır. Hər adam öz içinə boylana bilmir, hər adam öz-özünə kənardan baxa bilmir və nəhayətdə, hər adam öz içində hakim-müttəhim ikiliyini yarada bilmir. Bunu yalnız seçilmişlər bacarır...
Budur, Səfiəddinin yeniyetməlik dövrlərini gözdən keçirtdik, mistik yaşantılarını, metafizik hallarını qismən təsvir etdik. Həmin mərhələni irfan alimləri "talib"lik adlandırır. Yəni, düşüncə sahibi ətrafdan verilən və toplumu qane edən informasiyalarla kifayətlənmir, daha çox bilgi istəyir. Sual oluna bilər, niyə? Bu sualın cavabı yenə də xilqətin pərdəsinin üzündədir. Niyə görə biri arıq olur, az qida ilə qane olur, digəri doymur, yenə istəyir... Fiziologiyanın xüsusiyyətləri fərqli olduğu kimi, psixika da eyni deyil.
Kimlərinsə təfəkkürü, ruhu "tamahkar"dır. Lakin dünyəvi tamahdan fərqli olaraq, "bilgi tamahı" ruhani-mənəvi xarakter daşıdığına müsbət, ali keyfiyyətdir ki, seçilən bəndələrə nəsib olur.
Özündə bilgi tamahı hiss edən təfəkkür sahiblərinə, qeyd etdiyim kimi, irfan aləmində "talib" deyilir. Bu söz ərəb mənşəlidir və tələb edən anlamını verir. (Tələbə sözü də həmin kökdəndir. Fars dilində daneşcu - bilik axtaran, türk dillərində isə öyrənci sözlərindən istifadə olunur.)
Talib hələ nə istədiyini bilmir, amma onu dəqiq anlayır ki, əldə etdiyi bilgi onu doydurmur. Və axtarışa başlayır. Bu səyyahlıq dönəmi qısa da ola bilər, uzun da. Rahat da ola bilər, iztirablı da...
Və nəhayətdə talib öz fərdi yolunu-istiqamətini tapandan sonra, irfan terminiylə desək, "salik"ə çevrilir. Lakin talib öz hərəkət istiqamətini metafizik sahəyə yox, sırf dünyəvi-empirik bilgilər müstəvisində davam etdirsə, artıq "salik" yox, "alim" olur.
Burda yenə də "bilik elmi" və "elmi bilik" arasındakı fərqə gəlib çıxırıq. Saliklik "bilik elmi"nin yoludur, alimlik "elmi bilik" yolu. Kim dünya haqqında dünyəvi rasional-məntiqi biliklərlə qane olacağını düşünürsə, "elmi bilik" yoluyla gedir, kimsə bununla qane olmayacağını və daha böyük, daha ali biliklərə can atacağını hiss edirsə, artıq "bilik elmi"nə istiqamətlənir.
Beləliklə, talib hər yeri axtarandır, hər yolu sınaqdan keçirəndir. Salik bir həqiqət istiqamətində yola çıxandır. Yaxşı, bəs "alimlik"?
Burda bir incə mətləb ortaya çıxır. "Elmi bilik" yoluyla gedib, fəlsəfi metodun köməyi ilə rasional-məntiqi biliklər əldə etməklə dünyanı dərk etməyə çalışıb "alimlik" yolu tutanlar özlərini "talib" mərhələsindən təbii ki, üstün tutublar, ancaq....
Şərq arifləri belə bir məcaz təqdim edirlər - toplum (əvvam) qaranlıq mağarada yaşayıb bunun fərqində olmayan çoxluqdan ibarətdir. Onlar heç qaranlıqda yaşadıqlarının fərqində deyillər, elə düşünürlər ki, həyat elə yalnız bundan ibarətdir... Əvvam toplum mənəvi hərəkətdən məhrumdur. Başqa sözlə desək, ayaqları yoxdur. Daş heykəl kimidirlər.
Talib bu qaranlığa qane olmayan fərdlərdir. Lakin o hələ hara, hansı istiqamətdə gedəcəyini bilmir. Ona görə də hələ gözləyir. Burda da hərəkət yoxdur...
Salik bəsirət gözünü az da olsa aralamağa nail olaraq, uzaqda bir işıq nöqtəsi görür və başa düşür ki, bu işıq zərrəsi günəşli, işıqlı dünyanın mövcud olduğu yerdir. Bunu bütün varlığı ilə dərk edəndən sonra, bu işığa doğru yol alır, qarşısını kəsən bütün maddi və mənəvi sədləri qırmağa çalışaraq, qaranlıq mağaradan işığa doğru can atır.
Bəs alim-filosof neynir? O da yerində dayanır? Yox. Filosof-alim özünün bəsirət gözünü açmağa çalışmır, əliylə ətrafı -mağaranın divarlarını yoxlaya-yoxlaya çıxış yolunu tapmağa çalışır. Axtarır, axtarır, vaxt keçir, o isə yavaş-yavaş mağaranın çıxışına yaxınlaşdığını zənn etməyinə baxmayaraq, nəhayətdə dalana dirənir. Ola bilər ki, bəlkə də mağaranın çıxışına doğru aparan istiqamətə də yaxınlaşmış ola, lakin bəsirət gözü açıq olmadığına görə, həqiqətə aparan yolun yanından da görməmiş yanından keçə də bilər...
Elm yolu tutan böyük alim-filosof İbn Sina ilə məşhur sufi Şibli arasında əfsanəvi dialoqu xatırlatmaq məncə, yerinə düşər.
Uzun söhbətdən sonra İbn Sina deyir ki, mənim bildiyimi o görür.
Şibli deyir ki, mənim gördüyümü o bilir...
Bu iki cümlənin mahiyyəti nədir?
Şibli işığı bəsirət gözüylə görür və ibn Sina ilə söhbətdən sonra anlayır ki, onun gördüyü işığı bu alim öz fəlsəfi məntiqinin gücü ilə bilir...
İbn Sina isə anlayır ki, onun fəlsəfi məntiq üsullarıyla bildiyi işığı bu şəxs bəsirət gözüylə görür...
Xristian teologiyasında bu tip analogiya adətən Foma Akvinski ilə Jan Jak Russo arasında aparılır. Foma Akvinski müsəlman filosoflarının davamçısı olaraq, Tanrının varlığını rasional-məntiqi dəlillərlə sübut edir (kosmoloji, antropoloji və s.). Russo isə bildirirdi ki, mənə bu dəlillər gərək deyil, mən bəsirət gözüylə Tanrını görürəm, elə qaranlıq gecədə başımı qaldırıb bircə dəfə ulduzlu səmaya baxanda, bütün içim-ruhum Tanrı hissiylə dolur...
Bunlardan biri bizim təbirimizcə desək, irrasional irfan, biri isə rasional məntiq yoludur...
Beləliklə, həqqə doğru hərəkətin -axtarışın iki formasını müəyyən etdik. Birinci forma - hərəkətə başlayıb hər yeri araşdırmaq, hər istiqaməti öyrənmək, həqiqətə gedən yolu tapmağa çalışmaq; ikincisi isə bəsirət gözü açılandan sonra, həqq işığını görmək, yalnız bundan sonra həmin istiqamətdə hərəkətə başlamaq...
Fəlsəfə ilə irfanın əsas fərqi də bundadır... İrfanda istənilən hərəkət irəliləyişə səbəb olur, çünki hərəkət istiqaməti bəllidir. Fəlsəfədə isə mümkündür ki, uzun müddət hərəkət edəsən, lakin heç bir irəliləyişə nail olmayasan, çünki lazımi istiqamət dəqiq müəyyən edilməyib.
Gənc Səfiəddin Şiraza gələrkən talib idi, ümid edirdi ki, burda öz işıq göstərənini-mürşidini tapıb salik olacaq. Lakin ilk cəhdi uğursuz oldu.
İki qardaş
Əvvəldə qeyd etmişdik ki, Səfiəddinin böyük qardaşı Xacə Səlahəddin uzun illər öncəsi bura gəlmişdi, Şirazda varlı tacirlərdən birinin qızıyla evlənmişdi və həmin vədələrdə artıq özü də şəhərin tanınmış tüccarından idi... Səfiəddinin Şiraza gəlməsi xəbərini alan qardaşı onu qarşılamaqçün Teymur adlı nökərini zərbəft donlarla, bəzəkli bədöy atla onun yanına göndərmişdi ki, geyinib-keçinsin və böyük dəbdəbəylə şəhərə girsin... Ancaq Səfiəddin bunlardan imtina edib, fəqir libasını tərk etməmiş, nökəri geri qaytarıb bildirmişdi ki, özüm gəlib qardaşıma baş çəkəcəm...
Şeyx Nəcibəddinin ölüm xəbərini alandan sonra Səfiəddin öz qardaşıyla görüşmək qərarına gəlir. Onun yerini öyrənən Səfiəddin ertəsi gün hüzuruna üz tutur, ancaq Şiraz bazarına yaxınlaşanda görür ki, artıq kökəlib ağırlaşmış, burnu yuxarı qalxmış Xacə Səlahəddin Rəşid qiymətli ipək geyim-keçimdə, bahalı ərəb atının belində, lovğa bir əda ilə bazardan çıxıb evinə tərəf yol alıb, ətrafında da yetmişə qədər nökər-naib, qul-qaravaş gəlir... Ara-sıra Xacə Səlahəddin nökərlərə acıqlanır, onlar da daha səylə, daha kobudluqla küçədəki adamları qamçılayıb kənara çəkir, ağaları üçün yol açır...
Nədənsə, qardaşının bu şahanə görünüşü Səfiəddinə o qədər də xoş gəlmir. Ərbədildə öz sadəliyi, səxavət və təqvasıyla seçilən, dünya malında zərrə qədər də gözü olmayan Pir Əminəddin Cəbrayılın oğlunun bu qədər cahü-cəlal, dəbdəbə aşiqi olmağı, ətrafında bu qədər nökər-naib gəzdirməyi elə bil Səfiəddində bir yadlıq, özgəlik hissi yaradır. Bəli, Səlahəddin Rəşid artıq Pir Əminəddin Cəbrayılın oğlu deyildi, Şirazın ən məşhur tacirinin işgüzar kürəkəni idi...
Məhz buna görə də, Səfiəddin kənara çəkilir, özünü qardaşına göstərmir. Amma Xacə Səlahəddin Rəşid onun yanından keçəndə atının üzəngisi Səfiəddinin paltarına toxunur... Qardaşının bu dəbdəbəsini ruhu qəbul etməyən gənc Səfiəddin nə fikirləşirsə, tez bulaq başına gedib, paltarını soyunub pak edir, bir müddət düşünüb-daşınır, nəhayət, qardaşının yanında qalmaq fikrindən daşınıb yenə də əhli-qüruba üz tutur - Şirazda o vaxt məşhur olan Madər Süleyman məsçidinə gəlir, məsçid ətrafı qəbiristanlıqdakı məqbərələri dolaşır, əslən ərdəbilli olan sufi piri Şeyx Əbuzərin qəbri üstündə tikilən türbədə məskunlaşır, burda yaşamağa başlayır...
Qəribə hərəkətdi, deyilmi? Sənin qardaşın bu boyda şəhərin ən varlı tacirlərindən ola, əlində bu qədər sərvət, maddi imkanlar, amma sən ona yaxın getməyəsən, hətta ona toxunan paltarını belə aparıb suya tutasan. Niyə? Axı normal insan əksinə, mənsəb sahibi olan yaxını-qohumu ilə əlaqələri bir qədər də sıxlaşdırar, onun az qala başına dolanar, öz arzu-istəklərini onun köməyilə həyata keçirməyə çalışar... Məgər elə bu gün də ətrafda bunu müşahidə etmirikmi? Niyə bəs Səfiəddin doğma qardaşına yaxın getmədi?
Niyə irfan təfəkkürlü insanlar sərvətə qarşı bu qədər ehtiyatlı və narahat olurlar? Oddan qorxan kimi sərvətdən, var-dövlətdən uzaq durmağa çalışırlar? Məgər islam peyğəmbərinin özü də tacir olmamışdımı?
Burda çox incə bir mətləb ortaya çıxır. İlahi sınaq məqamı...
İrfan müstəvisində Tanrının insana bəxş etdiyi hər bir dünyəvi nemət - sərvət, şan-şöhrət, istedad, ağıl, təfəkkür, gözəllik - əslində sınaq kimi qəbul olunur. Və bu ağır sınaqdan necə keçməyə insanın əsl mahiyyətini açır. Əgər Xacə Səlahəddin Rəşid böyük mənsəbinə, sərvətinə, hakimiyyətinə rəğmən sadə, təvazökar bir insan olsaydı və Səfiəddin görsəydi ki, qardaşı sadə insanlardan fərqlənməyən həyat tərzi sürür, əlində olanları başqalarıyla bölüşür, fəqir-füqəraya əl tutur, öz səxavətiylə məşhurlaşıb - onda şəksiz ki, sevindiyindən onun ayaqlarına düşüb ağlayardı, qardaşının Tanrı sınağından uğurla keçməyinə görə şükür eləyərdi. Ancaq Səfiəddin gördü ki, qardaşı bu imtahandan çıxa bilməyib, qızılın parıltısı gözlərini tutub, cah-calalın dəbdəbəsi onu özünə tabe edib, bu qızıl qəfəsin əsiri olub... Və təbii, anladı ki, aralarında böyük uçurum əmələ gəlib...
(Bir az irəli qaçıb qeyd etməliyəm ki, bütün ömrü boyu Şeyx Səfiəddin həmişə cah-calaldan, zahiri dəbdəbədən uzaq qaçmağa çalışıb, hətta onun sorağı ilə Şərqin müxtəlif ölkələrindən minlərlə, hətta on minlərlə müridlər axışıb gələndə də eyni sadə həyat tərzini yaşayırdı və övladlarını da bu cür tərbiyə edirdi...)
Əsrlər boyu dünyanın dörd bir tərəfində yaşayan xalqlar toplumlar arasında oxşar hal təzahür edib - mənəviyyat sahiblərinin zahiri dəbdəbədən, cah-calaldan durmaları...
Çünki biliblər ki, zahiri cah-calalın, dəbdəbənin arxasında əksər hallarda mənəvi əsarət və ruhani çöküş dayanır...
Təhlükəli gözəlliklər
Əslində, məgər indi elə deyilmi? Məgər az qala bütün dünya əhalisi bu saat zahiri gözəlliklərin əsarətində qalmayıbmı?
Son əlli ildə Qərbdəki istehlak cəmiyyətini və praqmatik paradiqmanı tənqid edən filosofların demək olar ki, hamısı bu detalı xüsusilə vurğulayırlar - "əvvəllər istismarçı təbəqələr toplumu qorxu ilə hakimyyətdə saxlayırlar, bu gün isə bəşəriyyət "gözəlliklər"in tilovundadır. Bu gözəlliklərə elə narkomanlar kimi aludə olmuşuq. Amma əslində zahirən maraqlı, gözəl, dadlı, cəlbedici olan hər şey - istər maddi, istərsə də qeyri-maddi məhsullar - əksər hallarda insanın xeyrinə yox, ziyanınadır və bəşəriyyətin məhvinə aparıb çıxarır..."
Düzgün fikirlərdir zənnimcə. İndiki dövr üçün bəlkə də həqiqətə ən uyğun tezis belə olar - Gözəllik təhlükəlidir.
Mövzudan aralansaq da, gəlin diqqət edək. Əvvəlcə maddi məhsullara baxaq - ən gözəl meyvələr külli-miqdarda dərmanlanmış, tərkibi kimyəvi maddələrlə dolu olan "plastmasa" bənzəyən meyvələrdir ki, gözəlliyilə bizi heyran edir; ən tamlı qida məhsulları müxtəlif kimyəvi dadgücləndiricilərlə zəngin olan qidalardır ki, təbii dadın təsirini qat-qat artırıb bizi bihuş edir; ən şirin, dadlı olan müxtəlif içkilərdir ki, cürbəcür kimyəvi qatqıların köməyi ilə fövqəladə gözəl tamlar əldə edərək, bizi az qala sərməst edir... Hələ müxtəlif kimyəvi, kosmetikalar, ətirlər sabunlar, şampunlar daha nələr-nələr...
Hər birinin tərkibi az qala Mendeleyevin cədvəlini özündə əks elətdirir. Ancaq hamısı da gözəldi, rahatdı, yaxşıdı, şirindi, dadlıdı... Eyni zamanda da təhlükəlidi...
Yaxud qeyri-maddi dəyərlər - bu gün baxdığımız ən gözəl film və seriallar bizim əxlaq və mənəvi dəyərlərimizi dağıdır; dinlədiyimiz ən gözəl müasir musiqilər zövqümüzü pis hala salır; oxuduğumuz ən maraqlı bədii kitablar psixikamızı pozub içəridən dağıdır... (Əlbəttə, bu "dağılma"lar birdən-birə baş vermir. Yavaş-yavaş, hiss olunmadan... Lakin nəticə göz qabağındadır. Tarixin heç bir dönəmində dünya əhalisi bu qədər qorxunc xəstəliklərin, psixi-ruhi pozuntuların burulğanında olmayıb.)
Bəs sual oluna bilər - bu ziyanları bilə-bilə, niyə onları tərk etmirik?
Necə tərk edək? Axı gözəldilər, cəlbedicidirlər, dadlıdırlar, maraqlıdırlar, cazibədardırlar...
Axı kimi məcbur eləmək olar ki, cürbəcür konfliktlərin bir-birini izlədiyi dinamik filmi-serialı qoyub, maraqlı və gərgin olmayan hansısa sönük maarifləndirici filmə baxsın? Axı kimi məcbur eləmək olar ki, əvvəldən sonacan bir nəfəsə oxunan maraqlı gözəl kitabı qoyub, darıxdırıcı, yorucu kitabı başa çatdırsın... Axı kimi məcbur eləmək olar ki, par-par alışıb-yanan, dadı damağdan getməyən almanı, portağalı yeməyib, qurdlu meyvələrə üstünlük versin? (Hərçənd ki, rasional təfəkkür bunu da qəbul edir ki, əgər onun içində qurd varsa, deməli, orqanizmə zərərli deyil, kimyəvi dərmanlar vurulmayıb. Ancaq görünür ki, zahiri gözəllik elə bir gücə malikdir ki, rasional təfəkkürü də susdura bilir.)
Bəli, bəşəriyyətin böyük hissəsini tilovda da məhz bu "gözəl" vasitələrlə saxlayırlar; böyük-böyük elmi laboratoriyalar, elmi araşdırma institutları məhz bu "gözəlləşdirmə", "dadlılaşdırma" və sair vasitələrin üzərində çalışır, köhnələrini təkmilləşdirir, yenilərini kəşf edir, ancaq heç kim bu maddi və ya qeyri-maddi vasitələrin bəşərin gələcəyinə necə təsir edəcəyini düşünmür... Çünki hamı bu günlə yaşayır, hamı bu gününü gözəl istəyir.
Bu təhlükəli, öldürücü əsarətdən çıxmaq üçünsə, çox xırda bir keyfiyyət lazımdır - zahiri gözəllikləri görməmək; əksinə, zahirən gözəl olmayanlara diqqət etmək... hər halda, buna cəhd etmək...
("Gözəllik" deyəndə mən bura təkcə gözlə görünəni yox, bütün hiss orqanlarımızla duyduqlarımızı aid edirəm.)
Çox qısa tezisdir. Zahirən nə qədər sadə görünsə də, həyata keçirilməyi çox çətindir. Və əslində müsəlman Şərqinin də, elə bütün dünyanın da dərin təfəkkür sahibləri əsrlər boyu müxtəlif mistik-psixoloji təcrübələrlə məhz buna nail olmağa çalışıblar - zahiri gözəllikləri görməmək, əksinə, daxilə yönələn bəsirət gözünün açılmasına nail olmaq, bu yolla həqiqətə çatmaq...
Çin Konfusian fəlsəfəsində belə bir maraqlı deyim var - Həqiqət par-par yanan qiymətli qaşlarda yox, mamır basmış nəm daşlardadır. Onlara diqqət edin...
Gözəl kəlamdır. Öz təfəkkür dərinliyi ilə bu həqiqəti dərk etmiş gənc Səfiəddin də məhz bu səbəbdən doğma qardaşının cah-calallı, dəbdəbəli həyat tərzinə arxa çevirir. Çünki məqsədi zahiri gözəlliklərin əsirliyindən qurtulub həqiqətən də azad olmaq idi...
Rahatlıq
Səfiəddinin qəbiristanlıqdakı türbədə məskunlaşandan sonra başına gələn mistik hadisələrə keçməmişdən əvvəl daha bir tarixi məqama da diqqət yetirmək istərdim.
O dövr barədə anlayışı az olan oxucularımıza "türbədə məskunlaşdı" kəlməsi qəribə gələr. Axı insan qəbiristanlıqdakı məqbərədə necə yaşaya bilər? Ev-eşik deyil, karvansara hücrəsi deyil, quru daş divardı...
Bəli, bizim müasir komfort təsəvvürlərimizlə müqayisədə əlbəttə ki, bu hal vəhşilik, cahillik kimi görünə bilər - Yumşaq yatacaq, isti ev, doyumluq yemək olmasa, insan necə yaşaya bilər? Məgər bunlardan məhrum həyatı heç həyat adlandırmaq olarmı?
Yenə də ünlü Qərb filosofu Erix Frommun məşhur fikrini xatırlatmaq istərdim: əvvəllər insanların ruhu rahat idi, ona görə də cismin narahatlıqlarını hiss eləmirdilər. İndi isə cismlər rahatdır, amma ruh narahat olduğuna görə, insanlar heç cür özlərinə yer tapa bilmirlər.
Bəli, əfsuslar olsun ki, müasir sivilizasiyanın elmi-texniki inkişafı bizi "rahatlıq əsiri"nə çevirib. Bu yaxşıdı, yoxsa pis - bu düşüncələri sonraya saxlamaq istəyirəm, indi isə yenə də Orta əsrlər Şərq mühitinə qaıytmaq lazımdır.
Həmin vaxtlarda məsçidlər, pirlər, onların ətrafındakı qəbiristanlıqdakı türbələr, məqbərələr həm də müxtəlif insanların sığınacaq yeri idi. Cürbəcür səyyahlar, dərvişlər, zəvvarlar, yolçular, qasidlər, qaçaqlar və ən nəhayət, evsiz-eşiksiz səfillər belə yerlərdə gecələyərdilər, bəzən də uzun müddətə məskunlaşardılar. Əsas bu idi ki, yaxınlıqda içmək və dəstamaz almaqçün su mənbəyi olsun... Qəbirlərin kənarında büzüşüb yatmaq isə o vaxtların adamları üçün o qədər də qorxulu deyildi.
(Elə yaxın tarixi nümayiş etdirən "Axırıncı aşırım" filmində Xudayarın qardaşının Qəmlodan qaçaraq, uzun müddət türbədə gizlənməsini xatırlamaq kifayət edər.)
Gənc Səfiəddin də qardaşının sarayında yumşaq pərqu döşəkdə yatmaqdan vaz keçərək, əhli-qübura üstünlük verir. Madər Suleyman məsçidinin xidmətçiləriylə, ordakı sufilərlə, abidlərlə ünsiyyət qurur, onların rəğbətini qazanır, sonra da qəbiristanlıqda, öz həmyerlisi Şeyx Əbuzərin türbəsində ibadətlər, zikrlər edir...
Amma məhz bu zaman qəribə bir hadisə ilə üz-üzə qalır - elə birinci gecə düşəndən sonra, Səfiəddinin səhərəcən türbədə qalmaq istəyini bilən məsçid xidmətçiləri onun qarşısını kəsirlər, bu fikirdən daşındırmağa çalışırlar.
Təəccüblənən Səfiəddin bunun səbəbini soruşanda sufilər əvvəlcə demirlər, nəhayət, onlardan biri qərib qonağa sirri açıb bildirir ki, Şeyx Əbuzərin qəbrində kim çilə çıxarmaq istəsə, elə birinci gecə nə baş verirsə, səhər ölüsü çıxır ordan. Eyni hal da dəfələrlə təkrar olunub...
Səfiəddin əvvəlcə tərəddüd edir, amma sonra nə fikirləşirsə, qətiyyətlə bildirir ki, "biz ikimiz də ərdəbilliyik, tanışdan-tanışa mürüvvət üzərindən ziyan dəyməz."
Xidmətçilər bir qədər səy eləsələr də, Səfiəddini fikrindən daşındıra bilmirlər və anlayırlar ki, hansısa ilahi qüvvə bu qərib sufini məhz həmin məzara tərəf çəkir və əgər əcəli də çatacaqsa, deməli qisməti elə buracan imiş... Beləcə, xidmətçilər çiyinlərini çəkib çıxıb gedirlər, Səfiəddin isə türbənin yarımqaranlığında itaət və ibadətə baş vurur...
Rəvayətlərə görə, gecə yarı Şeyx Əbuzərin qəbrindən dəmirçi kürəsindən çıxırmış kimi qığılcımlar çıxmağa başlayır. Səfiəddin əvvəl vahimələnib türbədən çıxmaq istəyir, amma görür ki, ayaqları quruyub, yerindən tərpənə bilmir... Beləcə səbr edir, nəhayət qığılcımlar Səfiəddinin boğazına sancılmağa başlayır, yalnız bundan sonra onun bədəni qızışır, istiləşir... Elə bu istiliyin içində də səhərini açır...
Sübh namazından sonra məscidin xidmətçiləri dəfn-kəfən üçün lazım olanları götürüb türbənin qapısına gəlirlər ki, qərib sufini aparıb dəfn eləsinlər. Ancaq türbəyə yaxınlaşanda görürlər ki, Səfiəddin sağ-salamat, zikr edə-edə içəridən çıxır...
Bundan sonra da Madər Süleyman məsçidində Səfiəddinin başına qəribə mistik hdisələr gəlir, yavaş-yavaş onun haqqında söz-söhbətlər Şiraza yayılır, hamı danışır ki, Ərdəbildən gələn bir gənc abid gündüzlər oruc tutur, gecələr sabaha qədər zikrü-taətlə məşğuldur, həm də müxtəlif kəramətlər göstərir...
Şeyx Əbuzərin türbəsində Səfiəddinin başına gələn daha bir maraqlı hadisə də nəql edilir.
Rəvayətə görə, məsçidin tanınmış ruhanilərindən biri Şeyx Əbuzərin qəbrinin ziyarətinə gələrkən, orda bir küncdə zikrlə məşğul olan gənc Səfiəddini görür. Onun çöhrəsi ruhaninin diqqətini cəlb edir, bir müddət dayanıb onun üzünə baxır nəhayət, dillənir ki, "Yeri , amadə (hazır) ol kim, üç gündən sonra ikindi namazına yetməyib, bəlkə günorta namazı çağı dünyadan köçüb axirətə varacaqsan."
O şəxs bu sözü deyib türbədən çıxır və bu sözdən sonra Səfiəddin kədər dəryasına qərq olur, amma ölümdən qorxduğuna görə yox, "mürşidə yetmədən, məqsudi hasil olmadan aləmdən varacağı üçün."
Məsçidin qulluqçuları, ordakı sufilər, taliblər də məsələdən agah olub bildirirlər ki, həmin pirin ağzı faldı, əgər dedisə, deməli həqiqətən də, sənin üzündə əcəl kölgəsini görübdür, sənin axirət aləminə köçmək vəqtin yetibdir...
Beləcə, sakitcə taleyinə təslim olan Səfiəddin iki gününü ibadətlə, itaətlə keçirdir, üçüncü gün isə günorta namazından sonra kəlmeyi- şəhadətini oxuyaraq, Şeyx Əbuzərin türbəsində ölümə hazır vəziyyətdə oturub Əzrayılı gözləməyə başlayır...
7-ci hissə
Güzgü
Şirazda, Şeyx Əbuzərin türbəsində Səfiəddinin başına gələn daha bir maraqlı hadisə də nəql edilir.
Rəvayətə görə, məsçidin tanınmış ruhanilərindən biri Şeyx Əbuzərin qəbrinin ziyarətinə gələrkən, orda bir küncdə zikrlə məşğul olan gənc Səfiəddini görür. Onun çöhrəsi ruhaninin diqqətini cəlb edir, bir müddət dayanıb onun üzünə baxır, nəhayət, dillənir ki, "Yeri, amadə (hazır) ol kim, üç gündən sonra ikindi namazına yetməyib, bəlkə günorta namazı çağı dünyadan köçüb axirətə varacaqsan."
O şəxs bu sözü deyib türbədən çıxır, və Səfiəddin kədər dəryasına qərq olur, amma ölümdən qorxduğuna görə yox, "mürşidə yetmədən, məqsudi hasil olmadan aləmdən varacağı üçün."
Məsçidin qulluqçuları, ordakı sufilər, taliblər də məsələdən agah olub bildirirlər ki, "həmin pirin ağzı faldı, əgər dedisə, deməli həqiqətən də, sənin üzündə əcəl gölgəsini görübdür, sənin axirət aləminə köçmək vəqtin yetibdir..."
Beləcə, sakitcə taleyinə təslim olan Səfiəddin iki gününü ibadətlə, itaətlə keçirdir, üçüncü gün isə günorta namazından sonra kəlmeyi- şəhadətini oxuyaraq, Şeyx Əbuzərin türbəsində ölümə hazır vəziyyətdə oturub Əzrayılı gözləməyə başlayır...
Amma şam namazına qədər Əzrayıldan səs-səmir çıxmır. Birdən məsçidin ruhani pirlərindən biri içəri girir və Səfiəddini görüb ona yaxınlaşır, halındakı qəribəliyi görüb soruşur ki, "Ey ibadətlü türk, neşün məlulxatir oturubsan və könlün nədən məşğuldur?"
Səfiəddin cavab verir ki, "Bir övliya üç gün əqdəm gəlib mənim ölümüm xəbərini söylədi. İmdi deduginə mühəyya olubəm kim, haçan Tanrı əmri yetişib, canın əmanətini yiyəsinə tapşırım."
Gələn şəxs bir müddət Səfiəddinin üzünə baxır, sonra qəribə şəkildə gülümsünüb deyir ki, " Qayğu yeməyib qalx kim, ol sözü söyləyən kişi özü Tanrı rəhmətinə gedibdür, qalx kim anun cənazəsinə varub, namaz qılalum."
Səfiəddin heç nə başa düşməyərək pirin dediyinə əməl edir, qalxıb birlikdə türbədən çıxırlar, gəlib həmin məşhur övliyanın dəfnində iştirak edirlər, yalnız bütün dəfn mərasimi bitdikdən sonra Səfiəddin onu bura gətirən pirdən soruşur ki, "bu nə hal idi kim , ol kişi mənim ölümüm xəbərini verdi, fəqət vədənin tamamında özü öldi?"
Qoca ruhani yenə Səfiəddinin üzünə baxır, mənalı şəkildə başını yellədib, Peyğəmbərin məşhur hədisini deyir: "Əl mümin miratul mümin." (Mömin möminin güzgüsüdür.)
Səfiəddin heç nə başa düşməsə də, qoca ruhanidən əlavə nəsə soruşmağa utanır, başını aşağı salıb gedir.
(Yalnız illər sonra Şeyx Zahid Gilaninin müridi olarkən, bu hadisəni ona danışan Səfiəddin öz mürşidindən həmin hadisənin belə bir təbirini eşidir.
"Həmin övliya sənin həqiqətən saf mömin olduğunu bilməyib, elə zənn edib ki, türbədə dolaşan səfillərdənsən. O səbəbdən də sənin üzündə əcəl kölgəsini görüb, elə güman edib ki, ölüm vaxtın çatıb. Ancaq sənin həqiqi mömin olduğunu bilsəydi, anlardı ki, əslində sənin üzünün ayinəsində əks olunan elə onun özünün surətindəki əcəl kölgəsiymiş. Çünki, peyğəmbər buyurmuşkən, mömin möminin güzgüsüdür.")
Üçüncü Şeyx
Səfiəddin Şeyx Əbuzərin türbəsində olarkən xeyli sayda dərvişlər, saliklər onun görüşünə gəlir, ona öz ehtiramını bildirir, təbərrüklər gətirir, mənəvi-ruhani söhbətlər edirdilər. Hətta onun hörməti o həddə çatır ki, onu fiqhi mənsəblərdən birinə təyin etmək istəyirlər, lakin görürlər ki, Səfiəddin "yuxarı aləmin sevdasına ol qədər varub ki, aşağı aləmin fikrinə müstəğni olub, (ikrah edib, laqeyd qalıb)".
Səfiəddin özü də bu müddət ərzində Şirazın tanınmış pirləri, mürşidləri, övliyaları, alimləriylə görüşür, ürək dostunu tapmağa çalışırdı.
Səfiəddin həmin vaxtlarda hətta məşhur sufi şairi, təkyə mürşidi Şeyx Sədi Şirazinin yanına da gedib-gəlir, bir neçə dəfə onunla həmsöhbət olur, lakin istədiyini hasil edə bilmir.
Müridlər bu dəfə ona Şirazda yaşayan məşhur sufi Əmir Abdullahla görüşməyi məsləhət edirlər. Bildirirlər ki, əgər sənin müşkülün açılsa, yalnız Əmir Abdullah əliylə açılar çünki onun "mərtəbəsi ikən ucadur, riyazət və ibadətdə, zöhd və taətdə bəğayət məşğuldur və nəsəbi zahir və itrəti tahirdir."
Bundan sonra artıq ikinci dəfə Səfiəddinin ürəyində ümid qığılcımı parlayır, inanır ki, içindəki halların və əhvalların təbirini Əmir Abdullah verər, onu bu ağır düşüncələrdən qurtarıb həqiqət yolunda düz istiqamətləndirər...
Öz təkyəsindəki xəlvətxanədə Əmir Abdullahı tapan Səfiəddin onunla görüşmək izni alır və hüzurunda oturub uşaqlıqdan bəri içindən keçən qəribə halları, gözünün qabağından ötən görüntüləri, gördüyü qeyri-adi yuxuları, qulağına gələn səsləri, daha sonra Tanrı sözüylə təkbətək qaldığı uzun zikr və taət gecələrində yaşadığı hiss və duyğuları tələsmədən ona danışır...
Əmir Abdullah bir neçə saat ərzində sakitcə Səfiəddini dinləyir, onun bütün danışdıqlarına diqqətlə qulaq asır, nəhayət, bildirir ki, "Ey taətli türk, bizim himmətimizin quşu buraya qədər uçmayubdur. Əgər kəşf ilə qədəm istərsən, bu vilayət hasil olur. Amma sənin istədiyin məta (məhsul) bu bazardan ələ girməz, çün sənin dedügün o ali hallardan biz bixəbərüz.
Həzrət çün mətlubindən naumid qaldı, gözlərindən həsrət yaşın axdurub, ah-vay ilə ağladı və dedi ki, hamı dustlar və övliyalar mənə səni həvalə qıldılar kim, işim sənin qulluğunda açılacaqdur.Səndən dəxi umduğum hasil olmadı, şimdi mənüm tədbirüm nədür?
Əmir Abdullah çün Səfiəddinin iztirabın gördi, dedi kim, ey taətli türk, aləmin Şərqindən Qərbinəcən kimsə kim sənin vaqiələrin təbirini müşkil işlərin həll qıla, kimsə yoxdur, Şeyx İbrahim Zahid Gilanidən başqa..."
Beləcə, Səfiəddin ilk dəfə Şeyx Zahid Gilaninin adını eşitdi. Bu ona məsləhət görülən üçüncü övliya idi. (Şeyx Nəcibəddin Bozquşludan və Əmir Abdullahdan sonra).
Tələskənlik
Yuxarıda Əmir Abldullahın dilindən bir kiçik ifadə eşitdik - " Sən kəşf ilə qədəm istərsən." Bu kəlmə əslində Səfiəddinin içindəki hiss və duyğuların əsas mahiyyəti barədə məlumat verir. Səfiəddin mənəvi inkişaf yolunda Kəşfi-şühud arzulayır, yəni İlahi həqiqətlərin bəsirət gözüylə batini müşahidəsini istəyirdi. Lakin çox tələsirdi. Öz beynini və cismini vaxtından əvvəl ağır yüklə yükləyirdi.
Məncə, burda bir qədər ətraflı izaha ehtiyac var.
İrfan yolçuluğunda baş verən prosseslər əslində bir çox dünyəvi proseslərlə oxşar cərəyan edir, yəni tam da olmasa, nisbi analogiya aparmaq olar. Çünki söhbət metafizik-mistik müstəvidən getsə də, mahiyyətdə əsas aparıcı qüvvə insan ruhudur. Ruh isə əksər hallarda eyni qanunlarla hərəkət edir.
Həyatın müxtəlif sahələrində belə hallar çox rast gəlirik: istənilən bir enerjili gənc hansısa peşəyə, sənətə, elmə, fənnə həddən artıq böyük səylə başlayırsa, ilkin mərhələdə problemlər yaşayır. Hələ beyninin və ruhunun hazır olmadığı informasiyanı qəbul etməyə can atır, və buna müvafiq olmayanda, içində gərgin depressiv hallar yaşanır, tərəddüdlər yaranır, psixoloji gərginliklər baş verir...
Misalçün, həmişə ulduzlu səmaları sevib, astronomiya eşqiylə alışıb-yanan bir uşaq 1-ci sinifdə oxumağı öyrənən kimi 10-cu sinfin astronomiya kitablarını tapır, səylə oxuyur, dərk eləməyə çalışır, başına bir şey girməyəndə əsəbləşir, dilxor olur, özünə inamsızlıq yaranır...
Niyə? Çünki 10-cu sinfin astronomiya kitabını anlamaq üçün əvvəlcə beşinci sinifdə fizikanı, altıncı sinifdə kimyanı, daha sonra başqa elmləri öyrənmək lazımdır ki, 10-cu sinifdə Astronomiya elmi öz qapılarını səninçün açılmaz.
Eyni halı dini elmlərlə maraqlanmağa başlayan gənclərə də şamil etmək olar. Heç bir əqli-mənəvi hazırlığı olmayan gənclər Səmavi kitablara birbaşa müraciət edərsə, təbii ki, ordan istədiyini hasil edə bilməz və yaxud yanlış nəticələr çıxardar ki, bunu da həyatda çox müşahidə edirik...
Səfiəddin də eyni vəziyyətdəydi. Daxilindəki "bilmək" enerjisi aşıb-daşırdı, amma addım-addım getməyə səbri çatmırdı, qaçmağa çalışırdı - öz əqlini həddən artıq ağır fikirlərlə doldururdu (ən böyük ilahiyyatçı alimləri, filosofları düşündürən məsələlər üzərində fikirləşirdi), öz cismini hədsiz ağır riyazətlə yükləyirdi (il boyu gündüzlər oruc tuturdu, taətlər edərdi, kiçicik iftardan sonra gecələr ibadətlərə-zikrlərə qapanardı, həftələrlə yatmırdı...), dünyadan bu cür əl üzüb inzivaya çəkilməklə, səy edirdi ki, içindəki bəsirət gözünü açsın, bütün həqiqətləri birdən bilsin... Ancaq başa düşmürdü ki, əqlinə, ruhuna, orqanizminə bu cür qatı əziyyətlər vermək mənəvi yüksəliş yolunun sonrakı mərhələlərinə aiddir. Onunçünsə hələ tezdir...
Bütün bu "bilmək" prssesi uzun illər davam edən daxili mistik təcrüələrin, yəni kəşfi-şühudun nəticəsində hasil olur. Hələliksə onunçün ən ilk addım öz əcaib vaqeələrini, görüntülərini, hiss və duyğularını nizama salmaq, daxilində ruhani rahatlıq və mənəvi müvazinət yaratmaq olmalıydı. (sonradan da bəlli olduğu kimi, Səfiəddin Şeyx Zahidin yanında uzun müddət - təxminən 25 il qalandan sonra müəyyən mənəvi qapılar onunçün açılmağa başladı və övliyalıq mərtəbəsinə yüksəldi.
Bütün bu həqiqətləri isə ona məhz mürşid anlatmalı idi. Bəs sual olunur ki, əvvəl söhbət etdiyi övliyalar, pirlər, mürşidlər niyə onu qane etmirdi, niyə onu düz yola gətirə bilmirdilər?
(Nədənsə bu sualı düşünərkən, xatirimə yaxın keçmişdə muğam mühitindəki bir faktı xatırladım. 90-cı illərdə Azərbaycanda çoxsaylı tanınmış, böyük xanəndələr vardı ki, həm peşəkar fəaliyyətlə məşğul idilər, həm də dərs deyirdilər. Lakin əksər sənətkarlar etiraf edirdi ki, konservatoriyada Nəriman Əliyev kimi pedoqoq yoxdur. Xanəndə yetişdirməkdə onun tayı-bərabəri tapılmaz... Eyni halı başqa sahələrdə də müşahidə etmək olar.)
Burda gəlib müasir pedaqogikanın sərhədlərinə çıxırıq. Niyə kimlərsə böyük sənətkar olsalar da, tələbə yetişdirə bilmir, kimlərsə buna nail olurlar? Pedaqogika elmində bunun incəlikləri gözəl şəkildə izah olunur. Burda xüsusi səbir, intuisiya, müşahidə qabiliyyəti və sair psixoloji keyfiyyətlər vacibdir ki, bunlar olmasa, pedoqoq öz fəaliyyətini uğurla həyata keçirə bilməyəcək... Eyni zamanda pedaqoqların da hər birinin özünün fərdi tədris metodikası var ki, tələbə də öz xarakterinə uyğun metodikayla işləyən pedaqoq seçərsə, daha böyük uğur əldə eləmiş olar. Yaxud da əksinə, pedaqoq tələbə seçərkən, öz metodikasına xaraktercə uyğun olan tələbələri götürür... (hərçənd ki, son illərdə bu məsələ bir qədər qarışıb, ona görə də bir çox sahələrdə durğunluqla üz-üzə qalırıq.)
Mənəvi-irfani yüksəliş yolunda olan Pirü mürşidlərin də heç də hamısı həmin dediyimiz böyük pedoqoji istedada sahib deyildilər və yaxud Səfiəddinin istedad və xarakterinə uyğun metodikayla fəaliyyət göstərmirdilər, ona görə də Səfiəddinin ünsiyyəti onlarla tutmurdu, tez aralanırdı...
Bir az gələcəyə qaçıb, deyim ki, bütün bu yazdıqlarımız mətləbləri, Səfiəddinlə görüşəndən sonra Şeyx Zahid Gilani bir kəlmə poetik sözlə ifadə etmişdi. Onun təkyəsində müridliyə başlayandan sonra, bir dəfə söhbət əsnasında Səfiəddin Şeyx Zahiddən soruşmuşdu ki, bu necə olur axı, Şirazda hamı mənə məşhur sufi Pir Əmir Abdullahla görüşməyi məsləhət görürdü, hamı deyirdi ki, mətləbin yalnız ondan hasil olar, Əmir Abdullah elm sahibidi, böyük sufidi, ağır övliyadı. Ancaq o məni iki saat dinlədikdən sonra, sizi nişan verdi, dedi ki, sənin çarəni ancaq Şeyx Zahid Gilani bilir, onun yanına get... Hərçənd ki, Əmir Abdullah sizdən daha məşhurdu, daha böyük nüfuz sahibidir...
Bu sözləri dinləyən Şeyx Zahid Gilani çox gözəl bir kəlmə ilə məsələni bağlayır: "Əmir Abdullah atludurur, ancaq atlanduramaz."
Kəlmənin hikmətinə varaq. Əgər bir insan atlıdırsa, yanındakı piyadaya ata minməyi öyrətməkçün gərək müvəqqəti də olsa atdan ensin, onun kimi piyada olsun. Pedaqogika diliylə desək, müəllim öz tələbəsinin düşüncə səviyyəsinə enib, aşağıdan ona informasiya verməli, yardımçı olmalıdır. Yəni, onun dilində danışmalıdır. Bu isə o qədər asan deyil,
At belində olan adam əgər öz gedəcəyi mənzilə tez çatmağı, ordan feyz almağı fikirləşirsə, o heç vaxt kimisə ata mindirməkçün vaxt itirib atdan enməz. Necə ki, çoxsaylı alimlər, sənətkarlar tanıyırıq ki, ali, akademik səviyyədə gördüyü ağır , böyük işlərə fasilə verib, tələbə yetişdirməyə enerji sərf etmir, hətta bəzən bunu özü üçün artıq vaxt itkisi sayır.
Eyni halı irfan müstəvisində də müşahidə etmək olar ki, bunu da Əmir Abdullahın vəziyyətini təsəvvür edərkən Şeyx Zahid bir kəlmə ilə ifadə etmişdi - "...atlıdır, ancaq atlandıra bilməz."
Daha sonra Şeyx Zahid gənc Səfiəddinə öz fikrini izah edərək deyir ki, "...əgər Əmir Abdullahın elə bir mənəvi mərtəbəsi var ola idi ki, səni tərbiyət etməyə kifayət edərdi, səni rədd eyləməkdə, sənə zülm qılmış olardı... Və əgər onda dəxi həmin mərtəbə var ola idi, mən səni qəbul eyləməyüb yenidən geriyə, anun yanuna göndərir idüm, çün Allah-təala Quranda buyurub ki, İnnəllah yamürüküm ən təəddül əmanatə ila əhliha." (Allah sizə əmanətlərinizi öz sahiblərinə qaytarmağınızı əmr edər. Nisa. 58)
Tanrı divanı
Beləliklə, Əmir Abdullahın təkidiylə Səfiəddin Şirazla vidalaşıb Gilana üz tutmaq qərarına gəlir... Səfər tədarükü görür və xudahafizləşməkçün Sədi Şirazinin yanına təşrif buyurur. Uzun və şirin söhbətdən sonra Şeyx Sədi Şirazi səfər üstə olan Səfiəddinə xələtlər təqdim etmək istəyir, müridləri müxtəlif hədiyyələr gətirirlər, lakin Səfiəddin bunların heç birini qəbul eləmir. Sonda Şeyx Sədi özünün ən qiymətli kitabını - şəxsən üzünü köçürtdüyü Divanını hədiyyə kimi Səfiəddinə bağışlamaq istəyir... Səfiəddin bunu qəbul etmək istəsə də, düşünür ki, Şeyx Sədi, şəksiz, hər dəfə böyük divanının şəxsən öz əliylə üzünü köçürdüb saxlayan deyil və məhz bu kitab, yəqin ki, bu təkyədə olan ən nadir, ən qiymətli nemətdir. Bu səbəbdən götürməyə ürəyi gəlmir. Ancaq necə imtina etsin ki, Şeyx Sədinin könlünə toxunmasın? Və gənc Səfiəddin üzünü ustad şairə tutub yavaşca deyir ki "Tanrının divanından könlüm ol qədər doludur ki, özgənin divanı anda sığmaz."
Bu söz Şeyx Sədinin o qədər xoşuna gəlir ki, gözləri dolur, uzun müddət dodaqaltı öz-özünə bu sözləri təkrar edir, gözünün yaşı axır...
(Məşhur klassik şairimiz Şah Qasimi Ənvar özünün "Ənisül-Arifin" (Ariflərin dostu) poemasının bir fəslində bu rəvayəti - Şeyx Sədinin dediklərini və Səfiəddinin ona cavabını şeirlə bu cür təqdim edir...
- Dedi ki, sən sahibsən
məna xəzinəsinə,
Fikir aləminin də çıxmısan zirvəsinə.
Dediyin yüksəkdəki o məna yuvasına
Acizdir Sədi quşu,
çatmaz heç zaman ona.
Ürəyim dərdlə doldu
sənin dediklərindən,
Acizəm hisslərivi
dərk eyləmədiyimdən.
Lakin istərsən əgər,
öz şeir divanımdan
Bir neçə inci seçib,
verərəm öz varımdan.
-Dedi ki, candır bizim
yalnız son əlacımız,
Qeyriyə ondan daha
yoxdu ehtiyacımız.
Haqqın divanı ilə
doludur bu ürəyim,
Başqa bir divana heç
yoxdur mənim diləyim.
Onun dərdiylə biz ki,
vilayətə çatmışıq,
Həm bu canı atmışıq,
həm dünyanı atmışıq...")
***
Nəhayət, səfər öncəsi qardaşı Xacə Səlahəddin Rəşidin yanına gələn Səfiəddin təvəqqe edir ki, qısa bir müddətə də olsa, qardaşı Ərdəbilə qayıtsın, analarını həsrətdə qoymasın. Ancaq qardaşı Şirazda böyük mənsəb sahibi olduğundanmı və ya bəlkə də, Səfiəddinin bu müddət ərzində ona baş çəkməyə gəlmədiyindən inciyərəkmi, bu təkliflə razılaşmır, bildirir ki, vaxtı yoxdur. Əvəzində hədiyyələrlə dolu kiçik bir karvan hazırlayır ki, Səfiəddinlə birlikdə Ərdəbilə getsin, bu hədiyyələri anasına təqdim eləsin...
Ertəsi gün yola çıxırlar. Bütün yol boyu Səfiəddin karvanın arxasınca piyada gəlir, nə onların yediyindən yeyir, nə geydiyindən geyir. Gəlib Ərdəbilə çatırlar, Səfiəddin qardaşının hədiyyələrini anası Dövlət xatuna təslim edir...
Beləcə, Səfiəddinin ilk - zahiri (fiziki-maddi) səfəri başa çatır.
Qarşıda isə onu daha ağır, amma ağır olduğu qədər də maraqlı - daxili (metafizik-ruhani) səfər gözləyirdi. Daxili səfərin yolu isə Gilandan - Şeyx Cüneyd Bağdadidən sonra silsilə etibariylə doqquzuncu təriqət rəhbəri olan Şeyx İbrahim Zahid Gilaninin təkyəsindən keçəcəkdi....
Birinci fəslin epiloqu
İstənilən böyük şəxsiyyətin - alimin, sənətkarın, qələm sahibinin, pedoqoqun həyatına fikir versək, görərik ki, bütün yetirmələri, ardıcılları arasında bir nəfərə xüsusi mənəvi bağlılığı olur; bu bir nəfərə o birilərdən daha çox vaxt və enerji sərf edir, onun uğurlarına daha çox sevinir, uğursuzluqlarına daha çox kədərlənir (Hətta ailədədaxili münasibətlərdə də bunu müşahidə etmək olar).
Yaradıcılıq psixologiyasıyla və psixoanalizlə məşğul olan müasir alimlərin əksəriyyəti bu halı analiz edərkən belə fikrə gəlirlər ki, ustad sanki məhz həmin tələbəsində öz gəncliyini görür və özünün gəncliyində edə bilmədiklərini, yaxud hansı səbəblərdənsə nail ola bilmədiklərini ondan umur, ondan gözləyir... Müasir Qərb psixoanalitikləri bu psixoloji halın mənbəyini ibtidai icma quruluşunda hər tayfa, ailə başçısının özünə varis seçmək, öz yerinə kimisə hazırlamaq ehtiyacıyla bağlayır. Və təbii ki, hər tayfa-ailə başçısı təhtəlşüur səviyyəsində özündən sonra öz yerində məhz özü kimi birisinin olmağını arzulayır. Buna görə də namizədlərin arasında özünə çox bənzəyənini axtarır.
Yaradıcılıq psixologiyasıyla məşğul olan digər alimlər isə burda məşhur psixi hadisə kimi qəbul olunan "güzgü effekti"ni önə çəkir və bəyan edirlər ki, hər insanın içində, rəngindən mənsəbindən asılı olmayaraq, özünü kənardan görmək - özünün ikinci tayını tapmaq, və yaxud "özündən daha biriylə rastlaşmaq" istəyi vardır ki, bu istək uşaqlıq dövründə daha çox üzə çıxır, yaş keçdikcə isə təhtəlşüura oturuşur...
Məşhur türk yazıçısı Orxan Pamuk "İstanbul -xatirələr və şəhər" kitabında öz uşaqlıq xatirələrini bölüşərkən bu "güzgü effekti"ni təxminən bu cür təqdim edir; Hiss edirdim ki, İstanbulda mən tək deyiləm, mən inanırdım - bu inam indiyə qədər qalıb ki, bu dar küçələrin labirintlərində eynən bizim evə oxşayan hansısa başqa bir evdə sifətdən əkiz kimi mənə bənzəyən Orxan adlı başqa bir uşaq da var, o mən boydadır, mən yaşdadır, bütün həyatı mənim həyatımın təkrarıdır."
Psixoloqların yazdıqları içində ən maraqlı cəhət bundan ibarətdir ki, hər bir şəxs, əsasən də dərin təfəkkür və istedad sahibi əslində bütün ömrü boyu o bir nəfəri gözləyir, axtarır - rejissor öz aktyorunu, ssenarist öz rejissorunu, bəstəkar öz ifaçısını, məşqçi öz idmançısını, alim öz tələbəsini və sair və ilaxır. Niyə? Çünki onlarla yüzlərlə insanın içində öz ruhunu, qəlbini tam başa düşüb anlayan "ikinci mən"in varlığı faktı dərin təfəkkür, istedad sahibi olan insanın bu dünyadakı mənəvi tənhalıq qarşısında qorxusunu aradan qaldırmış olur.
(Xahiş edirəm, qadın-kişi arasında olan "yarısını axtarmaq" tendensiyası ilə qarışdırmayaq).
Və axtarılan insan tapılanda, iki qəlb arasında dediyimiz mənəvi bağlılıq yaranır, təhtəlşüurdakı tənhalıq hissi yox olub gedir, psixika öz müvazinət halına qayıdır...
Mənsə müsir psixoloqların fikir və düşüncələrini metafizik müstəviyə gətirərək, belə deyərdim ki, bu cür mənəvi bağlılıqların təməli hələ bu dünyamızdan kənarda - Qeyb aləmində qoyulur. Səbəb bizə məlum deyil.
Çünki bəzi rəvayətlərdən görünür ki, insan öz "ikinci mən"i ilə hələ görüşməmişdən də əvvəl, aralarında hansısa mistik rabitə olur. Bəzən görümlər vasitəsiylə, bəzən yuxular vasitəsiylə...
Bu rabitə Kvant fizikasında "elementar zərrəciklərin dolaşıqlığı" fenomeninə çox bənzəyir.
(Kvant fizikasında belə bir təcrübə var ki, eyni anda yaranan elementar zərrəciklər arasında elmə məlum olmayan qəribə bir bağlılıq olur ki, ayrılaraq dünyanın hansı yerinə düşsələr də, onları bir birindən nə qədər məsafə ayırsa da, bir zərrənin halı o birinin vəziyyətinə təsir edir, bir zərrənin dəyişikliyi o andaca digər zərrədə təzahür edir. Fiziklər səbəbi məlum olmayan bu təzahürə "Kvant dolaşıqlığı" adını qoyublar.)
Rəvayətə görə, hətta Səfiəddin gəlib çıxmamışdan əvvəl də, Şeyx Zahid öz müridlərinə deyirmiş ki, "bir kəpənəkli igid bizim tələbimizdə sərgərdandır və onunla Həqq arasında bircə hicab qalıbdır..."
Şeyx Zahidin hüzuruna gələn Səfiəddin onun əlini öpüb üz qoyur və hiss edir ki, bu dəfə üzü qeyri-ixtiyari yana çevrilmədi... Başa düşür ki, istiqamətləndiyi bu üçüncü mürşid məhz onun axtardığıdır.
Özünü saxlaya bilməyib fikirlərini şeyxə bildirir, deyir ki, "tələb çağında kim, hər pirə kim yetərdim, anın əlini dutub tövbə qılmağ istərdim, üzüm anın üzündən dönərdi, macal olmazdı kim əlini öpüm, üzünü yaxşıca görəyim. Amma çün həzrət Şeyxin hüzuruna yetdim, bu məna vaqe olmadı, üzüm sənin üzündən dönmədi. Ol dönmək nədir, bu dönməmək nə vaqeədir?"
Şeyx Zahid ona cavab verir ki, "Ərdəbillü, mənim sifətim səninlən bilə idi, sən mənimki idün, Özgə kimsənə necəlik səni avlaya idi?"
Səfiəddin də soruşur ki, "əgər sənin sifətin mənimlə idi, neçin məni bu qədər müddət həyat suyunun tələbində sərgərdan qılırdun?"
Şeyx Zahid də bildirir ki, "əgər sərgərdanlıq çəkmədən səni məqsudinə yetirəydim, onda sənin nəfsin dəğdəğə eylərdi kim, bu müamilə dəxi özgə yerlərdə də var. O qədər səni gəzdirdim ki, məlumun ola kim, axtardığın məna özgə yerlərdə yoxdur, sənin qismətin buradır..."
Şeyx Zahid daha sonra elə müridlərin yanındaca, Səfiəddinin əvvəllər gördüyü yuxuları, vaqeələri ona danışır və məlum olur ki, bütün bu müddət ərzində Şeyx Zahid müxtəlif timsallarda onun yuxularına vaqeələrinə gəlib, onu istədiyi kimi istiqamətləndirirmiş... Öz yuxularını Şeyxin dilindən eşidən Səfiəddin heyrət içində də anlayır ki, daima yuxularında gördüyü, amma üzünü dürüst yadda saxlaya bilmədiyi həmin pirani şəxs məhz elə Şeyx Zahid imiş. Bundan sonra içində heç bir şəkk-şübhə yeri qalmır.
Beləcə 60 yaşlı Şeyx Zahid də, yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, özünün illər boyu gözlədiyi "ikinci mən"ini - ruhunun güzgüsünü tapmış olur, 25 il onun təlim və yüksəlişiylə məşğul olur, onun bəsirət gözünün tam açılmasına çalışır və nəhayətdə, ölüm ayağında olarkən, bəzi ardıcıllarının etirazına rəğmən səccadəsini öz doğma oğluna yox, məhz Səfiəddinə verir, özündən sonra onu təriqət Şeyxliyi rütbəsinə yüksəldir...
Ancaq buna qədər Səfiəddini qarşıda hələ uzun illərin ağır, mistik təcrübələri gözləyirdi.
Birinci fəslin sonu...
ARDI VAR...
© Müəllif hüquqları qorunur! Mətndən istifadə etdikdə istinad mütləqdir!
© Müəllif hüquqları qorunur! Mətndən istifadə etdikdə istinad mütləqdir!
