İlqar FƏHMİ
Yazının əvvəli burada: http://edebiyyatqazeti.az/news/muzakire/3417-qizilbas-metafizikasi-sefevi-mistikasi-mozaik-risale
Əhli-qübur
Budur, gənc Səfiəddin içini didib-dağıdan sualların, ona rahatlıq verməyən görümlərin, gecələrinə əzab səpən yuxuların sirrini açmaq üçün "əhli-qübur"a üz tutur...
Sonradan həyatının o dövrünü Şeyx Səfiəddin İshaq təxminən belə xatırlayırdı: "Təsəvvüf əhlinin təriq və davranışının qaydalarını bilmirdim, riyazət (nəfsani istəklərin sıxılması) keyfiyyətini özümçün məlum etməmişdim, həmişə taətlə məşğul idim, gündüzüm orucla, gecələrim ibadətlə keçərdi..."
Həmin vaxtlar gənc Səfiəddin boş vaxtını Ərdəbil qəbiristanlığında, əsasən də iki türbədə - Şeyx Cüneyd Bağdadinin müridi olmuş məşhur sufi Şeyx Şəqiq Fərəc Zənganinin; və Şihabəddin Sührəvərdinin tələbəsi olmuş sufi Rüknəddin Mühyinin türbələrində keçərdi...
Gündüzlər şəhər mədrəsəsində elm-təhsil səviyyəsini artıran Səfiəddin axşamlar qəbiristanlığa gələr, tanıdığı-tanımadığı qəbirlərin ətrafında dolaşardı, dualar-ibadətlər edərdi; ən çox da, adını çəkdiyimiz məşhur sufilərin məzarları başında oturardı, saatlarla zikrlə məşğul olardı, sanki ürəyində onlarla danışardı, dərdini bölüşərdi, içindəki suallara cavab almağa çalışardı...
Və bir çox hallarda zikrdə ikən bal arısının vızıltısına oxşar səslər eşidərdi, hər iki qəbirdən işıq zərrələri çıxardı, onun ətrafına dolaşardı...
Hətta bəzən gecələr də evə qayıtmazdı, qəbirlərin ətrafında yatardı, hər iki müqəddəs sufini yuxuda görərdi, axşamkı söhbətləri davam edərdi; səhər isə yenə durub mədrəsəyə üz tutardı, beli kitablar üstündə bükülərdi, alnının təri vərəqləri isladardı... Səfiəddinin anası oğlunun qəbiristanlıqda gecələməsindən xəbər tutanda azca vahiməyə düşmüşdü, elə bilmişdi ki, oğlu havalanıb. Lakin onunla bir qədər söhbət etdikdən sonra rahatlanmışdı...
Diqqət edək. - Rahatlanmışdı sözünü işlətdik. Görəsən, öz oğlunun dəfələrlə qəbiristanlıqda gecələdiyini biləndən sonra hansı cür rahatlana bilər? Bəlkə, doğrudan da, Səfiəddin havalanmışdı, anası da oğlunun bu vəziyyətini görüb ondan əlini üzmüşdü? Əsla yox...
Yerli camaat da artıq öyrəşmişdi ki, Pirə Cəbrayılın oğlu Səfiəddin məzarıstanı özünə məskən eləyib, sufilərin məzarlarının başından əl çəkmir... Niyə? Niyəsi adamları o qədər maraqlandırmazdı, çünki oxşar hadisələrə çox rast gəlirdilər; bu, onların düşüncə çərçivəsindən o qədər də kənara çıxan bir hərəkət deyildi...
Bu situasiyada ana ilə oğulun mənəvi vəziyyətini və ətrafdakı insanların bu hala o qədər də qeyri-adi baxmamasının səbəbini başa düşməkçün, ölümlə bağlı bəzi tarixi məqamlara toxunmaq vacibdir.
Olum ya ölüm
Hamletin məşhur sualı minillərdir bəşəriyyəti düşündürüb, bundan sonra da əsrlər boyu düşündürəcək. Lakin ölüm məfhumuna yanaşma heç vaxt hər yerdə eyni cür olmayıb...
O dünya ilə bu dünya arasındakı ezoterik-metafizik bağlılıq barədə minlərlə kitablar yazılıb, eksperimentlər aparılıb, müxtəlif rəylər irəli sürülüb. Mənim deyilənləri təkrar eləmək niyyətim yoxdur, yalnız bir məqamı önə çəkmək istərdim.
Bəzi tarixçi alimlər iddia edirlər ki, cəmiyyətin ölüm faktoruna münasibəti, ümumiyyətlə, bütün sosial münasibətləri təyin edir, təfəkkür tərzini qurur.
Misalçün 20-ci əsrin məşhur fransız tarixçisi Filipp Aryes özünün tarixə baxış bucağını oxşar yanaşma üzərində qurur. "İnsan ölümlə üz-üzə" kitabının əsas tezisi bundan ibarətdir ki, tarixin hər dönəmində yeni düşüncə paradiqmasının yaranmasının ilkin rüşeymi insanın və cəmiyyətin ölüm faktoruna yeni münasibətinin formalaşmasından başlayır.
Daha sonra müəllif öz əsərində müxtəlif cəmiyyətlərdə və tarixin hər mərhələsində Avropada ölümə münasibətin hansı transformasiyalara uğradığını, nəhayət, 20-ci əsrdə hansı vəziyyətə gəldiyini analiz edir.
Müasir dövrdə bu məsələyə münasibət isə, başqa bir Avropa filosofu Jak Bodriyarın "Simvolik dəyişmə və ölüm" kitabında daha maraqlı şəkildə təqdim edilir. Onun fikrincə, ölümə müasir münasibətin əsasları Avropada 16-17-ci əsrlərdə qoyulub. Məhz həmin dövrlərdə burjua cəmiyyəti, kapitalist münasibətləri formalaşmağa başladıqca, ölümün hansısa "başqa bir həyat formasına keçid" olması fikri sıxışdırılıb təfəkkürdən kənarlaşdırılmağa başlayıb. Ölümlə bağlı müxtəlif ayinlər, kütləvi xalq mərasimləri aradan götürülüb, qəbiristanlıq vahiməli bir yerə çevrilib...
Niyə? Çünki istehsal münasibətlərinin və məhsuldar qüvvələrin inkişafı üçün vacib idi ki, insan sırf bu dünya ilə yaşasın, bu dünyanın qayğılarını düşünsün... İnsanın təfəkkür müstəvisi bu dünya ilə məhdudlaşsın. Belə insanı əsarətdə saxlamaq asandır, çünki onun içində bu maddi dünyanı - bu dünyada əldə elədiklərini itirmək qorxusu ən dəhşətli bir hiss olacaq. Əvvəlki dini-sxolastik düşüncələrdən fərqli olaraq, insanın bütün qazancı yalnız bu dünyada əldə elədiyi maddi sərvətdir və onu itirmək, hər şeyi itirməyə bərabər olmalıdır...
Və nəticədə bu müasir düşüncə tərzi gəlib elə vəziyyətə çatıb ki, hər vəchlə ölümü həyatdan ayırmağa çalışır. Ölüm yoxdur, ləğv olunub, yalnız həyat var, yalnız dünya var, hər şey dünya ilə məhdudlaşır...
Lakin Ziqmund Freydin təbirincə desək, bütün bu "sıxışdırma"lar əks nəticə verib - son iki yüz ildə insanlar ölümdən dəhşətli dərəcədə qorxmağa başlayıb. Nə qədər unutmağa çalışsaq da, əksinə, bizim beynimizi sıxan ağır pressə çevrilib... Çünki ölümün gözü içinə baxmağa cəsarətimiz çatmır.
Və son onilliklərdə insan şüurunun zorlanması prosesi özünün pik həddinə çatıb, çünki qaçılmaz olan bir şeydən qorxmaq, şüuru daim gərginlikdə saxlamağa və eyni zamanda, səni qorxu obyektindən aralı saxlayan istənilən vasitədən bərk-bərk yapışmağa gətirib çıxarıb. Biz hər şey eləməyə hazırıq, hər cür alçaqlığı, rəzaləti qəbul eləməyə qadirik - təki ölüm barədə düşünməyək, təki dünyadakı həyatımızın sonu haqqında fikirləşməyək, təki labüd finalın vaxtını uzadaq və nəhayətdə, çalışaq nə yolla olursa-olsun, heç vaxt ölməyək...
Başa düşülən cəhdlərdir. Müasir Avropa nasirlərindən birinin romanında belə bir qəribə cümlə ilə rastlaşmışdım - bir dəqiqənin içində, onun ürəyi elə, darıxdı ki, qəfildən yoxa çıxdı...
Diqqət edək - ölmədi, həlak olmadı, hansısa başqa həyat formasına keçmədi, sadəcə yoxa çıxdı- Kompyüter yaddaşındakı rəqəmsal kombinasiyalı bir fayl kimi silindi. Birdəfəlik...
Kafkanın əvvəl haqqında danışdığımız məşhur "Çevrilmə" novellasının finalında baş qəhrəman Qreqor Zamzanın sonu da oxşar olur - onun ürəyi sıxılır, qərara gəlir ki, yoxa çıxsa, hamıya yaxşılıq eləmiş olar. Son nəfəsini verir və sanki hiss olunmadan ətrafdakıların yaddaşından silinir - qohumlarının həyatı davam edir, gələcəyi fikirləşirlər, planlar qururlar, deyib-gülürlər... - o isə, sanki heç əvvəldən mövcud olmamışdı...
Bəli, məncə, Avropa düşüncə tərzinin dünyaya yaydığı həyat-ölüm münasibətlərinin ən bariz nümunəsi bu cürdür - hər şey yalnız bu dünyadakı həyatla məhdudlaşır, ölüm isə "silinmək"dir... Dünyadan silinmək. Hər şey bu dünyada başlanır, hər şey bu dünya ilə də bitir...
Hər halda, onlar belə düşünür...
(Bu mövzu növbəti fəsillərdə daha geniş işıqlandırılacaq.)
Ölüm-varlıq
Yer yox ikən, göy yox ikən,
ta əzəldən var idim,
Gövhərin yekdanəsindən
irəli pərgar idim...
On səkiz min aləmi
mən gərdiş ilə gəlmişəm,
Ol səbəbdən həqq ilə sirdar idim,
sərdar idim...
Şah Xətainin bu şerindən göründüyü kimi, əsl həqiqət belədir ki, hər şey nə burda (bu dünyada) başlanır, nə də burda (bu dünyada) bitir... Və Şərq İslam təfəkkür tərzinin təsiri altında olan hər bir fərd də insanın həyat-varlıq yolunu bu cür təsəvvür edir - Bəşər varlığının nə proloqu və ekspozisiyası, nə də kulminasiyası və finalı var... Bəşər həyatı yalnız süjet xəttinin sonsuz təkrarlarından ibarətdir...
Bu dünyadakı ölüm isə, bu varlıq formalarının- mərhələlərin birindən başqasına keçiddir...
Elə dini kitablarımızdakı kəlamlara və ya müqəddəslərimizin dilindən səslənən fikirlərə diqqət etməyimiz kifayətdir.
Qurani-Kərimdə buyrulub: Allah həyatı və ölümü xəlq etdi...
Diqqət edək, əgər "xəlq etdi" sözü işlədilirsə, burda yoxluqdan söhbət gedə bilməz...
Başqa bir ayə; Ey insan sən Rəbbinə tərəf hərəkətdəsən. Elə bir hərəkət ki, sonda Ona çatacaqsa.
Yaxud həzrət Əlinin bir məşhur kəlamı: İnsanlar yuxudadır, yalnız öləndən sonra ayılacaqlar...
Və yaxud: Ey insanlar, siz ölüm fərarilərisiz. Ondan nə qədər qaçmağa çalışsanız da, əslində ona yaxınlaşırsız...
Daha bir nümunə: Kim sabahı öz ömründən sayarsa, deməli ölümün mahiyyətindən xəbərsizdir...
Bu kəlamlara diqqət çəkməklə, istəyirəm oxucular anlasın ki, bütün həyatı boyu bu cür yanaşma tərzinin, bu cür düşüncələrin təsiri altında olan Orta əsr Şərq insanlarının ölümə münasibəti bizim təsəvvür elədiyimizdən çox-çox fərqli idi...
"Onlara ölü deməyin, onlar da diridirlər" - kəlamını da xatırlatmaq yerinə düşər...
Yuxarıda adını çəkdiyim fransız filosofu Jak Bodriyarın bir fikrini də xatırlatmaq istərdim: Orta əsrlər insanıyçün ölüm yoxluq deyildi, çünki ölümün özü bir məfhum olaraq, ümumiyyətlə yox idi; dünyada yaşayanlarla dünyadan köçənlərin kontaktı müxtəlif ritualizasiya və ayinləşmə vasitəsilə həmişə davam etməkdəydi...
(Əslində bu cəhd hətta rasionalizmin ən qatı dönəmlərində də mövcud idi. 20-ci əsrin əvvəllərində Avropada və Amerikada spiritizm bumunun nəticəsi olaraq, yüzlərlə spiritual cəmiyyətlər yarandı ki, məqsədləri də dünyadan köçən insanların ruhuyla mediumlar vasitəsilə əlaqə saxlamaq idi. Akademik elmi dairələr bu cəmiyyətlərin təbliğ etdiyi elmi saxta və yalançı adlandırsalar da, bu sahəyə insanlar tərəfindən böyük meyil indiyə qədər qalmaqdadır. Onu da qeyd edim ki, ötən əsrin iyirminci-otuzuncu illərində Avropa ədəbiyyatında təşəkkül tapan modernist cərəyanın üzvləri də, öz ədəbi üslublarını əski realist-materialist ədəbiyyatdan ayırmaq üçün, özlərini "spiritual ədəbiyyat" nümayəndələri adlandırırdılar. Məşhur modernist yazıçı Virciniya Vulf öz ədəbi esselərində bu ifadəni tez-tez işlədirdi.)
Yenə də Filipp Aryesin "İnsan ölümlə üz-üzə" kitabından bəzi məqamları diqqətə çəkmək istəyirəm: Orta əsrlərdə şəhər və qəsəbələrin iki əsas mərkəzi vardı - bazar və qəbiristanlıq... Bəzən qəbiristanlıq da elə bazarın yaxınlığında olardı. Dəfn mərasimi ən ali və izdihamlı mərasim olardı, qəbiristanlıqda həyat qaynaşardı, adamlar bekar vaxtının çoxunu orda keçirərdilər, qəbirlərə qulluq edərdilər, görüşlər təyin edilərdi, müxtəlif məsələlər müzakirə olunardı, eyni zamanda ölənlərin ruhu xatirinə müxtəlif ayinlər, mərasimlər həyata keçirilərdi, hətta öz əzizlərini itirənlər gecə müxtəlif dualar oxuyub qəbir üstündə yatardılar ki, istədikləri adam onların yuxusuna gəlsin, bu yolla söhbətləşsinlər...
Bütün bunlar indiki dövrdə bizə qorxunc, absurd və cəhalət nümunəsi kimi görünsə də, o dövrün reallığı belə idi... Təkrar edirəm, reallığı... İndi bizə sürreal, mənasız görünməyindən asılı olmayaraq...
Hətta İslamdan əvvəlki dövrlərdə türk xalqlarının mifik şaman ayinlərinə diqqət yetirsək, görərik ki, onların da əksər hissəsi ruhlar aləmi, ölüm hadisəsi, iki dünya sərhədi ilə bağlı ayin və mərasimlərdir. Ən gözəl və ən energetik rəqs isə ölüm rəqsi idi...
Deməli, o vaxtlar, istər Qərbdə, istər Şərqdə "Ölü və diri" arasında, mahiyyət etibarilə o qədər də fərq yox idi.
Mövzudan kənara çıxsam da, qeyd etməliyəm ki, o vaxtkı reallığın zənnimcə, ən böyük nailiyyəti insanın içindəki ölüm qorxusunun minimuma endirilməyi idi. İnsanlar əksərən ölümdən qorxmurdular, çünki ölənlər birdəfəlik silinmirdi. Bu maddi dünyada insanların həyatını müşayiət edirdi; ölənlərlə müxtəlif mistik vasitələrin köməyi ilə metafizik əlaqə o dövrün insanlarının həyatının ayrılmaz bir hissəsi idi...
Ona görə də, ölümlə üz-üzə olan insan da, birdəfəlik yox olmaq qorxusuna tuş gəlmirdi və ölüm təhlükəsi ağlı başdan çıxarıb vəhşi psixoz halına salan dəhşətli olay deyildi. Adi bir şey idi... Buzun əriyib suya dönməsi, gülün solması, günəşin batması kimi adi bir şey...
Orta əsrlər xristan dünyasının ən tanınmış filosoflarından olan Filipp Döplessi-Mornenin bu xüsusda işlətdiyi bir kəlamı tez-tez təkrar edirlər: Ən ali həyat səviyyəsinə çatmaq üçün düzgün ölməyi bacarmaq lazımdır. Ən ali ölümə nail olmaqçün, düzgün yaşamağı öyrənmək vacibdir...
Əfsuslar olsun ki, o vaxtlardan fərqli olaraq, bu gün biz müasir humanist-sivil dünyada nə "Ali yaşamağ"ı, nə də "Düzgün ölməy"i bacarmırıq...
Bacarmırıq, heç öyrənmək də istəmirik...
...Ey can, səfər eylə
Gənc Səfiəddinin yanına qayıdaq...
Budur, günlər, aylar, həftələr keçir, ətrafdakı insanlar eyni halı müşahidə edirlər. - Səfiəddin axşamlar məzarıstanda gəzişir, məşhur sufilərin qəbirləri başında dualar, ibadətlər, zikrlər edir, hətta səhərə qədər o məzarların başında yatır.
Niyə? Çünki onlarla bir növ metafizik əlaqəyə girməyə çalışırdı. Ətrafındakı "dirilər" onu anlamırdı, içini didib-dağıdan sualları başa düşmürdülər, hətta bəzi cahillər ona divanə kimi baxırdılar və onu əhatə edən insanlardan əlini üzən Səfiəddin illər öncə dünyadan rəhmət eləmiş müqəddəslərin məzarı ətrafında dolaşırdı. Çünki onun fikrincə, hər şey görünənin əksiydi - ətrafdakı cahil boz kütlə əslində onun gözündə sanki "ölülər" idi, lakin məzarlarda yatan bu müqəddəslər əslində daim diri idilər, ruhları onun başı üstündə dolaşırdı... Aralarında hansı ünsiyyət olardı və Səfiəddin dünyadan köçmüş müqəddəslərin ruhlarıyla nə danışardı - bunu onun özündən və Allahdan başqa heç kim bilə bilməz, məhz bu mətləbləri Şeyx Səfiəddin ömrünün sonuna qədər gizli saxlayıb. Çünki Qeybin sirləri bu dünya üçün deyil...
(Gənc Səfiəddinin məzarıstanda başına gələn qeyri-adi hadisələrin hamısını yazmaq niyyətində deyilik, çünki əsas mətləbdən uzaq düşmüş olarıq.)
Bir neçə ay sonra, Səfiəddin yenə axşam məzarıstanda dolaşarkən, Pirə Əhməd adlı bir sufinin qəbrinin yanından keçəndə, gözünə görünür ki, gordan bir kişi çıxıb, sinədaşının üstündə oturdu və ona baxıb dedi:
- Qayğı yemə, kim, sənin işin ucalır, əhvalın tərəqqi eylər. Və təşviş çəkmə kim, bu yaxınlarda könül yiyəsinə yetib, muradını bulacaqsan. Amma gərəkdi ki, səfərə çıxasan...
Kişi bunları Səfiəddinə deyib yenə də gora girir... Sonrakı günlərdə üç dəfə eyni hadisə baş verir - gordan çıxan kişi Səfiəddinə eyni sözləri deyir və geri qayıdır...
Bir müddət düşünüb-daşınan Səfiddin qərara gəlir Pirə Əhmədin ruhunun tövsiyəsini həyata keçirtsin.
Həmin hadisədən sonra Səfiəddin anasının yanına gəlir və Şiraza - böyük qardaşı Səlahəddin Rəşidin yanına getmək üçün rüxsət istəyir.
Lakin "Şeyx Səfi təzkirəsi"ndə yazıldığı kimi, "əgərçi zahirdə bu məni var idi, amma batində məqsudi mürşidi-kamilin tələbi idi."
Göründüyü kimi, burda da, bütün miflərdə, əsatirlərdə və nəhayət, irfan tarixində çox rastlaşdığımız "Mürşid axtarışı" süjetiylə üz-üzə qalırıq. İçi suallarla dolu gənc mütəfəkkir onu başa düşən müəllim axtarışındadı. Bu müəllim sadəcə ona elm öyrətmək, savadını artırmaq funksiyasını yerinə yetirmir.
"Elmi biliy"i istənilən müəllimdən almaq olar. Ancaq ruh məktəbində nəsə öyrənmək, inkişaf eləmək, qəlb güzgüsünü cilalayıb saflaşdırmaq yolunda hər müəllim yardımçı ola bilməz.
Burda "elmi bilik və bilik elmi" arasındakı fərqlər özünü göstərir. "Elmi biliy"i (rasional informasiyanı) istənilən şəxs istənilən şəxsə ötürə bilər. Lakin "Bilik elmi" qəlbin içində İlahi rəhmətdən doğulan bir elmdir. Qəlb elmidir.
"Elmi bilik"lər sanki kərpiclər kimidi. Alim öz təfəkküründə bir ev tikirmiş kimi bu bilik zərrələrini (informasiyanı) kərpic-kərpic toplayır, üst-üstə hörüb, yavaş-yavaş binanı qaldırmağa çalışır. Elm binası... Buna nə dərəcədə nail olur, ya olmur, - bu başqa məsələdir.
Lakin "Bilik elmi", yaxud "Bilmək elmi" peyğəmbərlərə verilən vəhylər kimi tam - bütöv gəlir, arifin qəlbini işıqlandırır. Alimlərin zərrə-zərrə bilik toplayıb, əqli-məntiqi yolla çıxartdığı nəticələrdən hasil olan elm, ariflər üçün birdən açılır. Bu ona bənzəyir ki, bir şəxs şəhərin içində gəzərək, küçələri bir-bir qeydə alaraq, ölçüb-biçir və şəhərin xəritəsini çəkməyə çalışır; digəri isə səmaya qalxaraq yuxarıdan baxır və sanki şəhərin xəritəsi tam olaraq bütöv şəkildə onun gözünün önündə canlanır... (Xacə Nasirəddin Tusi öz əsərlərində bu mövzunu incəliyinə qədər çox gözəl araşdırıb.)
Beləliklə, "bilik elmi"nə aparan yola çıxmaq üçün , müasir dillə desək, xüsusi intuisiya, spesifik yanaşma, metafizik bağlılıq lazımdı. Qəlbdən-qəlbə yol; iki ürək arasında bağ(lılıq) olmalıdır.
Səfiəddin də səfərə hazırlaşarkən, məhz öz qəlb dostunu, könlünün mürşidinin sorağındaydı...
İkinin birliyi
Oxşar hadisənin müxtəlif variasiyalarıyla dünya təfəkkür tarixi zəngindir, Şərq-irfan müstəvisində bunun ən bariz nümunəsi, Mövlanə Cəlaləddin Rumi ilə Şəms Təbrizi arasındakı münasibətlərdir ki, bu gün az qala mifləşmiş şəkildə təqdim olunur, çoxsaylı elmi araşdırmaların, bədii əsərlərin mövzusuna çevrilir... (Bənzər süjeti Nəsimi və Nəimi arasındakı münasibətlərdə də müşahidə edə bilərik).
Axı Şəms Təbrizi kim idi ki, Mövlanə onda tapdığını başqa heç kimdə tapa bilməmişdi? Yaxud, Mövlanə nə istəyirdi ki, bunu Şəmsdən başqa heç kimdən ala bilmirdi? Suallar oxşardı, ancaq cavablar müxtəlif və ziddiyyətli...
Lakin gənc Səfiəddinin başına gələnlər bir qədər fərqli idi. Cəlaləddin Rumi məşhur-məğrur ruhani idi və Şəms Təbrizi özü qəfildən onun qarşısına çıxır, düşüncəsini və həyatını dəyişir. İki birə çevrilir...
Lakin Səfiəddin hələ mənəvi yüksəlişinin ilk mərhələsindədir - dövrün ən savadlı ziyalısına lazım olan bütün elmləri mənimsəyib, Quranı, İslam fəlsəfəsini, Əhkamı, Təfsiri yüksək səviyyədə öyrənib və həyatının əsas amalı da, piri-mürşidini axtarıb tapmaqdır ki, nəhayətdə bu uzun yol onu Şeyx Əzəm İbrahim Zahid Gilaninin asitanına gətirib çıxardır və 25 il ərzində onun sadiq müridi olur.
Və bu iki hadisəni yanaşı qoyub analiz edəndə, Səfiəddin Ərdəbili, zənnimcə, mənəvi-ruhani müstəvidə Cəlaləddin Rumidən daha da üstün dayanır. Əlbəttə, Mövlanə şair idi və biz də ona ilk olaraq böyük istedad sahidi olan söz ustası kimi baxırıq.
Ancaq bu iki şəxsin həyatını paralel şəkildə analiz edəndə nə görürük? Deyildiyi kimi, həyatının ilk mərhələsində, Cəlaləddin Rumi şəriət və əhkam sahəsində ən ali rütbəyə çatmış ruhanidir, islam hüququ və şəriət məsələləri üzrə ən tanınmış alimlərdən biridir, 35 yaşında Konya sarayında böyük mənsəb sahibi olub, öz vəziyyətindən razıdır, içində hətta müəyyən qədər qürur və güc də yaranıb. Axı belə gənc yaşlarında belə yüksək rütbəyə çatmaq hamıya nəsib olmur?
Yalnız Şəms Tərbizi ilə təsadüfi görüş nəticəsində təfəkkür sistemi tam dəyişdi, anladı ki, bu vaxta qədər əldə elədiyi yüksəliş əslində sadəcə boş və mənasız illüziya imiş, əsl həqiqət tamam başqa yerdəymiş... Bu hadisədən sonra öz mürşidini tapmış mürid halına gəlir və eşqü-irfan yolunun yolçusuna çevrilir...
Lakin Səfiəddin həyatının ilk mərhələsində öz yaşına uyğun yüksək elmi savad əldə edəndən sonra mürşid tələbi onun öz içində təzahür edir. Yəni, Cəlaləddin Ruminin 35 yaşında olarkən Şəms Təbrizinin köməyi ilə dərk etdiyi bu böyük mətləbi Şeyx Səfiəddin 25 yaşında və heç kimin köməyi olmadan dərk edir...
Dərk edir ki, bu vaxtacan bütün öyrəndiyi elmlər yalnız pərdənin bu üzüdür - pərdə arxasındakı həqiqətlərə tərəf onu yalnız könül həmdəmi olan mürşidi istiqamətləndirə bilər... Ona görə də, uzaq yola çıxır...
Səfiəddin hələ Ərdəbildə olarkən eşitmişdi ki, mərhum Şihabəddin Sührəvərdinin tələbələrindən olan məşhur sufi şeyxi, həm də azəri türki Şeyx Nəcibəddin Bozquşlu uzun illərdir Şirazda yaşayır.
Nədənsə, qəlbi onu məhz bu övliyaya tərəf çəkir. Qərara gəlir ki, Şiraza gedib həm Şeyx Nəcibəddinlə görüşsün, həm də orda yaşayan qardaşı Səlahəddin Rəşidə baş çəksin...
Ancaq uzun yol boyu Qəzvində, Əhərdə, Qulpayiqanda, həm də başqa bölgələrdə gənc Səfiəddin hansısa bir məşhur övliya və ya sufi şeyxi barədə eşidirdisə, öz ehtiramını bildirməkçün mütləq onun görüşünə gedirdi, harda olsa, axtarıb tapardı ki, bəlkə bir mətləbə hasil ola...
Və burda da hər dəfə qəribə hadisə baş verərdi. Səfiəddin hansı dərvişə, şeyxə, övliyaya yaxınlaşıb təzim edib əlinə üz qoymaq istərdisə, qeyri-ixtiyari üzü yana çevrilərdi, səy eləsə də, o şəxsin əlinə üz qoya bilməzdi...
Səfiəddin bunu da bir ilahi işarə kimi qəbul edirdi, çünki bu şəxs doğrudan da onun axtardığı adam olsaydı, üzü onun əlindən kənara çəkilməzdi... Belə qərara gəlir ki, qəza-qədər onu məhz Şiraza tərəf istiqamətləndirir, ona görə yolda rastına çıxan övliyalara, müqəddəslərə könül bağlamağına imkan vermir. Bu minvalla, Səfiəddinin içində tam bir əminlik yaranır ki, illər boyu arzulayıb axtardığı mürşidi-əzəmi məhz odur - Şeyx Nəcibəddin Bozquşlu... Və Ərdəbil qəbiristanlığında Pirə Əhmədin ruhunun ona dediyi "bu yaxınlarda könül yiyəsinə yetib, muradını bulacaqsan" kəlməsi də məhz Şeyx Nəcibəddinə işarədir..
Nəhayət, bu minvalla Səfiəddin böyük şövq və həvəslə özünü Şiraza çatdırır.
Lakin bura yetişən kimi qara xəbərə tuş gəlir - məlum olur ki, Şeyx Nəcibəddin Bozquşlu bir müddət əvvəl Allahın rəhmətinə gedib...
ARDI VAR...
© Müəllif hüquqları qorunur! Mətndən istifadə etdikdə istinad mütləqdir!
© Müəllif hüquqları qorunur! Mətndən istifadə etdikdə istinad mütləqdir!
