Müşfiqin lirikasında fantastik bir uzaqgörənlik var. "Telefon söhbəti" şeirinə nəzər salsaq görərik, 21 yaşlı gənc şair 1929-cu ildə 60-70 il öncəni görüntülü telefonun kəşfini görə bilib:
Əvət böylə qalmaz yarın bu ölkə,
Telefonda fikrimi açarkən sənə
Həsrətlə baxdığım üzün də bəlkə,
Uzaqdan-uzağa görünər mənə.
Fəqət, Müşfiq lirikasının qüdrəti bu uzaqgörənlikdə deyil, büllur kimi təmizliyində və paklığında ondan da aşırı səmimiyyətində, sərhədsiz coşqun xəyalındadır.
Mənim xəyalımda vardır hər zaman
Qartal təbiətli bir insan olmaq
Səslənib, səslənib dağlar başında
Əsən küləklərlə həmzəban olmaq.
Müşfiqin lirikası xəyalın romantikasından doğulmuşdur. Ona görə də bu şeir kainat qədər hüdudsuzdur.
Sən varlığın eynisən, buna sözmü var?
Gecələr ay, sənindir, gündüzlər günəş
kainat kimi!
Hər şey gözəlləşəndə sən də gözəlləş
bu həyat kimi!
O, "Şeirim" lirikasında öz şeirlərini belə səciyyələndirirdi: dərin və süslü!
M.Müşfiq ilhamı XX əsrdən bir başa XVI əsrlə, Mövlanə Məhəmməd Füzuli ruhuna bağlanırdı. Bir az qeyri-təvəzökarlıqla M.Müşfiqi sadələşmiş Füzuli də adlandırmaq olar. Xüsusilə, onun bəstələnməmiş nəğmələrini - incə və cilalanmış eşqlə süslənmiş mahnılarını nəzərdə tuturam.
Fəqət, şairin "Yenə o bağ olaydı" məşhur poetik simfoniyası şuxluğuna və coşqusuna görə Nəsimi üsyankarlığına köklənir:
Yenə o bağ olaydı, yenə o qumlu sahil
sular ötərdi dil-dil
Saçın kimi qıvrılan, dalğalara dalaydım
dalıb ilham alaydım
Əndamını həvəslə qucaqlarkən dalğalar
qəlbimdə qasırqalar
Fırtınalar coşaydı, qısqanclıqlar doğaydı
məni hirsin boğaydı
Cumub alaydım səni dalğaların əlindən
yapışaydım belindən
Xəyalımız üzəydi sevda dənizlərində
ləpələr üzərində
İlhamımın yelkəni zərrin saçın olaydı
sular xırçın olaydı.
Bu süjetli şeir ürkək baxışlarıyla şairin ruhunu dindirən əsmər bənizli bir gözələ olan sevgi hekayətidir.Müşfiqin "Yağış yağarkən" lirik şeiri alletrasiya əsasında yazılıb, onun başına bəla olmuş "Duyğu yarpaqları" isə şairin azadlıq simfoniyasıdır.
Sosializm dövrünün qüdrətli şairləri Səməd Vurğundan, Süleyman Rüstəmdən, hətta Məmməd Rahimdən də həqiqi lirikaya dair misallar vermək olar.
S.Rüstəmin "Təbrizim", "Ana və poçtalyon" şeirləri. Adətən bizdə gözəlliyin şiddətlənmə dərəcəsi "Gözəllər gözəli" ifadəsi ilə zikr olunur. Görün S.Rüstəm gözəlliyi necə vəsf edir: "Sən gözəllər gözəlindən də gözəlsən, gözəlim". M.Rahim isə belə deyir:
Qız, xaliqin öləydi
Səni yaradırdısa
Məni xəlq etməyəydi.
Səməd Vurğunun istedadı xüsusi estetik kateqoriyadır, onun ilhamı ilahi bulağından su içib. Vurğunun məşhur "Azərbaycan", "Şair nə tez qocaldın sən", "Ala gözlər", "Mən tələsmirəm" kimi şeirləri ana dili lirikamızın parlaq nümunələridir. S.Vurğunun lirik-romantik ilhamı XVIII əsrdə M.P.Vaqiflə, XIX əsrdə Dədə Ələsgərlə vəhdət təşkil edir. Vaqif də, Ələsgər də realist şeirin ən incə rübablı, eşq və gözəlliklə cilalanıb süslənmiş nümunələrini yaratmışlar. Hərəsindən bir nümunə verək:
Əl atıban baş bəzəyin pozasan
Çəngələyib ağ məməsin əzəsən
Öpəsən, qucasan düşəsən xəstə
Məst olub yanında yatasan dürüst.
M.P.Vaqifin "Dürüst" rədifli qoşması bizim lirik şeirin ən kamil nümunəsi olan bayatılardan tərz alıb: Bir neçə bayatı:
Əzizim gül üşüdü
Şeh düşdü gül üzüdü
Güldün ağlın apardın
Bu necə gülüş idi?
Dağlar dağımdı mənim
Qəm oylağımdı mənim
Dindirmə qan ağlaram
Yaman çağımdı mənim.
Ağ dəvə düzdə qaldı
Yükü Təbrizdə qaldı
Oğlanı qan apardı
Dərmanı qızda qaldı.
Bizim bayatılar, qoşmalar, təcnislər rübailər ən parlaq lirika nümunələridir. Əksəriyyəti Eşq və Qəm üstə köklənib xalqın kövrək qəlbindən xəbər gətirir.
M.P.Vaqifin ən yaxşı lirik əsəri "Pəri" qoşmasıdır:
Boyun sürahıdır, bədənin büllur
Gərdənin çəkilib minadan Pəri
Sən ha bir sonasan cüda düşübsən
Bir bölük yaşılbaş sonasan Pəri.
Üz yanında tökülübdür tel nazik
Sinə meydan, zülf pərişan, bel nazik,
Ağız nazik, dodaq nazik, dil nazik,
Ağ əllərin əlvan hənadan Pəri.
Ovçusu olmuşam sən tək maralın
Xəyalımdan çıxmaz hərgiz xəyalın,
Ənliyi, kirşanı neylər camalın
Sən elə gözəlsən binadan Pəri
Nə gözəl doğubsan anadan Pəri.
Azərbaycan lirikasında xəyal və sevgi əsas lirik obrazlar hesab oluna bilər. İstər Füzuli qəzəlində, istər M.P.Vaqif və Ələsgər qoşmasında, istərsə də bayatı və Təcnislərimizdə gözəllik, eşq və bəzən də qəm əsas yer tutur. Dahi Füzuli elmə əsaslanan şeir, başqa sözlə intellektual şeir təlimini irəli sürürdü, "elmsiz şeir əsassız divar olur" deyirdi. Füzuliyə görə "şeir fəziləti də bir ayrı elmdir" o bu nəzəri fikri ayrı-ayrı qəzəllərlə də təsdiq edir:
Ey Füzuli, eşq mənin qılma nasehdən qəbul
Əql tədbiridir ol, sanma ki, bir dünyadı var.
Və yaxud:
Ey Füzuli, qıl kəmali-fəzl kəsbin yoxsa mən
Kəmali eşqəm, dəxi özgə kəmalı neylərəm.
"Kəmali eşq" olana "özgə kəmal" lazım deyil. Elə buna görə 70 il bundan əvvəl akademik Məmməd Cəfər yazıb: "Füzuli sevir - Füzuli düşünür deməkdir". XIX əsrin böyük lirika ustası Aşıq Ələsgər "Ələskərəm hər elmdən halıyam" deyirdi. Yaxşısı budur gəlin bu qoşmaya bütöv nəzər salaq:
Çərşənbə günündə, çeşmə başında
Gözüm bir alagöz xanıma düşdü.
Atdı müjgan oxun keçdi sinəmdən,
Cadu qəmzələri qanıma düşdü.
İşarət eylədim dərdimi bildi,
Gördüm həm gözəldi, həm əhli-dildi,
Başını buladı, gözündən güldü,
Güləndə qadası canıma düşdü.
Ələsgərəm hər elmdən halıyam,
Gözəl, sən təbibsən, mən yaralıyam,
Dedi nişanlıyam, özgə malıyam,
Sındı qol-qanadım, yanıma düşdü.
Bu miniatür qoşmada eşq və qəm qoşa yeriyir, son da əlbəttə, əlahəzrət Qəm qalib gəlir. Bəşər övladı yaranandan belə olub, eşq, sevgi şadlıq müvəqqəti, Qəm isə əbədidir. Qəm, kədər insana ən yaxın, doğma hisslərdir. Füzuli deyirdi ki, "Dərd şairliyin əsas sərmayəsidir".
***
S.Vurğun "Azərbaycan" şerinin 30-cu illərdə, Azərbaycanın ərazi bütövlüyü təhlükədə olan vaxt qələmə alınmışdır. Bu şeir şairin "Azərbaycan" poema-dastanının uvertürası kimi yazılmışdı:
El bilir ki, sən mənimsən
Yurdum, yuvam məskənimsən
Anam, doğma vətənimsən
Ayrılarmı könül candan?
Azərbaycan, Azərbaycan!
Bu şeirin motivi və yazma səbəb - tarixini yaxşı bilən rəhmətlik Heydər Əliyev hər dəfə onu əzbərdən deyəndə kövrəlirdi. S.Vurğun Azərbaycanı hissə-hissə bizdən alan bolşevik qiyafəli, kommunist əqidəli daşnaklara cavab verirdi. Ona görə də bu lirik şeirin xüsusən bu bəndinin poeziyadan çox, tarixi-siyasi əhəmiyyəti var: "Ala gözlər" lirikanın heyrətdən yaranmış nümunəsidir:
Yenə qılıncımı çəkdi üstümə
Qurbanı olduğum o ala gözlər
Yenə cəllad olub durdu qəsdimə
Qələm qaş altından piyalə gözlər.
Qeyd etdiyim kimi S.Vurğunun "Mən tələsmirəm", "Şair nə tez qocaldın" kimi şeirlərindən də lirik gözəlliyə misal çəkmək olar.
Bəzən lirikanın gücü onun həsr olunduğu məzmunda, mövzuda olmur. Əlbəttə, gözəlliyin vəsfi, Eşqin tərənnümü Lirika üçün doğma və əsas şərtdir. Fəqət, istedadlı şairin çağlayan ilhamı hansı mövzuda istəsən lirik aləm yarada bilər. Məsələn, S.Vurğunun "Ceyran", "Dünya" şeirləri təbiətə və taleyə həsr olunub. Lakin onun partiyaya həsr olunmuş "Zamanın bayraqdarı" da öz yüksək lirizmi, poetik təsbih və metaforaları ilə həqiqi bir lirika nümunəsidir:
Zaman yaşa doldu, gəncləşir illər
Tarix öz atını çapır sürətlə
Nəsillər dalınca gələn nəsillər
Oxuyub Leninin min dastanının
Yad edir müqddəs bir məhəbbətlə
Zamanın ən böyük qəhrəmanını.
Şair yaşamaq, 37-nin onu (və bu nəsli) qarabaqara izləyən vahiməsindən xilas olmaq, sağ qalmaq üçün totalitar bolşevik, kommunist qiyafəli daşnak sovet ideoloji basınçıdan yayınmaq üçün belə yazmağa məcbur idi. Bu XX əsrin, millətləri işğal yolu zorən özünə ilhaq etmiş sovet (əslində rus!) imperiyasının, 70 il sürən zamanın faciəsi idi.
(Davamı olacaq)
© Müəllif hüquqları qorunur! Mətndən istifadə etdikdə istinad mütləqdir!
