Anton Pavloviç Çexov
(1860-1904)
Rus nasiri, dramaturqu, publisisti və xeyriyyəçilik fəaliyyəti məşğul olmuş ictimai xadimdir.
İxtisasca həkim olan yazarın əsərləri 100-dən çox dilə çevrildiyi üçün o, haqlı olaraq dünya ədəbiyyatının klassiki sayılır. Dünyanın 3-4 hekayə ustasından biri kimi məşhurlaşan Çexov həm də ən məşhur dramaturqlardan biridir. Ona bu şöhrəti qazandıran isə son yüz il boyu dünya səhnələrindən düşməyən dörd pyesidir - "Qağayı", "Üç bacı", "Albalı bağı" və "Vanya dayı".
Yaradıcılıqla məşğul olduğu 25 il ərzində ən müxtəlif janrlarda 500-dən çox əsərə imza atdığı üçün o, həm də dünyanın ən məhsuldar qələm adamlarından biridir.
Artıq adamlar
Bir iyun axşamıdır. Saat yeddidir. Xilkovo stansiyasında qatardan təzəcə enən bir dəstə yaylaq adamı qəsəbəyə tərəf üz tutub: aralarında torbalar, çantalar və qadınlara aid karton qutular daşıyan kişilər əksəriyyət təşkil edir. Hamısının görkəmindən yorğunluq, aclıq və hiddət yağır, sanki bu bərq vuran günəş və yaşıl çəmən onların heç vecinə də deyil.
Onu da vurğulayaq ki, dairə məhkəməsinin üzvü Pavel Matveyeviç Zaykin də onların arasındadır: bu hündürboy, belibükük adam həm əyninə ucuzvarı kətan köynək geyinib, həm də kokardalı nimdaş tağalağı başındadır. Pörtüb-tərlədiyi üçün heç eyni açılmır.
Narıncı rəng şalvar geyinmiş bir yaylaqçı ondan soruşur:
- Hər gün bu cür yaylaq evinə gedib-gəlirsiniz?
Zaykin qaşqabaqla cavab verir:
- Hər gün yox. Arvadım və oğlum daimi burada qalır, mən isə həftədə iki kərə onlara baş çəkirəm. Hər gün gəlməyə həm vaxtım çatmaz, həm də xərcim çox çıxar.
Narıncı şalvarlı adam köks ötürüb deyir:
- Haqlısınız, xərc çox çıxır. Şəhərdə vağzala qədər piyada gedə bilmirsən, araba tutmalısan, sonra da gərək hələ biletə qırx iki qəpik verəsən... Bahalı qəzet alırsan, meylin çəkirsə, hələ bir qədəh də araq gillədirsən. Düzdür, bütün bu məsrəflər qəpik-quruş tutur, ancaq bütün yay mövsümü üçün iki yüz rubla qədər yüksələ bilər. Əlbəttə, təbiətin qoynunda dincəlmək bahalı həzdir - buna söz ola bilməz... bir az xəyala dalırsan və sair, ancaq bizim o məmur maaşımızla, sizə də bəllidir ki, hər qəpiyə qənaət etməliyik. Bircə qəpik artıq xərclədiyi gün adamın yuxusu ərşə çəkilir... Hə-ə... Nəcib cənab, sizin ad və ata adınızı bilmək şərəfi hələlik mənə nəsib olmayıb, mən ildə iki min rubla yaxın məvacib alıram, özüm dövlət müşaviri olsam da, ikinci növ tütün çəkirəm və bircə manat da kənara qoya bilmirəm ki, böyrək daşlarına qarşı mənə tövsiyə olunan o "Vişi" mineral suyunu ala bilim.
Bir qədər susandan sonra Zaykin deyir:
- Hər şey iyrəncdir. Cənab, məncə, bu yaylaq həyatını şeytan və qadınlar icad ediblər. Bunun icadı zamanı şeytana aşkar hiddət, qadınlara isə əsl yelbeyinlik hissi hakim kəsilibmiş. Siz də razılaşarsanız ki, bu, bir həyat tərzi yox, katorqadır, cəhənnəmdir! Buralar bürkülüdür, istidir, nəfəs almaq olmur deyə, sən, lənətlənmiş biri kimi, oradan-oraya sürünüb-durursan və rahatlanacağın bir guşəni heç cür tapa bilmirsən. Orada, şəhərdə isə nə fərli şəraitin var, nə də bir qulluqçun... çünki hər şeyi daşıyıb, yaylaq evinə aparıbsan... əlinə düşəni yeyirsən, samovar dəmləyəcək biri olmadığından çay da içə bilmirsən, heç əl-üzünü də yumursan, buraya, təbiətin qoynu sayılan guşəyə gələndə isə toza-bürküyə rəğmən, payi-piyada yol getməyə məcbursan... Tfu! Siz necə, evlisiniz?
- Hə-ə... Üç uşağım var, - deyən narıncı şalvarlı kişi köks ötürür.
- Hər şey iyrəncdir... Hələ də sağ qaldığımıza sadəcə heyrətlənmək qalır bizə.
Ən nəhayət, yaylaqçılar gəlib qəsəbəyə çatırlar. Zaykin narıncı şalvarlı adamla vidalaşıb, öz yaylaq evinə tərəf üz tutur. Girdiyi ev dərin sükuta qərq olub. Təkcə mığmığaların züyültüsü və hörümçək torunda yemə çevrilən milçəyin yardım nalələri eşidilir. Pəncərələrə şəffaf pərdələr vurulub, onların ardında isə ətirşahın solğun çiçəkləri qızarır. Taxtayla üzlənən, rənglənməmiş divarlarda, oleoqrafiyanın (yağlı boyalarla çəkilən rəsmin litoqrafiya üsulu ilə çap olunan versiyasının - A.Y.) böyründə milçəklər mürgüləyir. Girişdə, mətbəxdə və yemək otağında bir kimsə gözə dəymir. Həm qonaq otağı, həm də zal adlandırılan məkanda Zaykin özünün kiçik oğlu, altı yaşlı Petya ilə rastlaşır. Masa arxasında oturan və alt dodağını önə uzadan Petya möhkəm fısıldayaraq kartdakı kərpicxallı valeti qayçı ilə kəsməkdən ötrü əlləşir.
Uşaq geri qanrılmadan deyir:
- Hə, ata, sənsən? Salam!
- Salam... Bəs anan hanı?
- Anam? O, Olqa Kirillovna ilə teatr tamaşasının məşqinə gedib. Tamaşa birisi gün olacaq. Məni də aparacaqlar... Sən necə, gedəcəksən?
- Hm!.. Nə vaxt qayıdacaq o?
- Axşama qayıdacağını demişdi.
- Bəs Natalya haradadır?
- Anam Natalyanı da özüylə apardı ki, tamaşa üçün geyinib-kecinməsinə kömək eləsin, Akulina isə meşəyə göbələk yığmağa yollandı. Atacan, ağcaqanadlar adamı dişləyəndə onların qarnı niyə elə qıpqırmızı olur?
- Nə bilim... Yəqin, qan sorduqları üçün də. Onda belə çıxır ki, evdə heç kim yoxdur?
- Heçcə kim. Təkcə mən evdəyəm.
Kresloya çökən Zaykin bir dəqiqə boyu küt-küt pəncərəyə tərəf baxır. Sonra soruşur:
- Bəs bizə yeməyi kim verəcək?
- Bu gün yeməyə bir şey yoxdur, ata! Anam elə bildi ki, sən bu gün gəlməzsən, ona görə də şam yeməyi hazırlamağı uyğun bilmədi. Özü isə orada, məşqlər zamanı Olqa Kirillovna ilə birgə şam edəcək.
- Ona hədsiz minnətdaram. Bəs sən nə yemisən?
- Mən süd doğramacı yedim. Altı qəpiyə mənim üçün süd almışdılar. Atacan, bəs ağcaqanadlar niyə qanımızı sorurlar?
Qəfildən Zaykin hiss eləyir ki, nə isə ağır bir şey qara ciyərinə hücum çəkir və onu içəridən sorub-sümürməyə başlayır. Qanı qaralır, inciklik hissinə qapılır, çətin nəfəs alması və titrəməsi ona yamanca yer eləyir, istəyir ki, yerindən sıçrayıb, ağır bir şeyi yerə çırpsın, söyüşlər yağdırsın, ancaq həkimin ona əsəbiləşməyi qəti yasaqlaması o dəm yadına düşdüyü üçün yerindən qalxır və canını dişinə tutaraq, "Qugenotlar" melodiyasını fitlə çalmağa başlayır.
O ara Petyanın sualı dəyir qulaqlarına:
- Ata, sən teatrda tamaşa göstərə bilərsən?
- Eh, öz sarsaq suallarınla başımı dəng eləmə! - deyə Zaykin cırnayır. - Yapışıb və əl çəkmir yaxamdan! Artıq altı yaşın var ey, amma hələ də üç yaşındakı ağıldasan... Axmaq və başıboş gədə! Axı o kartları sən niyə xarab eləyirsən elə? Niyə onları xarab e-dir-sən?!
Geri qanrılan Petya deyir:
- Bu kartlar səninkilər deyil ha. Onları mənə Natalya verib.
Zaykin getdikcə daha betər cırnayıb, özündən çıxır:
- Yalan deyirsən! Yalan deyirsən, vecəyaramaz uşaq! Sən elə həmişə özündən bir yalan-palan uydurursan! Sənin kimi çoşqanı qayışla yaxşıca döymək lazımdır! Mən sənin o qulaqlarını dartıb yerindən qopararam!
Yerindən sıçrayan Petya boynunu irəli uzadaraq, atasının qəzəbdən pörtən üzünü diqqətlə süzür. Bərələn gözləri əvvəlcə tez-tez qırpılır, az sonra onlar yaşla dolur və oğlanın üz cizgiləri əyilir.
Petya ciyildəməyə başlayır:
- Axı niyə məni belə söyürsən? Məndən nə istəyirsən, ay dəli? Mən heç kimə dəyib-dolaşmır, şuluqluq eləmir, özümü yaxşı aparıram... sən isə... yenə də hiddətlənirsən. Axı niyə görə məni yerli-yersiz danlayırsan?!
Uşaq necə inamla danışır və zülüm-zülüm ağlayırsa, Zaykin bundan xəcalətə qapılıb, düşünür: "Doğrudan ey, mən niyə onu belə burunlayıram?!".
Sonra oğlanın çiyninə toxunaraq deyir:
- Olur hərdən... Olur... Günahkaram, Petyacan... bağışla. Mənim elə ağıllı, sözəbaxan balam olduğun üçün sevirəm də səni.
Petya köynəyinin qoluyla gözünün yaşını silir, köks ötürərək keçib bayaqkı yerində əyləşir və bu dəfə də kartdakı qadın şəklini kəsməyə girişir. Zaykin isə öz kabinetinə yollanır. Divana yayxanaraq, əllərini başının altına qoyub fikrə gedir. Az əvvəl uşağın axıtdığı göz yaşları sanki onun qəzəbinə sərin su çiləyir, hətta qara ciyərindəki o ağrı da nisbətən səngiyir. Sadəcə yorğunluq və aclıq hissi onu tərk eləmir.
Qapının ardından səs gəlir:
- Atacan! Öz təzə həşərat kolleksiyamı sənə göstərim?
- Göstər görüm.
Kabinetə girən Petya uzun yaşıl qutunu atasına uzadır. Hələlik qutunu qulağına aparmasa da, Zaykin qutunun divarlarını cırmaqlayan hansısa zərif pəncələrin səsini və həşəratların çarəsiz vızıltısını eşitməyə başlayır. Qapağı qaldırınca, qutunun dibinə iynələrlə sancılmış xeyli kəpənək, böcək, çəyirtkə və milçək görür. İki-üç kəpənəyi çıxmaq şərtiylə, qalan həşəratlar sağ olduqlarından hələ də çırpınırlar.
Petya heyrətlənir:
- Çəyirtkə hələ də ölməyib! Onu dünən səhər tutmuşdum, ancaq hələ canı çıxmayıb.
Zaykin maraqlanır:
- Bəs onları bu cür sancaqlamağı kim öyrədib sənə?
- Olqa Kirillovna.
Zaykin nifrət hissiylə dillənir:
- O Olqa Kirillovnanın özünü də bu cür sancaqlamaq lazımdır! Götür, apar bunu! Heyvanlara işgəncə vermək günahdır.
Özündən aralanan Petyanın ardınca baxıb düşünür: "İlahi, necə də iyrənc tərbiyə görür bu uşaq".
Yorğunluq və aclıq hissi Pavel Matveyeviçin artıq tamamən yadından çıxıb, indi o, sadəcə öz oğlunun gələcəyi barədə düşünür. O ara pəncərənin ardından süzülən gün işığı yavaş-yavaş öləziyir... Dəstələr şəklində axşam çimməyindən qayıdan yaylaq əhlinin səs-küyü eşidilir. Yeməkxananın açıq pəncərəsi önündə ayaq saxlayan birisi səslənir: "Göbələk istəmirsiniz ki?" və sualına bir cavab almadığı üçün yalın ayaqlarını şappıldatmaqla, oradan uzaqlaşır... Qatılaşan toran ucbatından tül pərdənin ardındakı ətirşahın cizgiləri artıq seçilməz olanda pəncərədən içəri sərin axşam mehi vurur, giriş qapısı gurultuyla açılır, elə o an içəri girənlərin danışığı və gülüşü eşidilir...
Petya sevincək deyir:
- Anacan!
Kabinetindən bayıra boylanan Zaykin öz xanımını, həmişəki kimi sağlam və pənbə üzlü Nadejda Stepanovnanı görür... Üzü iri çillərlə örtülən, arıq sarışın qadın olan Olqa Kirillovnadan başqa, ev sahibinin tanımadığı daha iki kişi isə qadınları müşayiət eləyir: bunlardan biri hündürboy və cavan adamdır, kürən qıvrım saçları və iri hülqumu var, digəri isə tösmərək və enlikürək biridir, bütün aktyorlar kimi üzü təmiz təraş olan bu adamın əyrihal çənəsi qismən göyümtülə çalır.
Paltarını bərkdən xışıldadan Nadejda Stepanovna uca səslə buyurur:
- Natalya, haydı, samovarı qaynat! Deyilənlərə görə, Pavel Matveyeviç də gəlib? Pavel, haradasan belə? Salam, Pavel! - deyə kabinetə qaçır və o ara nəfəsi təngləşir. - Gəlibsən? Buna çox şadam... İki nəfər pərəstişkarımız da bizə qoşulub gəlib... gedək, səni onlara təqdim eləyim... O hündürboylu Koromıslovdur... yaxşı mahnı oxuyur, digəri, qısaboy isə... Smerkalovdur, peşəkar aktyordur... əla qiraətçidir. Uf-f, əldən düşdüm lap! İndi biz "Trombonlu sakin" və "Qadın kişini gözləyir" əsərlərini səhnələşdiririk... Tamaşa birisigün göstəriləcək...
Zaykin xəbər alır:
- Onları niyə bura gətirmisən?!
- Bu, vacib idi axı, atası! Çay içəndən sonra biz rolları təkrarlamalı və bəzi mahnıları oxumalıyıq... Mən Koromıslovla duet ifa edəcəyəm... Gərək bunu unutmayım! Əzizim, Natalyanı göndər, qoy sardina, araq, pendir və daha nələrsə alıb, gətirsin. Çox yəqin, onlar şam yeməyi də yeyəcəklər... Ox, yorulmuşam!
- Hm-m!.. Üstümdə pul-zad yoxdur!
- Belə etmə də, atası. Heç yeridir?! Məni pərt eləyirsən axı!
Yarım saat sonra Natalya araq və məzə almağa göndərilir. Çay içməklə, bütöv bir fransız çörəyini yeyib-bitirən Zaykin yataq otağına gedib, uzanır, Nadejda Stepanovna ilə qonaqları isə deyə-gülə öz rollarının məşqinə başlayırlar. Pavel Matveyeviç hələ uzun müddət Koromıslovun o pəltək qiraətini və Smerkalovun nidalarını dinləməyə məcbur olur. Qiraətin ardınca başlanan uzun-uzadı söhbət Olqa Kirillovnanın ciyiltili gülüşü ilə ara-sıra kəsilir. Həqiqi aktyor sayılan Smerkalov ötkəmlik və qızğınlıq sezilən bir əda ilə rolların məğzini məclis əhlinə izah eləyir...
Sonra duet ifa olunur, bunun ardınca qab-qacaq cingiltisi eşidilir... Yarıyuxulu halda Zaykin eşidir ki, hamılıqla Smerkalovdan "Günahkar qadın"ı oxumağı rica edirlər, o da, ən nəhayət, onların sözünü yerə salmır, bədii qiraətə başlayır. Kişi o ara gah fısıldayır, gah sinəsinə vurur, gah hönkürür, gah da xırıltılı səslə qəhqəhələr çəkir... Üz-gözünü qırışdıran Zaykin isə başını yorğanın altına dürtür.
Bir saatdan sonra qulağına Nadejda Stepanovnanın səsi dəyir:
- Həm hava qaralıb, həm də yolunuz uzaqdır. Bəlkə bizdə qalıb, gecələyəsiniz? Koromıslov burada, qonaq otağındakı divanda yatar, siz isə, Smerkalov, Petyanın yatağında... Bu gecəlik Petya ərimin kabinetində yatar... Ciddi sözümdür, qalın!
Nəhayət, saat ikini vuranda hamının səsi kəsilir... Yataq otağının qapısı açılır və Nadejda Stepanovna kandarda görünür.
O soruşur:
- Pavel, yatmısan?
- Yox, necə bəyəm?
- Əzizim, sən get, kabinetindəki o divanda uzan, burada, sənin çarpayında isə qoy Olqa Kirillovna üçün yer salım. Get, canım-gözüm! Mən onu kabinetdə də yatırdardım, təəssüf ki, o, tək yatmaqdan qorxur... Hə, qalxsana!
Yerindən qalxan Zaykin xələtini çiyninə salır və yastığını da götürüb, öz kabinetinə yollanır... Əl havasına öz divanını tapır, kibrit yandırdığı zaman görür ki, Petya artıq divanda uzanıb. Oğlancığaz hələ də yuxulamadığından bərəlmiş gözlərlə kibriti süzərək soruşur:
- Atacan, ağcaqanadlar gecələr niyə yatmırlar ki?
Zaykin donquldanır:
- Ona görə, ona görə... Ona görə ki, səninlə mən bu evdə artıq adamlarıq... Heç yatmağa da yerimiz yoxdur!
- Atacan, Olqa Kirillovnanın üzü niyə elə çillidir?
- E-ey, əl çək! Bezdirdin lap!
Bir az fikirləşəndən sonra Zaykin əynini geyinir, havasını dəyişməkdən ötrü küçəyə çıxır... Bomboz rəngdəki sübh səmasına, hərəkətsiz buludlara baxır, mürgülü çəkçəki quşunun tənbəl çığırtılarına qulaq verir və sabahkı gün barədə düşüncələrə dalır: sabah şəhərə qayıtdıqdan sonra məhkəmədəki işindən çıxıb evə gələndə əl-ayağını uzadıb, necə rahat yatacağı barədə düşünür... Küncdən qəfil bir insan qaraltısı çıxır. Zaykin düşünür: "Yəqin, qarovulçudur...".
Ancaq diqqət yetirincə və nisbətən yaxınlaşdıqca, bu fiqurun onun dünən rastlaşdığı o narıncı şalvarlı yaylaqçı olduğunu anlayır. Ondan soruşur:
- Sizin də yuxunuz qaçıb?
Narıncı şalvarlı kişi köksünü ötürür:
- Hə, nəsə yuxum gəlmir... Təbiətdən həzz alıram... Bilirsiniz, gecə qatarıyla bizə əziz bir qonaq... arvadımın anası gəlib. Yanında da mənim baldızım uşaqları... Ay parçası kimi qızcığazlardır. Buna hədsiz şadam, ancaq hava da... yamanca rütubətlidir! Yoxsa siz də təbiətdən həzz almağa çıxıbsınız?
Zaykin böyürərmiş kimi deyir:
- Hə, mən də təbiət aşiqiyəm... Buralarda, yaxın bir yerdə hər hansı meyxana və ya yeməkxana-zad tanımırsınız ki?
Narıncı şalvarlı kişi gözlərini göyə zilləyir və dərin fikirlərə qərq olur...
Tərcümə: Azad Yaşar
© Müəllif hüquqları qorunur! Mətndən istifadə etdikdə istinad mütləqdir!
