1960-cı ilin yanvarında dostu və naşiri Mişel Qallimardla birlikdə avtomobil qəzasında həlak olan Kamyunun son romanı "Birinci insan"ın yarımçıq qalmış əlyazması qəzaya uğramış avtomobildən çıxarılıb. 1957-ci ildə Kamyu ən məşhur əsərlərinə görə ədəbiyyat üzrə Nobel mükafatı alıb. "Yad" və "Taun" romanlarının nəşr olunmasından 50 il sonra "Yad" hələ də Fransada bestseller olaraq qalır. 1995-ci ilin oktyabrında yazıçının ölümündən 30 il sonra, nəhayət, ingilis dilində "Birinci insan" romanı nəşr olunub. Onun qızı Ketrin naməlum əlyazmanı nəşr etmək qərarına gəlmiş və mətn müəllifin eskizləri əsasında yenidən qurulmuşdur. Romanın özü yazıçının əsrin əvvəllərində Əlcəzairdə atasız ailədə keçirdiyi kasıb uşaqlığının dərin avtobioqrafik əksidir. Ketrin Kamyu və Robert Galimard 1995-ci ilin oktyabrında Londona gediblər. Onlar XX əsrin sonunda bir siyasi yazıçı və filosof kimi Kamyu haqqında anlayışımız üçün "Birinci İnsan"ın əhəmiyyətini müzakirə edildiyi "Bazil" otelində çıxış ediblər.
Russell Uilkinson: - "Birinci İnsan"ın qeydlərində, deyəsən, qeyd edirsiz ki, biz Kamyunun yaradıcılığını ən çox qəbul edən bir dövrdə yaşayırıq. Sizcə, son illərdə Kamyuya az diqqət yetirilib?
Ketrin Kamyu: - O, heç vaxt oxucudan məhrum olmayıb. Kamyu çox oxunurdu. Gallimard tərəfindən nəşr olunanların hamısı arasında o, ən çox satılan müəllifdir və o, son illərdə də belə qalır. Onun kitablarının satışları heç vaxt azalmayıb, bu isə o deməkdir ki, əsərini yenidən kəşf etməkdən danışmaq olmaz, əks halda o, artıq oxunmurmuş kimi görünə bilər, bu belə deyil. "Birinci İnsan"ı çapa hazırlayarkən öz-özümə dedim: "Bu, dəhşətli olacaq", amma tənqid baxımından dəhşətli olacağını düşündüm. Oxucuların bunu necə qəbul edəcəyindən qorxmurdum. Məni qorxudan qəzetlərin nə yaza biləcəyi idi. Yenə də bu gün ziyalıların Kamyuya qayıtmasının əlamətləri var. Bunun əsasını kommunizmin süqutu ilə birlikdə tarix qoydu. Əslində, məhz kommunist sualına görə Kamyuya qarşı olanlar həmişə olub. Və burada həmişə, əsasən, bu anlaşılmazlığın altında yatan siyasət iştirak edirdi. Kamyu "Qulaq" və Stalin məhkəmələrini pisləyib. Bu gün onun haqlı olduğunu deyə bilərik. Amma o vaxt SSRİ-dəki konsentrasiya düşərgələri haqqında nəsə demək son dərəcə ciddi bir şey idi. Bu gün SSRİ haqqında düşünəndə siz düşərgələrin mövcudluğundan xəbərdarsınız, amma əvvəllər bu, sadəcə olaraq qadağan edilmişdi, hamısı budur. Əgər sol tərəfdə idisə, heç kimin bu haqda danışmağa, düşünməyə haqqı yox idi. Kamyu həmişə təkid edirdi ki, tarixin tarixi meyarları və arqumentləri təkcə nəzərə alınmalı deyil. Tarix hər şeyi bilən deyil, bir insanın qarşısında səhv edə bilər. Və bu gün biz də bu barədə düşünməyə başlayırıq.
R.U.: - Yəni sizin üçün təbiidir ki, Kamyunun əsərləri bir müddət intellektual təcriddən sonra yenidən düşünülür və əsaslandırılır?
Robert Qallimard: - Hər şey zamandan asılıdır. Müharibədən dərhal sonra, 1945-ci ildə azadlığın gəlişi ilə Kamyu , Sartr və o nəslin bütün ziyalıları tərəfindən yaxşı tanınır, sevilirdi. Sartrın ABŞ-da verdiyi bir müsahibə var. Orada ondan fransız ədəbiyyatının gələcəyi haqqında soruşurlar və o cavab verir ki, növbəti böyük yazıçı Kamyu olacaq. Lakin zaman keçdikcə ədəbi deyil, siyasi arqumentlər üstünlük təşkil etməyə başladı və Kamyu 1955-ci ildə "Üsyançı adam" əsərini yazdığı andan etibarən dönüş yarandı və sol ziyalıların hamısı demək olar ki, hamısı ona düşmən münasibət bəslədi. Sonra 80-ci illərdə Fransanın gənc filosofları adlandırılanlar, xüsusən də Bernard və Qluksman kəşf etdilər ki, Kamyu siyasi arenada heç kimin əhəmiyyət vermədiyi şeyləri deyir. Onlar deməyə başladılar ki, Sovet İttifaqında olduğu kimi Sartrın təsiri altına düşən və qeyd-şərtsiz kommunizm ideyalarına sadiq olanlar yox, haqlı olan Kamyu idi. O andan etibarən Kamyuya münasibət bu günə qədər dəyişməyə davam etdi. Onu sevməyən nəslinin ziyalıları bu gün onun qədrini bilməyə başlayıblar. Ədəbiyyata qayıdaraq, qətiyyətlə deyə bilərik ki, o, həmişə böyük yazıçı olub.
R.U. - Bu, sanki bilərəkdən bizi "Birinci İnsan"ın çıxışına gətirir. Bu kitab bizim Kamyunun işinə münasibətimizi necə dəyişəcək?
K.K.: - Qeyd edək ki, o, istədiyinin yalnız üçdə birini yazıb. "Birinci İnsan" onun son işidir və ölümündən sonra çap edilib. Amma əslində, müəyyən mənada birincidir, çünki burada onun mövqeyinə və baxışlarına işarələr tapmaq, eyni zamanda bütövlükdə yazı tərzini görmək olar. Bu şiddət və həssaslığın qarışığı, özləri üçün danışmaq istəməyənlər üçün danışmaq istəyidir.
R.U.: - Lui Germenə yazdığı məktublarda (Kamyunun Əlcəzairdə fəlsəfə professoru) bir neçə məqam olur ki, o, "Birinci İnsan" üzərində gedən işlərdən narazılıq hissi keçirir. Nobel mükafatını aldıqdan sonra son əsəri yaratmağa məcbur oldumu?
K.K.: - O, Nobel mükafatı öhdəliyindən yazmayıb. Orada yaşayan sənətçi üçün bu uzaq bir şey idi. Düşünürəm ki, əsl sənətkarı yaradıcılığa ancaq daxili zərurət sövq edir. Onun yazmaq istədiyi kitabı mühakimə edə bilmərik, çünki bizdə onun yalnız konturları var. Ondan çox yazmırdı, amma onu yazmaq lazım idi. Mənə elə gəlir ki, "Birinci İnsan"ın üslubuna baxanda o, Kamyunun şəxsiyyət kimi kim olduğunu çox xatırladır, bu üslub ona çox oxşayır.
R.U.: - Bu kitabı oxumaq bizə onun fəlsəfi fikirlərini daha aydın başa düşməyə imkan verəcəkmi?
K.K.: - Ola bilsin ki, yox, çünki bir qədər natamam formada görünür. Ancaq digər tərəfdən, bu, daha çox onu görməyinizə imkan verəcək, çünki orada bədii fəndlər yoxdur, heç bir şeyin üstündən xətt çəkilmir. Düşünürəm ki, o, kim olduğunu və onu yaşamalı olduğu dövrdən tam olaraq nəyin ayırdığını izah edəcək bir şey yazmaq istəyirdi. Onu çox vaxt sərt əxlaqçı kimi qəbul edirlər, amma o, öz "əxlaqını" futbol meydançasından, teatrdan çıxarıb. Bu, yalnız düşüncə ilə deyil, həssas bir şeydir. Başqa cür ola bilməz. Hissləri ilə düşünməyə başladı. O, heç bir mədəniyyət obyekti və ya naxışları baxımından düşünə bilməzdi, çünki orada onlara sahib deyildi. Ona görə də onun əxlaqının son dərəcə "yaşadığı", konkret şeylərə söykəndiyi doğrudur. O, heç vaxt abstraksiyalardan alınmayıb. Bu, onların öz təcrübələri və danışıq tərzi idi. Kimisə absurd düşüncələri cəlb edəcək, kimisə kitabda təsvir olunan Əlcəzairin günəşli sahilləri, istisi və s.
R.U.: - "Birinci İnsan" Kamyunun Əlcəzairdə doğulduğu və uşaqlıq illərindən bəhs etdiyinə görə, onun fransız yazıçısı kimi ənənəvi portretində onun Əlcəzairdəki millətçilik böhranı ilə dərin və şəxsi əlaqəsinin nəzərə alınmaması mənə qəribə görünür. Sizcə, "Birinci İnsan" Kamyu haqqında anlayışımızda Əlcəzairin əhəmiyyətini dərk etməyə vadar edəcəkmi?
K.K.: - Ümid edirəm. Kamyu Əlcəzairdə anadan olub və milliyyətcə fransız olub. Fransız koloniyalarından olan insanlar yoxsulluqlarına görə tamamilə rədd edilsə də, o, fransız cəmiyyətinə assimilyasiya edib. Siyasi baxımdan o, federasiya ideyasının pərəstişkarı idi və həqiqətən inanırdı ki, Cənubi Afrikada baş verənlər kimi, bərabər hüquqlu, eyni hüquqla ərəblər, fransızlar və orada yaşaya bilər.
R.U.: - Atasının olmadığını və təhsilinin mədəni baxımdan ikitərəfli olduğunu nəzərə alsaq, o, özünü qaçqın irqinin ilk adamı kimi görürdü?
K.K.: - Siyasi mənada, yox. O, kasıb olması mənasında "ilk insandır" və insan cəmiyyətində buna heç vaxt böyük əhəmiyyət verilməyib. Əlcəzairi yaxşı tanıyırdı. O, öz ölkəsində mühacirətdə olub, amma hələ də dildə yaşayır. Tək və birləşmiş. Sənin dilini bilməyən bir ölkəyə sürgün edilmək eyni deyil. O, əslində hər şeyin öz-özünə düzələcəyinə ümid etmirdi, amma bunu istəyirdi. Əlcəzairdə çoxlu zorakılıq var idi və ətrafda bu qədər zorakılıq olduğu üçün düşünməyə gücü qalmırdı. Bosniyada baş verənlərə baxanda, xorvatlar, bosniyalılar və serblərin nə qədər dəhşətli işlər gördüklərini görəndə özünüzdən soruşmağa başlayırsınız ki, bu insanlar bütün etdikləri işlərdən sonra necə birlikdə yaşaya bilirlər? Artıq zorakılıq o yerə çatıb ki, hamı nifrət içində yaşayır, düşünmək, barışdırıcı mövqe tutmaq imkanı yoxdur. "Burada da, burda da filankəs günahkardır" deyən yoxdur. Və bu, insanlara, hətta iki nəfəri birlikdə yaşamaq şansı verə bilər. Biz problemləri ancaq fərqliliklərimizi etiraf etməklə həll edəcəyik, bununla da özümüzü zənginləşdirəcəyik.
R.U.: - Yəni Kamyu eyni zamanda "tənha və həmrəylik içində" olmaqla paradoksu dərk etməyə çalışırdı?
K.K.: - Məncə, Kamyu özünü çox tənha hiss edirdi. Bu, onun bütün kitablarında aydın görünür. "Yad" Kamyu deyil, amma onun haqqında Kamyuya aid bir şey var. Sürgün hissi var. Nə Parisdən, nə də başqa yerdən qovulmur, mənşəyinə görə intellektual dünyadan qovulur. Bu sürgün mütləqdir. Və bu, onun hissləri düşüncələrdən əvvəl olduğu üçün baş verir. Tez-tez qaçmaq istədiyi yerdə yaşayırdı. Hər şey rasional və başa düşülən olmalıdır. Və bu mənada özünü sürgün və tək hiss edirdi.
R.Q.: - Eyni zamanda, Kamyu heç vaxt bitərəf mövqe tuta bilməyəcəyi də göz qabağındadır. O, həqiqətən, fiziki olaraq müqavimət hərəkatında iştirak edirdi. Beləliklə, o, nasizmə qarşı mübarizədə iştirak etmişdi. Və o, həmişə mübarizədə, istənilən totalitarizmə müqavimətdə dərindən iştirak edib. Çox vaxt unudulur ki, Kamyu Franko rejiminə qarşı son dərəcə barışmaz idi. O, İspaniyaya getməkdən imtina edib və YUNESKO-nu tərk etmişdi, çünki YUNESKO Francoist İspaniyanı dəstəkləyib və onun üzv olmasına icazə vermişdi. Kamyu tamamilə israrlı idi, bu, heç də neytral mövqe deyil. İnsan davaya qarışanda mübarizə olur. Təbii ki, o, ekzistensialist deyildi, amma mübarizədə iştirak edib, mübariz olub. Axı onun "Mübarizə" adlı "Müqavimət" jurnalını buraxması əbəs deyildi.
R.U.: - O zaman onun mübarizədə iştirakı ilə ekzistensialistlərin iştirakı arasındakı fərqi necə izah etmək olar?
(K.Kö və R.Q. birlikdə. - O, ekzistensialist deyildi.)
R.Q.: - O, həmişə bunu inkar edirdi.
R.U.: - İnsanın "tənha və həmrəylik içində", Sartrla dost olmağın və eyni zamanda ekzistensialistlərin inanclarına münasibətdə məsafə saxlamağın başqa bir nümunəsi varmı?
K.K.: - Bəli. Bu gün bunun necə olduğunu görməyə başlayırsınız. Adətən başa düşməyə başladığınız bu şeylər baş versə də, özləri tam sürətlə yaşanır. Hər kəsin daha yaxşı bəşəriyyətə ümidləri çoxdur və çoxları, o cümlədən Sartr əvvəlcə kommunizmə üz tutdu. Xalqın ümidində böyüklük və səxavət yeri var idi. Sartrdan kommunist rejimində yaşamaq istəyib-yaşamadığını soruşduqda o, belə cavab vermişdi: "Yox, başqaları üçün işləyər, amma mənə uyğun deyil". O belə dedi! Ona görə də onun mövqeyinin nə dərəcədə ziyalı mövqeyində qaldığını müəyyən etmək çətindir. Necə düşünürsən ki, ömrün boyu heç vaxt kommunist rejimi altında yaşamayacaqsan və eyni zamanda onun başqalarına yaraşdığını iddia edəcəksən? Çətin vəziyyətdi, amma Sartr bu qərara gəlmişdi. Kamyu isə - yox. Bu gün də məhz bununla qarşılaşırıq. Demək istədiyim odur ki, saf ideologiyanın nə olduğu fərdi insan həyatının kontekstini nəzərə almır. Eyni şey iqtisadiyyat üçün də keçərlidir. İqtisadiyyat insan meyarlarını, "insan" anlayışını nəzərə almadan hər şeyi nəzəriyyə nöqteyi-nəzərindən nəzərdən keçirməyə çalışır. Hər şey başınızı divara çırpmağa başlamanızla bitir, hər şey dağılır. Çünki insan kənarda qalır. Ona görə də Kamyu indi daha çox dəbdədir. Həmişə deyir: "Bəli, insan var. Buradan başlamaq lazımdır, çünki mən insanam". Bu onun həmrəyliyidir.
R.U.: - Beləliklə, "Birinci İnsan" onun təcrübə ilə fəlsəfə arasında "körpüsü"dürmü?
K.K.: - Artıq "Birinci İnsan"ın nəşri münasibətilə dərc olunan məqalələrdə bunu təvazökarlıq adlandırmaq təklif olunur. Ziddiyyətlərin tanınması. İzahat axtarmaq ölümlə nəticələnir. Kamyuda yalan ölümdür. Məhz buna görədir ki, "Yanlış anlama" dramındakı yalanlara görə bacısı və anası tərəfindən öldürülən qəhrəman var. Bu adam onlara əsla kim olduğunu deməmişdi. Və onu tanımadıqları üçün öldürürlər. Amma Kamyu onu da deyir ki, kənarlaşdırmağı təşviq edən hər şey yanlışdır. Bu o deməkdir ki, həyatda baş verən müəyyən və aşkar şeyləri rədd etmək istəmiriksə, ziddiyyətləri qəbul etməliyik. Sistem yaradılanda və sonra "haqq budur" deyiləndə, bu o deməkdir ki, onun üçün müəyyən bir yol təklif olunur və bütün digər yollar bağlanır. Bu, həyatın öldürülməsinə gətirib çıxarır. Hər şey insandan asılıdır. Kamyu məhz cəmiyyətin strukturuna və ya quruluşuna hücum etmirdi. Onun missiyası insanların yaşamasına kömək etmək idi. Vacib olan budur. Məncə, sənətkar üçün ən vacib şey mümkün qədər çox qəlbə toxunmaqdır.
R.U.: - "Birinci İnsan" anadan bəhs etdiyi üçün onun qadın və qadın haqları barəsində düşüncələrini daha aydın başa düşməyə kömək edəcəyini düşünürsünüz?
K.K.: - Düzdür, onun digər əsərlərində qadınlar çox az görünür. Onlar ikinci dərəcəli mövqe tuturlar. Amma qadına və qadın haqlarına gəlincə, bəli, bu mövzu daha çox "Birinci İnsan"da təqdim olunur və bu, təkcə qadınlarla deyil, həm də onun tərk etdiyi üslub, detallar, qeydlərlə bağlıdır. Orada əsl sevgi hekayəsini, Kamyunun həyatında ilk olan uşaqlıq sevgisinin hekayəsini görə bilərsiniz. Meurso ("The Outsider" filminin baş qəhrəmanı) və Marienin həyatında heç vaxt həqiqətən əhəmiyyətli bir şey olmayıb. "Saleh" filmindəki Dora və onun pyeslərindəki digər personajlar var, lakin onlar o qədər də tanınmır. Düşünürəm ki, Kamyu üçün ana daha çox şeydi. O, məhəbbət, ali sevgi idi. Ona görə də "Birinci İnsan" onun üçün yazılıb və ona həsr olunub: "Bu kitabı heç vaxt oxuya bilməyən sənə". Və bu kitabda sevgi çox önəmlidir, çünki Kamyu heç vaxt seçmədiyi bütün şeyləri sevir, uşaqlıq təcrübəsini sevir və real olaraq sevir. Yoxsulluq içində yaşamaq ailəsinin nə yeyib, necə geyinəcəyini düşünməkdən başqa çarəsi qalmamışdı. Sadəcə olaraq başqa şeylər üçün yer yox idi. Başqalarının özünü onların yerinə qoymaq çətindir. Onların həyatında ixtiralara vaxt yox idi. Fransız ziyalıları əsasən xırda burjualardır, lakin bunun Kamyunun kitablarına daha çox əhəmiyyət verib-vermədiyini söyləmək çətindir. Deyərdim ki, o, sadəcə fərqli idi, istər-istəməz. Onun həyatdakı mövqeyi təcrübə ilə hiss olunurdu. Ona görə də belə təcrübəsi olmayan ziyalıların bunu anlamağa çalışmaqda çətinlik çəkməsi təbiidir. Düşünürəm ki, bu, Kamyu daha dözümlü etmişdi o, hər şeyin hər iki tərəfini görürdü, digərləri isə yalnız birini görürdü. Qalanları kasıblığın nə olduğunu təsəvvür edirlər, amma bilmirlər. Onlarda hətta fəhlə sinfinə qarşı vicdansızlıq kimi bir şey var idi. Onlar Sartrın qəbul etmək istədiyi kimi, belə bir nöqteyi-nəzəri heç vaxt qəbul edə bilməzdilər, çünki onu tanımırdılar. Və onlar heç vaxt kasıblara necə müraciət edəcəklərini bilmirdilər, bunun necə olduğunu başa düşmədilər, bu da onlarda natəmiz bir vicdan yaratdı. Kamyu kasıblara daha yaxın idi.
R.U.: - Bu, "Birinci İnsan"ın sonunda dərc olunmuş qoca müəllimi Germenə yazdığı məktublardan göründüyü kimi, belə bir yaxınlığın onun təvazökarlığından qaynaqlandığı anlamına gəlirmi?
K.K.: - "Birinci İnsan"da müəllim mühüm yer tutur. Kamyu bizə bunun necə baş verdiyini dəqiq göstərir. "Birinci İnsan" tamamilə avtobioqrafikdir. Onun təsvir etdiyi ana timsalında mən tanıdığım bir adam görürəm, o, elə yazır. Və müəllim həqiqətən var idi. Bu həm də onu göstərir ki, ictimaiyyət məşhur insanlara böyük önəm verir və ona görə də Kamyu müəlliminə minnətdarlıq əlaməti olaraq Nobel nitqini yazır. Həm tanınma, həm də təqdir var. Bununla Kamyu göstərir ki, əldə etdiyi hər şey müəllimin onun üçün etdiklərinin nəticəsidir. Və bütün dünyada Germen kimi çoxları var. Ona görə də müəllimə kitabda yer vermək üçün məktubları çap etdirdim. Mən heç vaxt atamın dediklərinin və ya etdiklərinin adına heç nə edə bilməzdim və deyə bilməzdim. O, sənətkar idi və özünü sənətkar hesab edirdi və buna görə də imkandan məhrum olanların sözünü deməyi özünə borc bilirdi.
Tərcümə: Malik ATİLAY
© Müəllif hüquqları qorunur! Mətndən istifadə etdikdə istinad mütləqdir!
