Uğurlu hekayə yazmaq yaxşı roman yazmaqdan çətindir
İngilis yazıçısı Çarlz Dikkens 1812-ci il fevral ayının 7-də anadan olub. Onun atası Con Dikkens limanda məmur işləyirdi. Borclarını ödəyə bilmədiyi üçün 1824-cü ilin fevral ayında Con Dikkens həbs edilir, bununla əlaqədar olaraq onun oğlu, 12 yaşlı Çarlz Dikkens məktəbi atıb fabrikdə işləməli olur. Həmin ilin may ayında atası həbsdən azad edildiyi üçün Çarlz Dikkens yenidən məktəbə qayıdır. 1827-ci ildə o, təhsilini yenidən yarımçıq qoyub bir kontorda yazı-pozu işləriylə məşğul olmaq məcburiyyətində qalır. Çarlz Dikkensin təhsili bununla da başa çatır; o, universitetdə oxuyub ali təhsil ala bilməyib, həyat özü onun universiteti oldu.
Çarlz Dikkensin ilk əsəri "Bozun oçerkləri" 1836-cı ildə işıq üzü görüb, 1837-ci ildə "Pikvik klubunun ölümündən sonrakı qeydləri", 1838-ci ildə "Oliver Tvistin macəraları", 1839-cu ildə "Nikolas Niklbinin həyatı və macəraları" romanını yazır. Yaradıcılıq baxımından Ç.Dikkens çox məhsuldar işləyirdi. 1848-ci ildə "Dombi və oğlu", 1849-cu ildə "Devid Kopperfild", 1853-cü ildə "Soyuq ev", 1854-cü ildə "Ağır illər", 1859-cu ildə "İki şəhərin hekayəti" romanlarını yazır... - bu siyahını uzatmaq da olar.
Ç.Dikkens yaradıcılığa başlayandan az sonra populyar bir yazıçıya çevrildi. Adamlar onun yazdığı qalın-qalın romanları oxumaqdan doymur, təkrar-təkrar oxuyurdular. Ç.Dikkens populyar deyildi, o, həddən artıq populyar idi. Bu cəhətdən onu yalnız Artur Konan Doylla müqayisə etmək olar. Amma Artur Konan Doylun yalnız bir personajı - Şerlok Holms xalq arasında məşhurdur, Ç.Dikkensin isə onlarla personajı xalqın sevimlisinə, dilinin əzbərinə çevrilib.
Ç.Dikkens öz dövründə fantastik dərəcədə populyar yazıçıya çevrilmişdi və bu, əlbəttə, səbəbsiz deyildi; onun yaradıcılığını tədqiq edənlərin yekdil fikri belədir: Ç.Dikkens xəyali dünya yaratdığı üçün populyar deyildi; o, bizim qəlbimizin yaşaya biləcəyi həqiqi, real bir dünya yarada bildiyi üçün populyar idi.
Ç.Dikkens elə bir yazıçıydı ki, onun zövqü xalqın zövqüylə üst-üstə düşürdü. Ç.Dikkens xalqın istədiyini yazmırdı; o, xalqın istədiyini istəyirdi, - zövqü və istəyi xalqın zövqü və istəyiylə eyniydi deyə, yazdıqları xalqın ürəyindən xəbər verir, zövqünü oxşayırdı, ona görə də sevilirdi.
Dikkens on beş romanın müəllifidir. Onun ən yaxşı romanı isə "İki şəhərin hekayəti"dir; bu roman böyük ingilis yazıçısı Çarlz Dikkensin şah əsəri hesab olunur. Yeri gəlmişkən onu da qeyd etməliyəm ki, bu gözəl əsəri Azərbaycan dilinə ilk dəfə mən çevirmişəm. "Qanun" nəşriyyatı isə 2017-ci ildə onu ayrıca kitab şəklində çap eləyib. Çox şadam ki, Azərbaycan oxucusu bu gün bu əsəri sevə-sevə oxuyur. Oxucular mənə yazır, minnətdarlıq ifadə edirlər; elə xoş sözlərdir, onları təkrar etmək, sitat kimi istifadə etmək əsla qəbahət olmasa belə, təvazökarlıqdan uzaq, özünüreklam kimi də görünə bilər, o səbəbdən heç lazım da deyil. Əsas odur ki, Dünya Ədəbiyyatının Qızıl Fonduna daxil olan gözəl bir əsər - "İki şəhərin hekayəti" artıq Azərbaycan dilinə tərcümə olunubdur.
Ç.Dikkens xalqa yuxarıdan aşağı baxan yazıçılardan deyildi, o, xalqa inanır, ona xidmət etməyi özünün müqəddəs borcu hesab edirdi, onun üçün xalqa xidmət etmək Allaha xidmət etməyə bərabər idi. Xalqa müraciət edəndə də o, sanki Allaha müraciət edirmiş kimi davranırdı. Xalq isə nəinki ən yaxşı yazıçının əsərlərini oxuyurdu, xalq, əslində, yaxşı yazıçının yazdığı ən yaxşı əsərləri oxuyurdu, oxumaqdan doymur, yeni əsərlər tələb edirdi. Ç.Dikkens yorulmaq nə olduğunu bilmədən gecə-gündüz yazırdı, yaradırdı və sanki o, yazıçı deyildi, roman istehsal edən fabrik idi.
Dikkens həm də çoxsaylı hekayənin müəllifidir.
Nəsrin hekayə janrı. Bunun bir adı da var: kiçik hekayə. İngilis dilində "short story", rus dilində isə "korotkiy rasckaz" adlanır. İngilis və amerika ədəbiyyatında nəsrin faktiki olaraq iki janrı var: short story (kiçik hekayə) və novel (roman); onlarda povest anlayışı demək olar ki, yoxdur. C.Coysun uzun bir hekayəsi var - "Ölülər", onu Azərbaycan dilinə mən çevirmişəm. Bizim kriteriyalara əsasən, bu, povestdir. İngilis ədəbiyyatında isə onun ancaq bir adı var: short story.
"Hekayə" sözünün əvvəlindəki "kiçik" ifadəsi onu, sanki cılızlaşdırır, zəif göstərir. Ona görə də hər əlinə qələm alan fikirləşə bilər ki, hekayə yazmaq su içimi qədər asan bir işdir. Lakin bu, çox yanlış fikirdir. Hekayə, nəsrin ən çətin janrıdır. Dünya şöhrətli yazıçıların bir çoxu iri həcmli əsərlər yazaraq ustalıq və məharət nümayiş etdirsələr də, bir dənə də olsun uğurlu hekayə yaza bilməyiblər. Onlar uzun-uzadı nəsə yazıblar, amma əsl hekayə, gözəl sənət nümunəsi yarada bilməyiblər və bunun da səbəbi odur ki, onlar hekayə yazmağı asan bir iş sayıblar. Uğurlu hekayə yazmaq yaxşı roman yazmaqdan çətindir. Bunun niyə belə olduğunu izah etmək çox müşkül məsələdir. Görünən isə odur ki, hekayədə məkan darlığı, vaxt qıtlığı faktorları var. Elə də böyük olmayan bir yazını bədii əsərə çevirməlisən, belə demək mümkünsə, məhdud məkan və qısa zaman çərçivəsində cəlbedici performans(tamaşa) sərgiləməlisən. Bu isə heç də həmişə mümkün olmur.
Qalın-qalın romanlar yazaraq özünü bütün dünyaya tanıtmağı bacaran Çarlz Dikkens həm də gözəl hekayələr müəllifi kimi tanınıır. Nəsrin ən çətin janrında da o, məharətli olmağı bacarıbdır. Mən Dikkensin iki - "Uşağın ulduz xəyalı" və "Prins Öküz" - hekayəsini Azərbaycan dilinə tərcümə etmişəm. Hər iki hekayə gözəldir, onlardan biri - "Uşağın ulduz xəyalı" - isə Dikkensin ən yaxşı hekayələrindən biri kimi dəyərləndirilir.
Ramiz Abbaslı
Çarlz DİKKENS
Uşağın ulduz xəyalı
Hekayə
Balaca bir oğlan var idi; o, çox gəzir, çox da fikirləşirdi. Oğlanın balaca bir bacısı var idi. Bacı da balacaydı, onlar həmişə bir yerdə olurdular; bütün günü gəzib-dolanır, hər şeylə maraqlanırdılar. Onlar çiçəklərin gözəlliyinə heyran olurdular, göylərin əlçatmaz yüksəkliyinə, füsunkar maviliyinə heyran olurdular, suların duruluğuna, dərinliyinə heyran olurdular, dünyanı xəlq eləyən Allahın mərhəmətinə və qüdrətinə heyran olurdular.
Onlar öz aralarında söhbət edəndə bir-birinə sual verib deyirdilər: "İşdi, birdən yer üzündəki uşaqların hamısı ölsə, onda çiçəklər, sular, mavi səma kədərlənərmi?" Uşaqlar inanırdılar ki, çiçəklər də, sular da, mavi səma da kədərlənərdi.
- Əlbəttə, kədərlənərdilər, - uşaqlar deyirdi, - ona görə ki, balaca qönçələr çiçəklərin uşaqlarıdı, şır-şır bulaqlar çayların uşaqlarıdı, lap balaca ulduzlar isə böyük və parlaq ulduzların uşaqlarıdı, onlar da öz balalarının dostları, yoldaşları olan insan balalarının ölümünə görə hökmən kədərlənirdilər.
Qəbristanlıq tərəfdə, kilsə qülləsinin üstündə ulduzların hamısından əvvəl səmada bir ulduz görünürdü, onun işığı saf və parlaq idi. Uşaqlar hesab edirdilər ki, həmin ulduz o biri ulduzların hamısından böyükdür, parlaqdır; hər axşam pəncərənin qarşısında əl-ələ tutub səmaya baxır, ulduzu görmək istəyirdilər. Ulduzu kim birinci görsəydi, qışqırıb deyirdi: "Mən ulduzu görürəm!" Çox vaxt hər ikisi eyni vaxtda qışqırırdı, çünki ulduzun nə vaxt və harada görünəcəyini əvvəlcədən bilirdilər. Beləcə onlar ulduzla dost olmuşdular, yatmazdan əvvəl pəncərədən boylanıb ulduza baxırdılar, ona "gecən xeyrə qalsın" deyir, yerlərinə girəndə isə "Allah bizim ulduza kömək olsun!" deyir, sonra gözlərini yumub yatırdılar.
Oğlanın bacısı gənc, lap çox gənc olsa da, xəstələnib, o qədər gücdən düşdü ki, axşamlar qardaşıyla birlikdə pəncərənin qarşısında dayana bilmirdi artıq, ona görə də oğlan tək dayanıb baxırdı, ulduzu görən kimi "Mən ulduzu görürəm" deyirdi, qızın xəstə üzündə təbəssüm görünürdü, zəif səslə "Allah mənim qardaşıma və ulduza kömək olsun" deyirdi.
Vaxt çox tez keçdi. İndi oğlan pəncərənin qarşısında tək dayanırdı, balışın üstündəki xəstə sifət öz yerində deyildi artıq, qəbristanlıqdakı qəbirlərin arasında isə təzə, lap balaca bir qəbir var idi; ulduzun işığı çox uzaqlardan gəlib oğlanın üzünə düşürdü, o da göz yaşları içində baxır və ulduzu görürdü.
Ulduz indi daha parlaq idi, sanki oğlanın ürəyindən başlayıb göylərə gedən işıqlı bir yol əmələ gətirirdi, hətta oğlan özünün tənha qalmış çarpayısına tərəf gedib yerinə uzananda da ulduz barədə fikirləşirdi, ona elə gəlirdi ki, mələklər çoxlu adamı - bütöv bir qatara sığışacaq qədər - həmin işıqlı yolla göylərə aparırlar. Sonra ulduz öz qapılarını taybatay açdı, möhtəşəm işıq dünyasını və müntəzir dayanıb adamları gözləyən o biri mələkləri göstərdi.
Dayanıb gözləyən mələklər öz nurlu gözləriylə təzə gələn adamlara baxırdılar, mələklərin bəziləri içində dayandıqları işıq axınından kənara çıxıb adamlara yaxınlaşır, onların boynunu qucaqlayıb hərarətlə üzlərindən öpür, götürüb harasa aparırdılar; o saat da bilinirdi ki, çox xoşbəxtdilər, - bunu görən oğlan sevincdən göz yaşlarını saxlaya bilməyib ağlayırdı.
Amma mələklərin elələri vardı gələn adamlara qoşulub getmirdi, onların birini oğlan tanıyırdı. Bir vaxtlar bu otaqdakı balışda xəstə yatan bacısının sifətini görürdü: qızın üzü nurluydu, şəfəq saçırdı, xeyir-dua almışdı, amma hələ də kölgələrin arasındaydı.
Onun bacısının mələyi ulduzun giriş qapısı tərəfdə ayaq saxlayıb adamları gətirən mələklərin başçısına dedi:
- Mənim qardaşım da gəlib?
- Yox, - mələklərin başçısı dedi.
Qız sevinc içində çevrilib gedəndə oğlan əlini uzadıb qışqırdı:
- Oh, bacı, mən burdayam! Gəl məni apar!
Qız şəfəq saçan nurlu gözləriylə ona baxdı. Artıq gecə idi, ulduzun işığı otağa düşürdü; göylərdən gələn uzun işıq şüası oğlanın üzünü işıqlandırırdı, o da göz yaşları içində işığa baxırdı.
O vaxtdan bəri oğlan həmin ulduza öz evi kimi baxırdı; hər şeyin vaxtı var, gün gələcək, o öz evinə gedəcək. Tək elə yerə məxsus deyil o, həm də ulduza məxsusdur, çünki bacısının mələyi daha önəmlidir.
Sonra bu oğlanın bir qardaşı da dünyaya gəldi. Balaca uşaq danışıb bir kəlmə söz deməyi öyrənməmiş bapbalaca əllərini uzadıb yatdığı yerdəcə öldü.
Oğlan yenə ulduz barədə, mələklər barədə və bir qatara sığışacaq qədər çox olan adamlar barədə düşünür, xəyala dalırdı. Mələklər öz nurlu və parlaq gözləriylə adamların üzünə baxırdılar.
Oğlanın bacısının mələyi adamları gətirən mələklərin başçısına dedi:
- Mənim qardaşım gəlib?
- Gəlib, amma sənin dediyin deyil, o biri qardaşındı, - mələklərin başçısı dedi.
Həmin o balaca uşaq bacısının mələyiylə əl-ələ tutub gedəndə oğlan öz otağında "Oh, bacı, mən burdayam! Gəl məni də apar!" deyib qışqırdı. Mələk çevrilib oğlana baxdı, gülümsədi. Ulduz göydə parlayırdı, onun şəfəqləri oğlanın üstünə düşürdü.
Oğlan böyüyüb gənc kişi oldu. Öz kitablarını stolun üstünə düzüb bərk məşğul olduğu vaxt qoca xidmətçi gəlib dedi:
- Sizin ananız vəfat edib. Mən gəldim deyəm ki, ölüm ayağındaykən o, sizə dua edib, gözlərini yumdu.
Axşam düşüb hava qaralanda cavan kişi yenə ulduzu və oradakı mələkləri gördü. Bacısının mələyi yenə də adamları aparan mələklərin başçısına yaxınlaşıb soruşdu:
- Mənim qardaşım gəlib?
- Yox, qardaşınız gəlməyib, ananız gəlib, - başçı dedi.
Ulduzda ağlaşma qopdu - onlar sevincdən ağlayırdılar, çünki ana, axır ki, öz iki övladına qovuşmuşdu. Cavan kişi əllərini uzadıb dedi: "Oh, ana, bacı, qardaş, mən burdayam! Məni də aparın!" Onlar cavab verib dedilər: "Hələ vaxtı deyil". Ulduz yenə parlayır, cavan kişinin üstünə nur saçırdı.
Kişi yaşa dolmuşdu, saçları ağarmağa başlamışdı. İndi o, qəm-qüssə içində sobanın yanında oturmuşdu, göz yaşları axıb yanaqlarını isladırdı. Ulduz yenə göründü.
Bacısının mələyi adamları aparan mələklərin başçısına dedi: "Mənim qardaşım da gəldimi?"
- Qardaşınız gəlməyib, amma onun qızı gəlib, - başçı cavab verdi.
Kişi yenicə itirdiyi qızını gördü, səmavi bir varlığa çevrilmiş uşaq o biri yaxınlarıın yanındaydı. Kişi öz-özünə dedi: "Mənim qızım öz başını bacımın sinəsinə qoyub, qollarını anamın boynuna dolayıb, onun ayaqları tərəfdə bir vaxtlar lap balaca uşaq olmuş qardaşım dayanıb. Mən indi onun ayrılığına tab gətirə bilərəm. Allah kömək olsun, səbr versin!"
Ulduz yenə göydə parlayırdı.
Bir vaxtlar balaca oğlan olan kişi indi qocalmışdı; üzü qırışmışdı, beli əyilmişdi, güclə yeriyirdi. Bir gün də axşam vaxtı o, öz çarpayısında uzanmışdı, uşaqları başına toplaşmışdı. Kişi lap əvvəllər olduğu kimi qışqırdı:
- Mən ulduzu görürəm!
Adamlar bir-birinin üzünə baxıb pıçıldaşırdılar:
- Kişi ölür.
Kişi dedi: "Bəli, mən ölürəm. Yaşadığım illər və qocalıq əynimə geydiyim pal-paltar kimi bir-bir düşür, mən də uşaq kimi ulduza tərəf gedirəm. Oh, mənim Atam, sizə minnətdaram, təşəkkür edirəm, ona görə ki, bu tezliklə ora açıldı və mən öz əzizlərimə qovuşa bildim!"
Ulduz göydə parlayır, kişinin təzə qəbrinin üstünə işıq düşürdü.
İngilis dilindən tərcümə: Ramiz ABBBASLI
© Müəllif hüquqları qorunur! Mətndən istifadə etdikdə istinad mütləqdir!
