Anadilli əruzvəznli şeirimizin poetik inkişaf yolu - Tərlan QULİYEV

Tərlan QULİYEV

Ən geci XIII əsrdən etibarən artıq anadilli poeziyamız əruz vəznli şeir sisteminə qədəm qoyur. Bu isə o deməkdir ki, ərəb-fars poeziyasından şeirimizə təkcə əruz vəzni deyil, bu vəznlə bərabər, qafiyə, şeirin digər poetik xüsusiyyətləri, Şərq poeziyasının mövzu, ideya, mündəricə rəngarəngliyi və sairə də daxil olur.

Anadilli əruzvəznli poeziyamız hələ ki ümumi qənaətə görə, Həsənoğlunun "Apardı könlümü xoş bir qəməryüz, canfəza dilbər" mətləli qəzəli ilə başlayır. Bu qəzəldən və ümumiyyətlə, Həsənoğludan danışarkın, Əkrəm Cəfər yazır: "Azərbaycan türkdilli şeirinin ilk nümunəsi sayılan Həsənoğlu qəzəli əruz vəznində, həzəc bəhrinin birinci, əsas növü qəlibində yazılmışdır". Bundan əvvəl isə görkəmli əruzşünas Həsənoğlu və bütövlükdə anadilli əruzvəznli poeziyamız haqqında deyir: "Türkdilli Azərbaycan ədəbiyyatı tarixini İzzəddin Həsənoğludan başlamaq bizim üçün bir adət şəklini almışdır.

Guya Həsənoğludan əvvəl bizdə şair yox imiş. Eyni zamanda, bütün ədəbiyyat tarixçilərimiz Həsənoğlunun azərbaycanca məşhur qəzəlinin həm dil, həm üslub və sənətcə uzun bir ədəbi təkamülün məhsulu olduğu fikrindədirlər. Həqiqətən, özündən bir əsr sonra yetişmiş məşhur cağatay şairi Seyfi Səraini və Osmanlı saray şairi Əhməd Daini özünə təqlidçi edən, əsərinə nəzirə yazdıran Həsənoğlunun varlığı və əsərləri Azərbaycan xalqının XIII, bəlkə də XII əsrdə inkişaf etmiş bir ədəbiyyata, həm də əruzvəznli bir şeir mədəniyyətinə malik olduğuna parlaq sübutdur". Sözsüz ki, Həsənoğlunun bu qəzəli və sonradan tapılmış azərbaycanca daha iki qəzəli gözəl sənət nümunələridir. Və təbii ki, ədəbiyyat tariximizin ilk anadilli əruzvəznli nümunələri deyildir. Lakin əruzun mürəkkəb bir vəzn olduğu, eyni zamanda bütövlükdə türkdilli şeirə, o cümlədən azərbaycandilli şeirə yatmadığı (sonralar nə qədər inkişaf etsə də tam yatmayacağı) elə bu nümunələrdən də görünür. Əkrəm Cəfər bu barədə yazır: "Bu şeirin vəznini Azərbaycan dili ilə qarşılaşdırdıqda bir sıra nöqsanlar üzə çıxır. Lakin bu nöqsanlar Azərbaycan əruzunun ilk dövrü üçün təbii sayılmalıdır. Əruz vəzninin özünəməxsus musiqisində ən mühüm rol oynayan, onun gözəl, bədii ahəngini yaradan üç uzun sait səs - A, İ, U Azərbaycan ədəbi dilində yoxdur. Buna görə də cəmi yeddi beytlik bir şeirində Həsənoğlu Azərbaycan dilini altı nöqtədə əruz vəzninə uyğunlaşdırmalı olmuşdur". Həqiqətən də görkəmli əruzşünas Əkrəm Cəfərin dediyi kimi, bu nöqsanlar əruzvəznli anadilli poeziyamızın ilkin dövrü üçün təbii sayılmalıdır. Lakin elə istər bu qəzəlində və istərsə də rəməl bəhrində qələmə alınmış "Necəsən, gəl, ey yüzü ağım bənim? Sən əritdün odlara yağum bənim" və yenə də həzəc bəhrində qələmə alınmış "Əcəb bilsəm, bəni şeyda qılan kim? Bana bu eşq odun peyda qılan kim?" mətləli qəzəllərində Həsənoğlu yüksək sənət nümunəsi göstərmiş və eyni zamanda özünə qədər türkdilli əruzvəznli şeirin müəyyən inkişaf yolu keçdiyini sübuta yetirmişdir.

Həqiqətən də, tədqiqatlar göstərir ki, Həsənoğluya qədər də ana dilimizdə əruz vəznində yazıb-yaradan sənətkarlar olmuşlar. Belə ki, bu baxımdan, böyük hökmdar şairimiz Şah İsmayıl Xətainin ulu babası Şeyx Səfiəddin Ərdəbilinin (1252-1334) və təqribən Həsənoğlu ilə bir dövrdə yaşayıb-yaratmış Nəsir Bakuyinin adlarını çəkmək kifayət edər. Səfəvilər sülaləsinin əsasını qoyan, daha çox sufi bir şeyx kimi tanınan Şeyx Səfiəddin Ərdəbili, eyni zamanda bədii yaradıcılıqla da məşğul olmuşdur. Doğrudur, bəzi tədqiqatçılar bu şeirlərin onun qələminə aid olmasını qəbul etməsələr də, digərləri onun başqa əsərlərilə bərabər dövrümüzə biri rəməl bəhrində olmaqla "Qoydi ğəm ləşkəri yüz könlümə hamun-hamun, Qara beydəqlü ələmlər uci gülgun-gülgun" mətləli və digəri müzare bəhrində olan "Ey rövnəqi-baharü çəmən, gülmüsən, nəsən? Ey ixtiyarı əldən alan, bülmüsən, nəsən?" mətləli iki qəzəlinin gəlib çatdığını söyləyirlər.

Nəsir Bakuyi də, qeyd etdiyimiz kimi, Həsənoğlu ilə eyni dövrdə, yəni XIII əsrin sonları XIV əsrin əvvəllərində yaşayıb-yaratmışdır. Onun da dövrümüzə bir şeiri - Elxani hökmdarı Sultan Məhəmməd Ulcaytu Xudabəndəyə ithaf etdiyi, rəməl bəhrində yazdığı "Zar könlüm, tanrığə qıl gəl səna imanilən, Buldı rövnəq dinü iman taəti-sübhanilən" mətləli müxəmməsi gəlib çatmışdır.

Beləliklə, gördüyümüz kimi, hələ XII-XIII əsrlərdə şairlərimiz klassik poeziyanın əruzvəznli şeir sisteminin bütün məğzinə yaxşı bələd olmuş, bu sistemin çərçivələri əsasında gözəl əsərlər yaratmışlar. Eyni zamanda, onlar əruzun bir vəzn kimi müxtəlif bəhrlərinə, yəni əlimizdə olan faktlara əsasən həzəc, rəməl və müzare bəhrlərinə müraciət etmiş, bu bəhrlərdə gözəl əsərlər qələmə almışlar. Bu əsərlər bir daha sübut edir ki, şairlərimiz əruzun sirlərinə yaxşı yiyələnmişlər və eyni zamanda əruz ilə Azərbaycan dili də bir-birlərinə heç o qədər də yad deyillər, yəni əruz vəznində Azərbaycan dilində yazmaq və daha yaxşı əsərlər yaratmaq olar.

Lakin XIV əsrin ortalarından vəziyyət bir qədər dəyişir. Başqa sözlə desək, biz Qazi Bürhanəddin və digər şairlərmizin yaradıcılığında əruz ilə Azərbaycan dilinin bir-birinə o qədər də uyuşmadığı faktını görürük. Bu isə tədqiqatçıları istər-istəməz həmişə bir sual qarşısında qoyur: görən Həsənoğlu, Bakuyi daha əvvəllər Şeyx Səfiəddin Ərdəbilli yaradıcılığına nisbətən Qazi Bürhanəddin yaradıcılığında vəzn ilə dil bir-birinə niyə uyuşmur? Axı adıçəkilən sənətkarlar Qazi Bürhanəddindən əvvəl yazıb-yaratmışlar. Qazi Bürhanəddin heç olmasa bu inkişafdan çıxış etməli və onların qoyduğu bünövrə, əsas üzərində daha da irəli getməli idi. Lakin biz Qazi Bürhanəddin yaradıcılığında bunun bir qədər əksini görürük. Bunun səbəbi nədir?

Qazi Bürhanəddin ədəbiyyat tariximizdə çox önəmli yer tutan sənətkarlarımızdan biridir. Belə ki, o, hələlik əlimizə gəlib çatan faktlara görə istər Azərbaycan ədəbiyyatı və istərsə də bütövlükdə türk xalqları ədəbiyyatı tarixində ilk divan yaradan şairdir. Doğrudur, bəzi tədqiqatçılar digər şairlərin, o cümlədən azərbaycanlı İzzəddin Həsənoğlunun da Azərbaycan və fars dillərində divanları olduqlarını söyləsələr də, hələ ki bu divanlar elm aləminə bəlli deyildir. Lakin Qazi Bürhanəddinin divanı bu gün bizim əlimizdədir. Və təbii ki, biz bu divanda yüksək sənət nümunələrilə yanaşı, əruz vəzninin bəhr əlvanlığını da görürük. Belə ki, Əkrəm Cəfər Azərbaycan əruzunda işlənən bir sıra növləri Qazi Bürhanəddinin adı ilə bağlayır. Məsələn, o yazır: "Biz Qazi Əhməd Bürhanəddinin "Divan"ını öyrənməmişdən əvvəl Azərbaycan əruzunda həzəc bəhrinin on növünün olduğunu iddia edirdik. Bu əsəri öyrəndikdə onda həzəc bəhrinin yenə dörd başqa növünə rast gəldik" "Rəcəz bəhrinin altıncı növü müftə'ilün müftə'ilün müftə'ilAtün ölçüsündədir. Buna ərəb və fars əruzlarında rəcəzi-müsəddəsi-mətviyi-mürəffəl adı verilmişdir. Azərbaycan əruzunda isə bu - üçbölümlü qısa seyrək rəcəz, yaxud, "Qazi Bürhanəddin rəcəzi" adlanır... "Qazi Bürhanəddin rəcəzi" adlanmasının səbəbi budur ki, bu günə qədərki axtarışlarımızın verdiyi nəticəyə görə, bu vəzni Azərbaycan şeirində ilk dəfə XIV əsr şairimiz Qazi Bürhanəddin işlətmişdir". "Azərbaycan əruzunda münsərih bəhrinin bu üçüncü növünə dördbölümlü fA'ilAn ayağlı münsərih növü, yaxud "Qazi Bürhanəddin münsərihi" deyilir... Bu növün ikinci adı "Qazi Bürhanəddin münsərihi"dir, çünki bunu Azərbaycan şeirində ilk dəfə tətbiq edən odur". Ümumiyyətlə, Əkrəm Cəfərin Qazi Bürhanəddinin vəzn yaradıcılığı ilə bağlı dediyi fikirlərdə, yəni bəzi vəznləri ancaq Qazi Bürhanəddinin adı ilə bağlayıb, onları xüsusiləşdirməkdə müəyyən şərtilik vardır. Çünki Qazi Bürhanəddinin yaradıcılığı və "Divan"ı Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində ilk bitkin yaradıcılıq nümunəsi olduğundan, təbii ki, onun "Divan"ında işləndiyi digər bəhrlər, növlər və qəliblər də Azərbaycan ədəbiyyatında yenə də ilk dəfə məhz Qazi Bürhanəddin tərəfindən tətbiq olunmuş bəhrlər, növlər və qəliblərdir. Eyni zamanda, məlumdur ki, Qazi Bürhanəddin ancaq və ancaq rəməl bəhrinin fA'ilAtün fA'ilAtün fA'ilün ölçüsündə yazılan (heca baxımından yanaşsaq bu ölçü on bir hecalıdır) tuyuğ janrının da yaradıcısıdır. Başqa sözlə desək, hələ ki biz Qazi Bürhanəddindən əvvəl tuyuğ yazan ikinci bir şair tanımırıq. Deməli, Qazi Bürhanəddin əruz vəzninə və bütövlükdə əruzvəznli şeir sisteminə yaxından bələd olmuşdur. Lakin qeyd etdiyimiz kimi, bütün bu uğurlara baxmayaraq, Qazi Bürhanəddinin yaradıcılığında özündən əvvəlki şairlərə nisbətən vəzn baxımından daha çox sınıqlıq gözə çarpır. Görkəmli əruzşünas Əkrəm Cəfər bu məsələlərə aşağıdakı şəkildə və təbii ki, çox doğru qiymət verir: "Əsərlərindən görünür ki, Qazi Bürhanəddin şeir sənətində həm dil, həm də üslubca özünəməxsus müstəqil bir yolla getmiş, demək olar ki, heç kimi təqlid etməmişdir. Bu onun birinci xüsusiyyətidir. İkinci tərəfdən, şair özündən qabaq şeir, ədəbiyyat dilinə salınmamış çoxlu Azərbaycan söz və ifadəsini əsərlərinin dilinə gətirmişdir. Üçüncü tərəfdən, onun dövründə əruz vəzni türk dillərinə, xüsusən Azərbaycan dilinə yeni-yeni tətbiq edilməyə başlanmışdı. Həsənoğlu və onun naməlum sələfləri Azərbaycan dilini İran və Orta Asiyadakı sahələrdə, yəni Şərqi Azərbaycanda və İran Azərbaycanında işlətmişdilər; buralarda Azərbaycan dili və şeiri İran təsirli, fars ədəbiyyatı ruhunda bir səciyyəyə malikdir. Bunu biz Həsənoğlunun məşhur qəzəlində aydın görürük. Azərbaycan dilinin qərb sahələri, Qazi Bürhanəddinin yaşayıb-yaratdığı sahələr isə fars şeiri təsirindən nisbətən uzaq olmuş, burada Azərbaycan şeiri daha xəlqi bir ruhda yaradılmışdır. Bu hal Qazi yaradıcılığının həm dilində, həm vəznində özünü açıq göstərir. Cəsarətlə demək olar ki, Qazi Bürhanəddin ədəbi dilə ilk dəfə gətirdiyi xalq sözlərinin imlasını özü yaratmış, özü təyin etmişdir. Onun yazılarının sonralar yaradılıb sabitləşmiş imla normalarına zidd gəlməsinə də səbəb bu olmalıdır... Məlumdur ki, bu sözləri əruz vəzninə salmaq, onun qəliblərinə və təfilələrinə yerləşdirmək birdən-birə asan olmayacaqdır. Odur ki, Qazi yaradıcılığının vəznində biz bir sıra ciddi nöqsanlarla rastlaşırıq" .

Beləliklə, Əkrəm Cəfərin dediyi bu sözlərə şərh versək və öz bəzi mülahizələrimizi də buraya əlavə etsək, yuxarıdakı mənzərəni daha aydın şəkildə təqdim etmək olar. Qazi Bürhanəddin XIV əsrdə Anadolunun ortasında yazıb-yaratdığı üçün İran, fars təsirindən uzaq olmuşdur. Eyni zamanda, XIII-XIV əsrlər türk ruhunun daha yüksəldiyi bir dövr olduğuna görə, Qazi Bürhanəddin də bu ruha uymuş, əsərlərinin tam fars şeir sistemi təsirində olmasını istəməmişdir. Əkrəm Cəfərə görə İsmayıl Hikmət yazır ki, "Qazi Bürhanəddinin "Divan"ında bütün klassik divanlarda görünən minacatlara, nətlərə, qəsidələrə təsadüf olunmaz. Onun sərkəşi (məğrur - Ə.C.) ruhu İran ənənəsinin bu çənbərinə də boyun verməmişdir. Qazinin qəzəlləri daha çox əruzla yazılmış birər "qoşma", birər "divan"dır". Eyni zamanda, türk ruhunun yüksəlişi ilə əlaqədar olaraq, Orta Asiyada yaranan və səlcuqlarla Anadoluya gələn folklor üslubunda olan yazılı ədəbiyyat və az qala yeni bir üslub yaratmaq səviyyəsinə qalxan türk ruhunun yeni dalğası Qazi Bürhanəddin yaradıcılığına və eləcə də digər əsərlərə güclü təsir göstərmişdir. Bu mənada, Qazi bir növ anadilli ədəbiyyatımızda hələ tam formalaşmamış, istər bu ədəbiyyatda və istərsə də bütövlükdə türkdilli ədəbiyyatda ilk addımlarını atan yeni bir üslub yaratmış, əruz ədəbiyyatıyla türk folklor ənənəsinin arasında qalan bir şair olmuş, bunların hansına üstünlük verəcəyini qəti müəyyənləşdirməmiş və onları bir-birinə qovuşdurmaq istəmişdir. Təbii ki, Qazi Bürhanəddin yaradıcılığında gedən bu prosesi biz XIII-XIV və hətta sonrakı əsrlərdə yaranan digər türkdilli əruzvəznli əsərlərdə, məsələn, "Dastani-Əhməd Hərami" və digər əsərlərin vəznində və dilində görürük. Təbii ki, bu məqamda, tədqiqatçıların, hətta Həsənoğluyla bağlı dedikləri bir fikir də yadımıza düşür. Belə ki, tədqiqatçıların bu barədə dediklərini ümumiləşdirən Əkrəm Cəfər yazır: "XV əsr ədəbiyyatşünası Dövlətşah Səmərqəndi "Təzkireyi-Dövlət-şahi" adlı əsərində, XVI əsr şair və alimlərindən Aşiq Çələbi "Məşairüş-şüəra" adlı təzkirəsində Həsənoğlunun azərbaycanca və farsca hələ tapılmamış iki "Divan"ı, bunlarda həm əruz, həm də heca vəznində gözəl əsərlərin, xüsusən azərbaycanca bədii türkülərin olduğunu göstərirlər. Bu fikri prof. Fuad Köprülü, İsmayıl Hikmət və başqa tədqiqatçılar da təsdiq və təkrar edirlər".

Deməli, bu proses, yəni əruzvəznli poeziyaya, əgər belə demək mümkünsə, türk ruhu gətirmək problemi, bir məqsəd olmuş, az qala üsluba çevrilmiş və şairlər bu məqsədə şüurlu şəkildə getmişlər. Bu proses səlcuq türklərinin Orta Asiyadan gəlib Azərbaycanda durmadan Anadolu ərazilərində yerləşdikləri bölgələrdə daha güclü şəkildə özünü göstərir. Belə ki, onlar təqribən Fuad Köprülünün sözlərilə desək, "Anadolunun Şərqində yaşsalar da, Azərbaycan dilində yazmış", lakin Orta Asiyadakı türklük ruhundan ayrıla bilməmişlər. Başqa sözlə desək, onlar türk ruhlu əsərlərini ərəbin-farsın dilinə və poetikasına uyğun əruz vəznində qələmə almağa çalışmışlar. Bu prosesin, əgər belə demək mümkünsə, vəzn baxımından nə qədər uğursuzluğa uğraması isə göz qabağındadır. Bunun nəticəsidir ki, Nəsimi və ondan sonrakı şairlərimiz bu prosesdən yan ötmüş, Xətai isə həm əruz sistemini və həm də türk ənənələrini müstəqil şəkildə inkişaf etdirmişdir.

Nəsimi anadilli poeziyamızda fəlsəfi, ictimai-siyasi şeirin əsasını qoyan şəxsiyyətdir. Amma bu fəlsəfi ictimai-siyasi şeirin içində həzin bir lirika, böyük bir sənət vardır. Nəsimi, eyni zamanda anadilli şeirimizdə əruzun imkanlarını genişləndirən, onu dilimiz, poeziyamız üçün doğma bir vəznə çevirən ilk sənətkarımızdır. Əkrəm Cəfər Nəsimi şeirindən danışarkən yazır: "Füzulidən əvvəlki Azərbaycan şeiri tarixində ən yüksək mərhələ olan Nəsimi yaradıcılığı Azərbaycan əruzunun inkişafı tarixində müəyyən mərhələ təşkil edir. Nəsimi bu sahədə özündən əvvəlki müvəffəqiyyətləri mənimsəmiş, onlara yeni bəhrlər, yeni növlər əlavə etmiş, Azərbaycandilli şeirdə əruzun tətbiq dairəsini xeyli genişləndirmişdir. Lakin Nəsiminin xidməti yalnız kəmiyyət dairəsində qalmamış, o, əruz vəzninin Azərbaycan şeirinə tətbiqinin keyfiyyətini də yüksəltməyə nail olmuşdur".

Beləliklə, Əkrəm Cəfərin tədqiqlərinə əsasən, Nəsimi öz poeziyasında əruzun Azərbaycan şeirində işlənən on iki bəhrindən doqquz bəhrini və onların on doqquz növünü işlətmişdir. Təbii ki, Nəsiminin ədəbiyyat tariximizdəki yeri və missiyası başqadır. Belə ki, o, bizcə, Qazi Bürhanəddin poeziyasındakı vəzn baxımından olan uğursuzluqları duymuş və bu uğursuzluqlardan şüurlu şəkildə qaçmağa çalışmışdır. Bu mənada, o öz poeziyasında türk ruhu ənənələrindən daha çox klassik şeirin normalarına riayət etməyə çalışmış və bu normalara doğru istiqamət almışdır. Eyni zamanda, buna onu Şamaxı kimi klassik əruz ənənələrinə sadiq, oturaqlaşmış, bitkinləşmiş bir türk yurdunda, şairlər vətənində yaşayıb- yaratması da məcbur etmişdir. Ümumiyyətlə, bu dövrdə klassik üslubda, əruzvəznli şeir sistemində yazıb-yaradan şairlərimizə Azərbaycan kimi qədim şəhər mədəniyyətinə malik və eyni zamanda Xaqani, Nizami kimi əruzvəznli şeir sistemində yazıb, bütün Şərqdə məşhur olan şairlər vətənində qələm çalmaları da təsir etmişdir. Çünki onlar bir növ bu böyük sənətkarların qoyduqları tələblərə cavab verməyə çalışmış, sadəcə onların əksinə olaraq, öz əsərlərini ana dilində qələmə almaq istəmişlər. Lakin Orta Asiyadan səlcuqlarla gələn güclü türk ruhu istər-istəməz bu şairlərin əsərlərinin mənəvi ruhuna və dillərinə də təsirsiz ötüşməmişdir. Bu mənada, Nəsiminin istər əsərlərinin ruhunda, istərsə də dilində hələ də türk ruhunun güclü olduğu özünü göstərməkdədir. Lakin Qazi Bürhanəddin əsas etibarilə hökmdar olub, əgər belə demək mümkünsə, poeziya ilə bir həvəskar kimi məşğul olursa, Nəsimi şeirə daha ciddi yanaşaraq, daha doğrusu, onu təmsil etdiyi hürufilik cərəyanının ideoloji tribunasına çevirir. Bu mənada, həmin tribuna, yəni hürufiliklə Nəsiminin dilinə gələn terminologiya və klassik üslub Nəsimi dilini daha da normativləşdirməklə bərabər, eyni zamanda daha çox əruza yatımlı edir. Bu baxımdan, Hacı Mustafa Hacı Mail oğlunun dediyi kimi, həqiqətə çatmaq yolunda hər bir həqiqət axtarıcısının keçdiyi mərhələlər, yəni şəriət, təriqət, mərifət və həqiqət yollarında Nəsimi yalnız ikinci mərhələyə, yəni təriqət mərhələsinə qədər yüksələ bilir. Təbii ki, bu onun həm yaradıcılığında, həm də dilində özünü göstərir. Bu baxımdan, Nəsimi bir növ Qazi Bürhanəddin yaradıcılığı ilə Füzuli yaradıcılığı arasında keçid mərhələsini təşkil edir. Yenə də istər, həm yaradıcılıq və həm də dil baxımından.

Füzuli isə Azərbaycan əruzu tarixində tamamilə kamil bir mərhələdir. O, özündə kamil qəzəli, kamil Azərbaycan ədəbi dilini və kamil əruzu birləşdirir. Belə ki, Füzuli Azərbaycan əruzunda işlənən on iki bəhrin onunu öz yaradıcılığında tətbiq etmişdir. Eyni zamanda o, ərəb əruzuna məxsus olan, digər xalqların poeziyasında nadir hallarda işlənən, məsələn, kamil bəhrinə, yenə də ancaq və ancaq ərəb əruzunda işlənən münsərih bəhrinin müftə'ilün fA'ilAtü müftə'ilün fə' növünə müraciət edir. Əkrəm Cəfər bu növdən danışarkən yazır: " Bu növün ikinci adı "Füzuli münsərihidir", çünki buna biz Azərbaycan şeiri tarixində ilk və son dəfə olaraq yalnız Füzuli yaradıcılığında rast gəlirik". Füzulinin kamil əruza çatması əslində o deməkdir ki, Füzuli "türk ruhundan" büsbütün imtina edir. Yəni başqa sözlə desək, bəzi tədqiqatçıların bəzən əruzda heca elementləri, heca motivləri, heca ruhu kimi qeyd etdikləri axtarışlardan və s.-dən yan ötür. Başqa sözlə desək, Qazi Bürhanəddinin və bəzən də Nəsiminin yaradıcılığında gördüyümüz "ibtidai türkçülüyə" Füzulidə rast gəlmirik. Füzuli öz yaradıcılığı ilə klassik qəzəlin və əruzun bütün tələblərinə cavab verən türkdür. Yəni türklük Füzulidə element şəklində deyil, sistem şəklindədir və Füzuli poeziyasının ruhundadır, əruzunun ayrı-ayrı elementlərində deyil. Bu sözlər eynilə Füzuli dilinə də aiddir. Yəni Füzuli ayrı-ayrı kəlmələrdə deyil, bütün dilinin məğzilə türkdür. Yəni başqa sözlə desək, Füzulinin türklüyü bütövlükdə onun dilində, onun türk dilinə olan sevgisində özünü göstərir. Amma təbii ki, bu dil xalq, danışıq dili də deyildir, ərəb, fars və türk dillərinin xüsusiyyətlərini özündə birləşdirən ali bir üslubdur. Məhz Füzuli bu dillə əruzun normalarına cavab verəcəyini başa düşmüş və şüurlu şəkildə bu dildə yazmışdır. Təbii ki, bu mənada, onun "Nəzmi-nazik türk ləfzilə ikən düşvar olur" söyləməsi də aydınlaşır. Buna görə də Füzuli belə bir dilə müraciət etmiş, Qazi Bürhanəddin və hardasa Nəsimi kimi onların dilindən imtina etmişdir. Lakin Füzuli Nəsimidən fərqli olaraq, şəriət, təriqət, mərifət, həqiqət mərhələlərində mərifətə qədər yüksəlmiş və şiə olmasına baxmayaraq, təriqət leksikonu onun yaradıcılığında öz əksini Nəsimi kimi bariz şəkildə tapmamışdır. Bizə elə gəlir ki, Füzulini bir şair kimi bizə sevdirən də bu cəhəti, təriqətdə ilişib qalmamasıdır. Füzulinin vəzninə qiymət verən Əkrəm Cəfər isə yazır: "Füzuli ölməz sənətinin hər sahəsində olduğu kimi, şeirimizin vəzn və ahəngcə inkişafı və təkamülü sahəsində də böyük xidmətlərə malikdir. Qazi Bürhanəddində, Nəsimidə, Kişvəridə, xüsusən Xətaidə gördüyümüz müxtəlif tipli vəzn nöqsanlarını biz Füzulidə görmürük".

Şah İsmayıl Xətai isə aydındır ki, mədəniyyətimiz, dövlətçiliyimiz, ədəbiyyatımız tarixində müstəsna yer tutan bir şəxsiyyətdir. Bu mənada, onun şeir, sənət tariximizdə də özünəməxsus yeri vardır. Belə ki, Şah İsmayıl Xətai vəzn baxımından ədəbiyyatımız tarixində heç kimlə müqayisə olunmayacaq bir mərhələdir. Çünki o, əgər belə demək mümkünsə, heca vəznini ilk dəfə olaraq yazılı ədəbiyyata gətirmiş, ona əruz vəzni ilə bərabər, atbaşı yürümək hüququ vermişdir. Təbii ki, bunun mənəvi tərəfi ilə yanaşı, siyasi tərəfi də vardır. Lakin mənəvi baxımdan o, Qazi Bürhanəddin tərəfindən ədəbiyyatımıza gətirilən, lakin Nəsimi tərəfindən bir qədər kənara qoyulan türk ruhunu müstəqilləşdirmiş, ona əruzun daxilində yox, tam sərbəst şəkildə yaşamaq, inkişaf etmək, ədəbi normaya, ədəbi cərəyana çevrilmək hüququ vermişdir. Beləliklə, Xətai şüurlu şəkildə türk ruhuna qayıdaraq və daha doğrusu, onu ədəbiyyatımız tarixinə şüurlu şəkildə qaytararaq, ədəbiyyatımızın, mənəviyyatımızın zənginləşdirilməsinə xidmət etmişdir. Lakin bu məqamda görkəmli əruzşünas Əkrəm Cəfərin Xətai vəzni ilə əlaqədar olaraq, səbəbini göstərmədən dediyi fikir olduqca maraqlıdır. Belə ki, Nəsimi, Xətai, Füzuli dövründə dil və əruzun bir-birinə uyğunlaşmaması prosesindən danışarkən Əkrəm Cəfər yazır: "XVI əsr Şah Xətaimizə əruzun hökmü XIV əsr dərviş Nəsimimizdən daha artıq güc gəlirmiş" (3,85). Bizə elə gəlir ki, bu məqamda Şah Xətaimizə əruzun hökmünün güc gəlməsi yenə də türk ruhunun, eyni zamanda türkdilli şeir sisteminin, heca vəzninin yazılı ədəbiyyatımıza qayıtması ilə əlaqədardır. Yəni öz yaradıcılığında heca və əruzvəznli şeir sistemlərini paralel işlədən Xətainin yaradıcılığında bizə elə gəlir ki, bu, təbii görünməlidir.

XVI əsrdən, yəni Füzulidən sonra əruzun Azərbaycan dilinə tətbiq olunması yolunda demək olar ki, heç bir maneə qalmır. Başqa sözlə desək, bu maneələri Qazi Bürhanəddin, Nəsimi, Xətai, Füzuli aradan qaldırmış, gələcək şairlər üçün demək olar ki, heç bir problem qoymamışlar. Doğrudur, ərəb dilinin, ərəb şeirinin Azərbaycan dilinə, o cümlədən türk dillərinə tətbiqi əslində heç də asan məsələ deyildir. Bu problem bu və ya digər səviyyədə dünən də olmuş, bu gün də var və sabah da olacaqdır. Çünki ərəb dili başqa bir fonetikaya, Azərbaycan dili isə tamamilə fərqli bir fonetikaya sahibdir. Eyni zamanda, yəqin ki, bu prosesdə şairlərimizin istedad dərəcələri, istedad səviyyələri də mühüm rol oynayır. Lakin yuxarıda adlarını çəkdiyimiz sənətkarlar öz istedadları və zəhmətləri sayəsində XVII əsrə qədər demək olar ki, bu maneələri minimuma endirib, özlərindən sonra gələcək xələfləri üçün daha geniş imkanlar açdılar. Əslində bu proses iki istiqamətdə getdi: birincisi Azərbaycan dilində yaranan əruzsistemli poeziya Azərbaycan dilini, yəni klassik poeziyamızın dilini öz tələbləri səviyyəsində qəbul etdi. Başqa sözlə desək, əruzvəznli poeziya şairlərimizi Qazi Bürhanəddin və qismən də Nəsimi, Xətai yaradıcılığında gördüyümüz "türk ruhundan yan keçib" onları Füzuli kimi ali bir üslubda yazmağa məcbur etdi. Digər tərəfdən isə şairlərimiz də öz yaradıcılıqlarında əruzun elə bəhrlərinə və növlərinə müraciət etdilər ki, bu bəhrlər və növlər Azərbaycan dilinin tələbləri üçün bir o qədər də böyük maneələr törətmədi. Beləliklə, bu proses üzvü şəkildə inkişaf edərək, yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, Füzuli yaradıcılığında olduğu kimi kamil əruzu və kamil Azərbaycan dilini özündə birləşdirdi.

XVI əsrdən sonra isə anadilli əruzvəznli poeziyamız tarixində vəziyyət bir qədər başqa şəkil aldı. Belə ki, ədəbiyyatımızın və dilimizin milliləşməyə doğru istiqamət alması və eyni zamanda klassik ədəbiyyat üslubunda Füzuli kimi görkəmli bir sənətkarın yetişməməsi, istər-istəməz əruzvəznli şeirin inkişafına da öz təsirini göstərdi. Bu dövrdə klassik üslubda, əruzvəznli şeir sistemində yazıb-yaradan Fədai, Sadiq bəy Əfşar, Rəhməti, Məhəmməd Əmani, Məsihi, Tərzi Əfşar, Vəhid Qəzvini, Müsahib Gəncəvi, Qövsi Təbrizi, Mirzə Saleh Təbrizi, Məlik bəy Avçı və onlarca başqa şairlər əruzvəznli şeir sisteminin normalarına cavab verməyə çalışsalar da, Füzuli kimi böyük istedad sahibi olmadıqları üçün məzmun etibarilə onun yaradıcılığının məğzini təkrar etdikləri kimi, vəzn etibarilə də ondan geridə qaldılar. Bu hal istər onların yaradıcılığında Azərbaycan dilinə münasibətlərində və istərsə də müraciət etdikləri bəhrlərin və növlərin rəngarəngliyində də özünü göstərməkdədir. Təbii ki, bu prosesə Azərbaycan dilinin və ədəbiyyatının milliləşməyə doğru istiqamət alması da öz təsirini göstərmişdir. Belə ki, bu dövrdə ədəbiyyatımız tarixində öz başlanğıcını Qazi Bürhanəddin və xüsusilə Şah İsmayıl Xətaidən alan və beləliklə, yazılı ədəbiyyatımızda vətəndaşlıq hüququ qazanan xalq ədəbiyyatının tamamilə yeni bir qüvvə ilə meydana çıxması da mühüm əhəmiyyət daşıdı. Belə ki, yuxarıda adlarını çəkdiyimiz və çəkmədiyimiz XVII-XVIII əsrlərdə yaşayıb-yaratmış şairlər öz yaradıcılıqlarında əruzvəznli şeir sistemi ilə paralel olaraq hecavəznli şeir sistemini də inkişaf etdirməyə başladılar. Eyni zamanda şifahi xalq ədəbiyyatı da öz inkişafında tamamilə yeni bir mərhələyə qədəm qoydu. Maraqlıdır ki, əksər dastanlarımızın yaranması, böyük aşıq sənətkarlarımızın yaradıcılıqlarının pik dövrü də daha çox bu əsrlərə təsadüf edir. Və beləliklə, bütün bunların nəticəsində əruz vəzni, XVI əsrdən sonra ədəbiyyatımız tarixində, təbii ki, öz hegemon rolunu itirməyə başlayaraq, onu hecavəznli şeir sistemi ilə bölüşür. Belə ki, XVIII əsrdə Vaqif də əruzda yazdı-yaratdı. Və hətta böyük istedad sahibi olduğuna görə XVII əsrdə yazıb-yaratmış sələflərindən əruzda daha gözəl əsərlər qələmə almağa müvəffəq oldu. Lakin bütün bunlara baxmayaraq, onun yaradıcılığının əsas aparıcı qüvvəsini heca vəzni öz üzərinə götürdü, ədəbiyyatımız tarixində o, əruz şairi kimi deyil, əsasən heca şairi kimi tarixə düşdü. Hecavəznli şeir sisteminin normativləşməsi və inkişafı tarixində isə Vaqifin müstəsna yeri və xidmətləri vardır...

III

XIX əsr istər milli tariximiz və istərsə də ədəbiyyat tariximiz baxımından olduqca mürəkkəb dövrdür. Belə ki, XIX əsrdə ictimai-siyasi həyatımızda baş verən hadisələr istər-istəməz ədəbiyyat tariximizə də öz təsirini göstərmiş oldu. XIX əsrdə Azərbaycanın Rusiya tərəfindən işğal olunması və bu işğalın nəticəsində klassik Şərq ənənələrinin, Şərq ruhunun tədricən arxa plana keçməsi ilə əlaqədar olaraq, şairlərimizdə bu hərəkata qarşı bir etiraz özünü göstərdi. Şairlərimiz sanki klassik ənənələri davam etdirməklə yeni dövrün yeni ab-havasına qarşı üsyan edir, bununla da klassik Şərq ənənələrindən, Şərq ruhundan ayrılmaq istəmirdilər. Bizə elə gəlir ki, məhz bunun nəticəsi idi ki, bu dövrdə Azərbaycanın müxtəlif guşələrində, bölgələrində ədəbi məclislər yaranır və bu məclislərdə əruzvəznli şeir sistemi yenidən ehya tapırdı. Ədəbiyyat tariximizdən məlumdur ki, XIX əsrdə əruz vəznində yazıb-yaradan yüzlərlə gözəl şairimiz yetişmiş və onlar öz yaradıcılıqları ilə əruzvəznli şeir sisteminin bütün əlvanlığını qorumağa çalışmış, bu vəzndə gözəl əsərlər qələmə almışlar. Bizə elə gəlir ki, bu mənada, XIX əsrdə yazıb-yaratmış təkcə Seyid Əzim Şirvani yaradıcılığına nəzər salmaqla biz, əruzvəznli şeir sisteminin hələ nəyə qadir olduğunu etiraf etməklə yanaşı, eyni zamanda, anadilli poeziyamızda əruzun bir vəzn kimi hansı mövqeyə malik olduğunu da göstərə bilərik. Seyid Əzim Şirvani yaradıcılığının görkəmli tədqiqatçısı, filologiya elmləri namizədi Bəxtiyar Məmmədzadə Seyid Əzim Şirvaninin anadilli poeziyasının vəznindən danışarkən yazır: "Seyid Əzim Şirvaninin anadilli poeziyasında 14 janr (Bəxtiyar Məmmədzadəyə görə həmin janrlar aşağıdakılardır: qəzəl, qəsidə, qoşa beyt, tək beyt, rübai, qitə, tərkibbənd, tərcibənd, müxəmməs, təxmis, mürəbbe, müsəddəs, müstəzad, məsnəvi - T.Q.) formasında yazılmış 1172 şeirinin hamısı əruz vəznindədir. S.Ə.Şirvaninin Azərbaycan dilində olub, vəzn üzrə araşdırılan 1172 əsərinin təhlili zamanı Azərbaycan əruzunda işlədilən 3 bəhrdə - mütədarik, kamil, müqtəzəb bəhrlərində nümunəyə rast gəlinmədi.

Təhlilin nəticələrinə əsasən, şair həzəc, rəməl, rəcəz, müzare, münsərih, müctəs, mütəqarib, xəfif və səri bəhrlərində - 9 bəhrdə yazmışdır; kəmiyyət göstəricilərini nəzərə alanda bəhrlər bu ardıcıllıqla sıralanır: həzəc bəhri - 368 əsər, rəməl bəhri - 347 əsər, xəfif bəhri - 215 əsər, müzare bəhri - 131 əsər, müctəs bəhri - 97 əsər, səri bəhri - 5 əsər, münsərih bəhri - 4 əsər, rəcəz bəhri - 3 əsər, mütəqarib bəhri - 2 əsər, cəmi 9 bəhr üzrə 1172 əsər olur. Göründüyü kimi S.Ə.Şirvaninin anadilli poeziyasında bəhrlərin işlənmə intensivliyi fərqlidir, həm də Azərbaycandilli şeirdəkindən də müəyyən fərqlərlə seçilir, sıralanma da dəyişir.

S.Ə.Şirvani anadilli poeziyasında 5 bəhr: həzəc, rəməl, xəfif, müzare və müctəs bəhrləri daha intensiv işlənir, aktivdir; dörd bəhr: səri, münsərih, rəcəz və mütəqarib bəhrləri isə çox az işlənir, passivdir; ümumi sayın təxminən 99 faizi aktiv olan beş bəhrin payına düşürsə, bir faizdən bir az çoxu passiv olan dörd bəhrin payına düşür. 1172 əsərdən 1158 əsər aktiv olan beş bəhrdədirsə, 14 əsər passiv olan dörd bəhrdədir. Aktiv işlədilən bəhrlərdən sonuncu yer tutan müctəs bəhri (97 əsər) passivlərdə birinci yeri tutan səri bəhrindən (5 əsər) 19 dəfə çox işlədilir". "Beləliklə, vəzn üzrə Seyid Əzim Şirvaninin anadilli poeziyasının 1172 nümunəsi araşdırılmışdır. Bu əsərlərdə əruz vəzninin 9 bəhri, onların 23 növ və 103 variantı istifadə olunur".

Qeyd etdiyimiz kimi, təbii ki, Seyid Əzim Şirvani əsərlərinin vəzni XIX əsr şairlərimizin əruzun hansı bəhr və növlərindən istifadə etməsinə ən bariz nümunədir. Lakin bu fikrimizi təsdiq etmək üçün digər şairlərin yaradıcılığına da nəzər salmaq yerinə düşərdi. Bu mənada, Bəxtiyar Məmmədzadə bu əziyyətə də qatlaşmış, XIX əsrdə yaşayıb-yaradan digər şairlərin əruz vəznindən istifadə dərəcələrini tədqiq etmişdir ki, bu da bir daha Seyid Əzim Şirvaninin vəzn baxımından digər şairlərdən daha üstün olduğunu sübut etməklə yanaşı, eyni zamanda digər şairlərimizin də əruza münasibətini aydınlaşdırır. Belə ki, bu araşdırmadan o da aydın olur ki, XIX əsrdə yaşayıb-yaratmış digər şairlərimiz də heç də S.Ə.Şirvanidən geri qalmamış, əruzun inkişafında mühüm rol oynamışlar. Bu mənada, Bəxtiyar Məmmədzadənin tədqiqlərinə əsasən, Abasqulu Ağa Bakıxanov öz yaradıcılığında əruzun 7 bəhrindən, Xurşidbanu Natəvan 5 bəhrindən, Mirmehdi Xəzani 5 bəhrindən, Mücrim Kərim Vardani 6 bəhrindən, Mirzə Ələsgər Növrəs 8 bəhrindən, Mirzə Həsən Qarabağı 4 bəhrindən, Mirzə İsmayıl Qasir isə 8 bəhrindən istifadə etmişdir.

XIX əsr şairlərinin əruzdan istifadə dərəcələri hətta o səviyyəyə çatır ki, məsələn, Məhəmməd Hüseyn Səhhaf kimi şairlər öz yaradıcılıqlarında yeni-yeni növlərə müraciət edirlər. Bu barədə Əkrəm Cəfər yazır : " Rəcəz bəhrinin yeddinci növü müfA'ilAtün müfA'ilAtün ölçüsündədir. Bu ölçüyə ərəb və fars əruzlarında rəcəzi-mürəbbəi-məxbuni-mürəffəl deyilir. Azərbaycan əruzunda bu - ikibölümlü nadir rəcəz, yaxud "Səhhaf rəcəzi" adlanır... "Səhhaf rəcəzi" adlandırılmasının səbəbi bu vəznin yalnız XIX əsr Azərbaycan şairlərindən Məhəmməd Hüseyn Səhhafın yaradıcılığında təsadüf olunmasıdır".

Beləliklə, gördüyümüz kimi, başda Seyid Əzim Şirvani olmaqla XIX əsr şairləri əruza yaradıcı şəkildə yanaşmış və öz yaradıcılıqlarında əruzun müxtəlif bəhr və növlərindən geniş şəkildə istifadə etmişlər.

Qeyd edək ki, XIX əsr ədəbiyyatımızı vəzn baxımından təhlil edərkən bu əsrin vəzninin əsasən əruz olduğunu inamla söyləyə bilərik. Və bu hal poeziyamızda şəriksiz olaraq XX əsrin 20-30-cu illərinə qədər davam edir. Təbii ki, bu sözü deməyə bizə Mirzə Ələkbər Sabir, Hüseyn Cavid, Məhəmməd Hadi kimi şairlərin yaradıcılığı daha çox əsas verir. Təbii ki, böyük Seyid Əzimdən dərs alan və klassik ənənələrə bağlı olan Sabir, əslində elə əruz vəznində də yazıb-yaratmalı idi. Lakin onun bu vəzndə yazıb-yaratması ilə bağlı dediyi fikirlər olduqca maraqlıdır: "Məncə, yeni fikirləri və yeni mövzuları mütləq əski formada və əruz bəhrlərində vermək və yazmaq lazım, həm də vacibdir. Bunları birdən-birə dəyişib oxucunu ədəbiyyatdan yadırğatmaq və soyutmaq olmaz. İri-iri toplar ilə hücuma keçən düşmənin qabağına sədəf dəstəli və qızıl suyu ilə yazılı gümüşlü xəncər ilə çıxmaq ağılsızlıqdır.

Əruz bizim deyildir. Bunu hamı bilir. Lakin on üç əsrdir ədəbiyyatımızı mühasirəyə almışdır. Bu mühasirə də böyük-böyük ustaların planı, nəqşəsi və əlləri ilə olmuşdur. Bu mühasirəni yarıb ədəbiyyatımızı xilas etmək, yəni yuxarıdakı ustadlar kimi böyük ustadların əlləri ilə mümkün olacaqdır...

Dörd yüz ildən bəridir Füzulinin şeirlərinin şöhrəti bütün Şərqi qaplamışdır. Hamı o şeirləri əzbərdən bilir və istədiyi zaman sevə-sevə oxuyur. Halbuki bu şeirlər başdan-başa əruz bəhrlərində yazılmışdır.

Sədinin, Hafizin qəzəllərinin qabağına ancaq qəzəl ilə çıxmaq olardı ki, Füzuli bunu duymuş, çıxmış və onların nüfuzlarını qırmışdır.

Mən Füzuli "Divan"ına, Füzuli qəzəllərinə başdan-başa nəzirə yazmaq fikrindəyəm, yəni o formada, o bəhrlərdə olmaq şərtilə yeni-yeni mövzularda qəzəllər yazacam".

Sabir əruzvəznli şeir tariximizdə təkcə elə vəzn baxımından olduqca görkəmli simadır. Yəni Sabir öz yaradıcılığında əruzu Füzuli kimi o qədər sadələşdirmiş və milliləşdirmişdir ki, onun əsərlərini oxuyarkən əruzun ədəbiyyatımıza gəlmə bir vəzn olduğu heç vəch ilə duyulmur. Maraqlı odur ki, Sabir bu vəzndə eyni ustalıqla dili həm qəliz, mürəkkəb, ərəb, fars sözlərilə dolu və həm də canlı xalq danışıq dilində söylənmiş əsərlər qələmə almışdır. Bir sözlə, əruz Sabir kimi istedadın əlində, əgər belə demək mümkünsə, mum kimi olmuş və şair ondan istədiyi şəkildə istifadə etmişdir. Bunu Sabirin yaradıcılığında işlənən əruz vəzninin bəhr və növ rəngarəngliyi də aydın şəkildə sübut edir. Əkrəm Cəfər yazır: " Sabir şeirinin vəzni Azərbaycan əruzunun inkişafı tarixində Nəsimi və Füzuli mərhələlərindən sonra üçüncü mərhələni təşkil edir. Sabir Azərbaycan klassik ədəbiyyatının, klassik şeirinin ideya məzmununu yüksək bir zirvəyə qaldırdığı kimi, onun şəklinin, o cümlədən vəzninin inkişaf və təkamülündə də öz böyüklüyünü isbat etmişdir...

Azərbaycan əruzunda on bir bəhr vardır. Əruz vəznli bütün poeziyamız bu on bir bəhrdə yaradılmışdır (Əkrəm Cəfərin sonrakı tədqiqatlarına görə əruzun Azərbaycan şeirində işlənən bəhrlərinin sayı 12-dir - T.Q.). Lakin bunların hamısını öz yaradıcılığında tətbiq etmiş bir şair hələ bizə məlum deyildir. Sabir bunlardan on bəhri və onların iyirmi dörd növünü şeirlərində tətbiq etmişdir. (Əkrəm Cəfər Sabirin öz yaradıcılığında Azərbaycan əruzunun on bəhrindən istifadə etdiyini yazsa da, sonralar onun yaradıcılığında işlənən bəhrləri göstərərkən, doqquz bəhrin olduğunu qeyd edir. Görünür, Əkrəm Cəfər Sabirin işlətdiyi bəhrlər sırasına rübai vəznin də qatdığı üçün, onun yaradıcılığında işlənən bəhrlərin sayını ona çatdırmışdır. - T.Q.). Çox maraqlıdır ki, bu cəhətdən o, Füzuli ilə, demək olar, bir səviyyədə durmaqdadır. Bu iki böyük şairin arasında fərq yalnız bir növdədir: Füzulidə 25, Sabirdə 24 vəzn növü vardır". Sabir şeirində işlənən bəhrlər aşağıdakılardır: həzəc, rəməl, rəcəz, mütəqarib, müzare, müctəs, münsərih, xəfif, səri.

XX əsr əruzvəznli anadilli şeirimizin inkişafı tarixində Sabirlə yanaşı, Hüseyn Cavid və Məhəmməd Hadi də görkəmli yer tuturlar. Təkcə elə onu demək kifayətdir ki, Hüseyn Cavid əruzvəznli şeir tariximizə Əkrəm Cəfərin "Cavid həzəci" adlandırdığı yeni bir növ daxil etmiş və əruzun Azərbaycan şeirində imkanlarını daha da genişləndirmişdir. Söhbət həzəc bəhrinin on ikinci növündən - məf'Ulü məfA'İlü fə'Ulün ölçüsündən gedərkən, Əkrəm Cəfər yazır: "Azərbaycan əruzunda bunun qısa və məntiqi bir adı vardır. Buna "Cavid həzəci" deyilir. Çünki bu qəlibi şeirimizə ilk dəfə Hüseyn Cavid gətirmişdir. Bu vəzn həqiqətən qəşəng və ahəngdar bir vəzndir".

Hüseyn Cavidin və Məhəmməd Hadinin dilinə gəldikdə isə qeyd etmək lazımdır ki, bu, onların mənsub olduğu ədəbi cərəyanın və təhsil aldıqları Osmanlı-İstanbul ədəbi mühitinin təsiri idi. Qeyd edək ki, onların dilində özünü göstərən bu xüsusiyyətlər onların şeirinin vəzninə bir o qədər də mənfi təsir göstərməmiş, əksinə, dili Məhəmməd Hadinin dilinə nisbətən daha sadə olan Hüseyn Cavidin vəznində dillə vəzn arasında daha çox uyuşma, yaxınlaşma baş vermişdir.

Artıq XX əsrin 20-30-cu illərindən etibarən Azərbaycan öz tarixinin yeni bir mərhələsinə qədəm qoyur. Belə ki, bu yeni tarixi mərhələ mədəniyyətin, incəsənətin hər bir sahəsində olduğu kimi poeziyaya, hətta vəznə də öz təsirini göstərir. Bu tarixdən etibarən şairlərimiz daha çox heca və sərbəst vəznlərində yazmağa üz tuturlar. Sözsüz ki, bu dövrdə Səməd Vurğun kimi görkəmli heca şairinin yetişməsi də poeziyaya öz təsirini göstərir. Lakin bu o demək deyil ki, şairlərimiz əruz vəznindən birdəfəlik üz döndərir və bu vəzndə daha əsərlər qələmə almırlar. Qeyd etmək lazımdır ki, elə Səməd Vurğunun özü yaradıcılığının ilk dövrlərində əruz vəzninə daha tez-tez müraciət etmiş və bu vəzndə gözəl əsərlər qələmə almışdır. Məlumdur ki, bu dövrdə Səməd Vurğunla yanaşı, Süleyman Rüstəm və başqa şairlərimiz də əruz vəzninə müraciət etmişlər. Doğrudur, bu şairlərin əsərlərində əruz vəzninin bəhr rəngarəngliyi və əlvanlığı orta əsrlərdə yazıb-yaradan sənətkarlarımızın əruz vəznindən bəhrələnmə rəngarəngliyindən geri qalsa da, amma bu şairlərin dili həmin şairlərin dilindən əsaslı surətdə fərqlənmiş və onlar əruzu Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində tamamilə milliləşdirmişlər. Lakin bu milliləşdirmə, bizcə, həmin şairlərin yaradıcılığında əruz vəznində yazıb-yaratmalarına baxmayaraq, bütövlükdə əruzvəznli şeir sistemindən, əruzvəznli şeirin ruhundan bir qədər uzaqlaşmalarının nəticəsində baş vermişdir.

Sözsüz ki, XX əsr əruzvəznli şeir tarixindən danışarkən, XX əsrdə klassik ədəbi ənənələrin davamçısı olan, görkəmli qəzəl ustadı Əliağa Vahidin yaradıcılığından yan ötmək olmaz. Ümumiyyətlə, Əliağa Vahid bütövlükdə ədəbiyyatımız tarixində böyük bir ədəbi sima və qəzəl ustadıdır. Yuxarıda adlarını çəkdiyimiz şairlərdən fərqli olaraq, Əliağa Vahid XX əsrdə klassik əruzvəznli şeir sisteminə sadiq qalan yeganə sənətkardır. Belə ki, onun qəzəlləri öz məzmun və forma əlamətlərilə 20-60-cı illərdə onunla çiyin-çiyinə bu vəzndə qələm çalan sənətkarların əsərlərindən əsaslı surətdə fərqlənir. Məhz klassik ənənələrə, əruzvəznli şeir sisteminə sadiqliyin əlaməti idi ki, Vahid şeiri qələm yoldaşlarının şeirlərinə nisbətən istər dil, istərsə də vəzn baxımından bəzən daha qəliz və daha əlvan idi.

Vahiddən sonra Azərbaycan əruzvəznli poeziya tarixində Vahid ədəbi məktəbi adlanan bir istiqamət, cərəyan, ədəbi məktəb yaranmağa, formalaşmağa başladı. Bu ədəbi məktəbi davam etdirən şairlərimiz yenidən qəzəl ədəbiyyatına üz tutub bu ədəbiyyatın yeni-yeni nümunələrini yaratdılar. Təbii ki, bu zaman bu qəzəl ədəbiyyatı ilə bərabər, əruz vəzni də öz inkişafının yeni bir mərhələsinə qədəm qoydu. Bu mənada, istər Vahiddən sonra, yəni 70-ci illərdən bu günümüzə qədər və istərsə də bu günün özündə əruzvəznli şeirimiz daha vüsətlə inkişaf edərək, XX əsrin əvvəllərində olduğu kimi, XXI əsrin əvvəllərində də müxtəlif janrlarda daha rəngarəng şəkildə inkişaf edir. Və bizə elə gəlir ki, Azərbaycan poeziyası var olana qədər əruz vəzni də şeirimizin digər vəznləri kimi ona yoldaşlıq edəcəkdir.

Bu mənada, müasir əruzvəznli şeirin inkişaf meyilləri, onun poetik xüsusiyyətlərindən danışarkən, artıq müasir ədəbi prosesin faktına çevrilmiş meyxana və onun özünəməxsus cəhətlərindən də danışmamaq olmaz. Belə ki, ilk növbədə onu qeyd etmək lazımdır ki, bəzən əruz vəzninin "öldüyünü", bu vəznin vaxtının keçdiyini, onun inkişaf etmədiyini söyləyənlərə, meyxananın günü-gündən inkişaf etməsi, sadə xalq arasında daha çox sevilməsi bu janrın əleyhinə deyilənlərə qarşı çox tutarlı cavabdır. Belə ki, meyxananın timsalında gördüyümüz kimi, əruzvəznli şeir sistemi, əruz vəzni bəzilərinin düşündüyü kimi, əslində, heç də ölməyib və ədəbi meydanı heç də tərk etmək fikrində də deyildir. Sadəcə olaraq, bu şeir sisteminin bəzi janrları qocaldığı kimi, bəziləri də yeni yaranmağa başlayır ki, məncə, əruzvəznli şeir sisteminin içində də meyxana janrı yeni, gənc janrdır və bu proses də əslində əruz vəzninin, bu şeir sisteminin inkişafda olduğunu bir daha sübut edir. Meyxananın gənc və inkişafda olan bir janr olduğunu deyərkən isə, onun hələ heca ilə əruz arasında çırpındığını, amma əruza daha çox meyil etdiyini və bir janr kimi tarixinin də bir o qədər də qədim olmadığını söyləmək olar. Bəli, meyxananın bir janr kimi tarixi bəlkə də bir-iki əsrdən uzağa getmir. Amma bizə elə gəlir ki, bədahətən söz demək bacarığı Azərbaycan xalqına heç də yad olmadığı üçün, meyxananın tarixini də qədimlərə aparmaq olar. Sadəcə olaraq araşdırmaq, öyrənmək lazımdır.

Meyxananın vəzninə gəldikdə isə, onu demək olar ki, onun vəzni bəzən düşünüldüyü kimi heç də tamamilə əruz deyildir. Doğrudur, meyxanaçılar meyxananı əsasən əruzda demək istəyib və buna çalışsalar da, bəzən tez-tez vəzni pozur, amma ritm, musiqi vasitəsilə bu qüsuru aradan qaldırırlar ki, nəticədə bu janr ritmik bir janra çevrilir. Bizə elə gəlir ki, meyxananın vəzninin əruzla hecanın arasında çırpınması onun gənc, imkişafda olan bir janr olması və onu söyləyənlərin istedad dərəcələrindən asılıdır ki, bizcə, gələcəkdə də bu janr inkişaf etdikcə, bu qüsur da aradan qalxacaqdır.

Meyxanadan danışarkən, ədəbi cameədə fikir müxtəlifliyi doğuran, bu janrın klassik ədəbiyyat, yoxsa folklor nümunəsi olduğu, onun mövzu dairəsi, estetik dəyəri və sairə məsələlərə fikir bildirərkən isə onu demək olar ki, bu janr, klassik ədəbiyyata bağlı ağız ədəbiyyatı, şifahi şəkildə yaranan ədəbiyyat nümunəsidir. Klassik ədəbiyyatla bağlılığı onun əruzda yaranmağa meyil etməsində, dolğun qafiyələrə yiyələnməsində, forma etibarilə klassik janrlara yönəlməsində, folklor nümunəsi olması isə onun şifahi şəkildə meydana çıxmasında, mövzu baxımından məişət məsələlərini əks etdirməsində özünü göstərir. Əruzda yaranmaq, əruzvəznli şeir sisteminə meyil etmək isə o deməkdir ki, bu vəznin ədəbiyyatımıza özü ilə bərabər gətirdiyi mövzu, ideya, obrazlar, mündəricə və s.-də istər-istəməz, şüuraltı şəkildə də olsa, bu janra da təsir edir, onu da istiqamətləndirir. Bizcə, bu da bu janrın gənc bir janr olmasının göstəricisidir və gələcəkdə inkişaf etdikcə, yəqin ki, bu məsələ də tam şəkildə mövqeyini müəyyən edəcək, ola bilsin ki, bu janr ya tamamilə inkişaf edərək klassik ədəbiyyatın janrlarından birinə cevriləcək və yaxud da, ayrıca ağız ədəbiyyatı nümunəsi kimi qalacaqdır. Amma mənə elə gəlir ki, bu janr elə bu şəkildə də qalıb inkişaf edəcəkdir. Yəni onun bir əli həmişə klassik ədəbiyyatda, bir əli isə ağız ədəbiyyatında olacaqdır. Çünki, bizcə, bu janrı yaşadan onun məhz bu xüsusiyyətidir. Başqa şəkildə inkişaf etsə, bizcə, bu janr populyarlığını və mövcudluğunu itirəcəkdir. Məsələn, ərəb ədəbiyyatında əruz vəzninin inkişafı tarixində - səc, rəcəz, əruzvəznli şeir sistemi mərhələlərində təqribən bizim meyxana janrı kimi, yəni deyişmə zamanı hərbə-zorba və ritmlə, rəcəzdə meydana çıxan və bədahətən deyilən rəcəzlər sonralar inkişaf edərək, əruzvəznli şeir sisteminin içərisində ərimişdir. Amma insafən onu da demək lazımdır ki, ərəblər hələ də bəzən rəcəzlər söyləməklərindən qalmamışlar...

Bu gün meyxananın - bu janrın bizim onu istər klassik ədəbiyyat nümunəsi, yaxud da ağız ədəbiyyatı nümunəsi kimi qiymətləndirməyimizdən asılı olmayaraq, meydana çıxması, müəyyən insanlar tərəfindən sevilməsi artıq faktdır. Bəs bu janrın günümüzdə bu qədər sevilməsinin, populyar olmasının səbəbi nədir? Bizcə, bu sualın həm elmi və həm də qeyri-elmi cavabı var. Qeyri-elmi cavabından danışarkən, ilk növbədə onu demək lazımdır ki, meyxana, adətən, bədahətən şəkildə yaranır. Bədahətən deyilən söz sənəti isə, Azərbaycan mühitində həmişə xoşa gəlinib, xalq tərəfindən məmnuniyyətlə qəbul edilib. Hazırcavablıq və bu hazırcavablığın müəyyən mənada mütləq müəyyən şərtlər daxilində, ən azından, yəni vəzn və qafiyə çərçivələrində meydana çıxması isə həmişə sevildiyi kimi, meyxananın da bir janr kimi sevilməsinin əsas səbəbidir. Bədahətən söz demək bacarığının isə Azərbaycanda tarixi olduqca qədimdir. Təkcə elə şifahi xalq ədəbiyyatımız tarixində mühüm yer tutan aşıq yaradıcılığına, aşıq deyişmələrinə nəzər salmaq kifayətdir ki, dediklərimizi sübut edək. Bu mənada, meyxana sənətinin sevilməsinin, bizcə, ilk növbədə səbəbi budur.

Elmi səbəblərinə gəldikdə isə burada məsələlər daha incədir. Belə ki, bizcə, burada bu janrın klassik ədəbiyyatda olduğu kimi ilk növbədə vəznli və qafiyəli şəkildə meydana çıxması əsas rol oynayır. Biz bu gün istəsək də, istəməsək də, müasir modern şeirin ahənginə uyub qafiyə və vəzni inkar edib, onları şeirin o qədər də vacib elementləri olmadıqlarını söyləsək də, göründüyü kimi bu nəzəri və praktik nümunələr reallıqda o qədər də öz əsasını və sevgisini tapmır. Azərbaycan xalqının böyük hissəsi uzun əsrlərin tarixi ənənələrinə söykənən, qan yaddaşımıza hopan, şeirimizin estetik dəyərinə çevrilən vəzn və qafiyəni heç də inkar etmir, onları şeirin əsas poetik elementi sayırlar. Ona görə də meyxana dinləyiciləri gözəl bir ritm və bədahətən deyilmiş gözəl bir qafiyə eşidən kimi ona o dəqiqə münasibət bildirib, təqdir edirlər. Bu fikri bir qədər başqa şəkildə ifadə etmiş olsam, onu deyə bilərəm ki, müasir şeir əslində poetik baxımdan elə vəziyyətdədir və geniş xalqa o qədər yaddır ki, dinləyici haradasa qəfil bir qafiyə eşidən kimi ürəyi atlanır və meyxananı alqışlayır. Bu faktdır. Mənə elə gəlir ki, bu fakta etiraz etmək o qədər də doğru olmaz və bu fikrə etiraz etmək min illik poeziya tariximizi inkar etmək deməkdir. Doğrudur, dünya ədəbiyyatı tarixində şeirin poetik xüsusiyyətləri kimi vəzn, qafiyə və şeirin digər poetik xüsusiyyətlərinə bəzən etinasız yanaşan xalqlar olsa da, təbii ki, Azərbaycan xalqı o xalqlardan deyil və bildiyimiz kimi, ən azından vəzn, qafiyə əsrlər boyu həmişə şeirimizə yoldaşlıq etmiş, istər klassik ədəbiyyatımız və istərsə də şifahi ədəbiyyatımız həmişə vəznli-qafiyəli şəkildə meydana çıxmışdır. Orta əsrlərdə isə hətta lüğətlər, tibb əsərləri belə vəzn və qafiyə ilə yazılmışdır. Və məncə, poeziyamız var olduqca da bu, belə olacaqdır. Bu mənada, şeirimizi başqa yönə çəkənlərin zəhməti, məncə, hədərdir...

Meyxananın məzmununa, mövzu dairəsinə, estetik dəyərinə gəlikdə isə, onu demək lazımdır ki, bəli, bu gün meyxananın mövzu dairəsi, məzmunu ədəbi ictimaiyyətdə bəzən qəbul edilmədiyi kimi, həqiqətən də, bəlkə də o qədər də qənaətbəxş deyil. Amma məsələyə bir qədər başqa mövqedən, yəni onun bədahətən soyləndiyini, mövzu, mündəricə, ruh baxımından səmimiyyətini, xalqa yaxın olduğunu və şifahi şəkildə yarandığını nəzərə alıb, güzəştə getmək olmazmı? Və ümumiyyətlə, biz əslində klassik ədəbiyyata söykənməklə məzhəkə-folklor ədəbiyyatı kimi meydana çıxan bir janrdan nə qədər ciddi məzmun gözləyirik və gözləməliyik? Digər tərəfdən, ümumiyyətlə, meyxananın da yoldaşlıq etdiyi ədəbi prosesin özündə vəziyyət necədir? Çünki dediyimiz kimi, meyxananın özü də ədəbi prosesin bir üzvüdür və istər-istəməz orada gedən prosesləri əks etdirərək inkişaf edir. Bu mənada, məncə, müasir ədəbi prosesdə yaranan digər ədəbi janrların özündə mövzu, estetik dəyərlər və s. keyfiyyətlər qənaətbəxş olmadığı halda, meyxanadan bunu tələb etmək ədəbi baxımdan bir o qədər də ədəb(i) normalar(ın)a sığmır. Məncə, meyxana bu gün Azərbaycan ədəbi prosesinin xalq dilində, xalqın mənəvi istəklərinə uyğun olaraq yaranan, amma xalqda deyildiyi kimi loru şəkildə meydana çıxan bir janrıdır. Lakin bu janrın bir üstünlüyü var: bu janr, xalqın şeirin poetik elementləri kimi sevdiyi vəzn və qafiyədə meydana çıxır!