Elmilik, fəlsəfilik və bədiilik - III məqalə - Səlahəddin XƏLİLOV

Səlahəddin XƏLİLOV

Bədiilik

Fikrin də öz şeiriyyəti var...

Sözün ahəngindən duyğu aləminə, duyğunun ahəngindən fikir aləminə gizli qapılar açılır.

Poeziya sadəcə söz sənəti deyil. Söz vasitədir, o, duyğu dünyasının incilərini ipə-sapa düzmək üçün əl, onun səmasında süzmək üçün qanad olur. Amma bu incilərin öz dünyasına varmaq, duyğuları ideya işığında seyr etmək üçün, öncə yolun işıqlanması lazımdır. İşığın mənbəyi ideyadır, söz isə şüadır, işığın mənbədən mənsəbə çatdırılmasına xidmət edir.

Ahəng/nizam/qayda - ortaq dəyərdir. Söz, Duyğu və Fikir ancaq onin sayəsində "dil tapır".

Duyğuya bu iki fərqli yanaşmadan iki fərqli poeziya yön alır: didaktik-əxlaqi və romantik-estetik yön.

Görmə, duyma məsafəsində olan hər şey bizdə müəyyən bir təəssürat yaradır, əlbəttə, biz özümüz təsirlənmək üçün açığıqsa, yəni həmin hadisəyə köklənmişiksə (fenomenoloji metod). Bunun üçün həmin şey/hadisə üzərində ilkin bir əməliyyata ehtiyac yoxdur. Biz təbiətlə, hətta ictimai mühitlə təmasa girərkən, onları olduğu kimi qəbul edirik; yəni nə bizim, nə də onların hansısa şərtləri ödəməsi tələb olunmur. Buna təbiilik və ya hətta kortəbiilik demək olar; yəni hər şey öz axar-baxarında, öz stixiyasındadır. Biz təbiətlə və ya mühitlə iç-içəyik, özümüzü ondan ayırmamışıq. Amma elə ki ayırdıq, münasibətlər dəyişir. Əslində subyekt-obyekt münasibətləri bu ayrılma və tərəfləşmə sayəsində mümkün olur. Sivilizasiya dediyimiz neçə min illik proses də məhz insanın özünü təbiətdən ayırması ilə başlanır. Əmək bölgüsü və ixtisaslaşma getdikcə artır və bu ayrılmalar üzərindən körpülər salınır, münasibətlər yenidən qurulur, əvvəlki qarışıq/sinkretik münasibətlərin yerini ixtisaslaşmış, məqsədyönlü münasibətlər tutur. Elm və sənət sahələri də bu müxtəliflik spektrində özünəməxsus yer alır. Sənətin, ədəbiyyatın obyektinə/predmetinə çevrilmək üçün hər hansı bir şey/hadisə xüsusi bir şəkildə süslənir, bəzədilir, fərqli şəkildə geyindirilir; elmin obyektinə/predmetinə çevrilmək üçün isə, əksinə, soyundurulur, bər-bəzəkdən və ya kənar təsirlərdən təmizlənir. Həm də sadəcə kənar təsirlərdən deyil, içdəki proseslərdən, daxili aktivlikdən "təmizlənir". Bəli, elmdə obyektə çevrilməyin şərti hər hansı formada subyekt olmaqdan sığortalanmaqdır. Sənətdə isə şey/hadisə məhz subyekt olaraq ələ alınır, içi üzə çıxarılır, hətta cansızdırsa - canlandırılır.

O başqa məsələ ki, nə//kim isə obrazlaşırsa, o, əslində, subyekt deyil; sadəcə subyekt kimi görünür. Əsl subyekt, obrazları yaradan və hərəkətə gətirən, yönləndirən, dilləndirən sənətkar, - səhnə arxasındadır. Düzdür, bəzən üzə çıxır, öz adından danışır, amma əslində "özü" də bir obraza çevrilir, necə deyərlər, "artistlik edir". Əlbəttə, bəzən gerçək müdaxilələr də olur, - bunlar sənətkarın üslub özəllikləridir. İndi biz bu məsələlərə yüklənməyək. Sadəcə olaraq elm və sənəti daha bir ampluada müqayisə etdik, - yetər. Məqsədimiz ədəbiyyatın özünün tədqiqat predmetinə çevrilməsi, ədəbiyyat elmi ilə ədəbiyyat fəlsəfəsinin və ədəbiyyat fəlsəfəsi ilə ədəbiyyatda fəlsəfənin fərqləndirilməsidir. Məqsədimiz həm də konkret bədii əsərin, bütövlükdə bədii ədəbiyyatın və ədəbi-bədii yaradıcılıq prosesinin fərqləndirilməsi, elmi, fəlsəfi, bədii və ədəbi-bədii idrak arasında ümumi və fərqli tərəflərin vurğulanmasıdır.

Bədii idrak və bədii yaradıcılıq arasında elə böyük fərqlər var ki... Habelə bədii və ədəbi-bədii idrakın, çox vaxt qarışıq salınsa da, fərqləndirilməsi vacibdir. Həm də bu fərq sənətlə ədəbiyyat arasındakı fərqin ən mühüm məqamlarından biridir. (Ədəbiyyatın sənət ilə fəlsəfə arasında yer tutmaq imkanının, bütün digər sənət növlərindən fərqli cəhətlərinin öyrənilməsi zərurətindən ayrıca bəhs edəcəyik).

Bəli, ədəbiyyat, qismən də olsa subyektivliyə meydan saxlayır; ən azından, oxucu müəyyən bir interpretasiya azadlığına malikdir. Elmdə belə deyil; elmdə hər şey birmənalı, birqiymətli olmalıdır. Burda anlatmaq da, anlamaq da sərhədlidir. Obyektin öncə iradəsizləşdirilməsi, şəxssizləşdirilməsi, bir növ tibbdəki kimi, əməliyyat öncəsi keyləşdirilməsi tələb olunur.

Hətta məhvərində bədii yaradıcılıq duran sənət də, ədəbiyyat da, əgər elmiləşmək, elmin predmetinə çevrilmək istəyirsə, öncə ruhunu təslim etməlidir. (Kimsə soruşa bilər ki, bəs "ədəbiyyat elmi" dediyimiz sahə, o da cansızlaşmışmı? Haqlı sualdır və bu suala başqa kontekstdə yenə qayıdacağıq). Halbuki, sənət və ədəbiyyat üçün cansız, ruhsuz heç nə yoxdur. Daha doğrusu, ədəbiyyat özü cansız obyektiv dünyanı deyil, ruhla pərvazlanmış dünyanı, insanın mənəvi aləmini, onun hiss-həyəcanlarını, yaşantılarını ələ alır. Elmiləşmiş ədəbiyyat və ədəbiyyat elmi isə...

Bir sözlə, elm ədəbiyyatı canlı halında, iç dünyası ilə birlikdə öyrənə bilməz. Bəs Fəlsəfə?

Fəlsəfənin elmdən əsas fərqi də elə bundadır ki, o, obyektlə subyekti, ideal olanla maddi olanı, mənəviyyatla maddiyyatı birlikdə, qarşılıqlı münasibət və vəhdət halında ehtiva edir. Yəni dünya məhz canlanarkən, ruhlanarkən, insaniləşərkən fəlsəfənin predmetinə çevrilir. Və bu aralıq məkanda eyni yolun yolçusu olan fəlsəfə ilə ədəbiyyatın görüşü qaçılmaz olur. Və bu görüşdən ədəbi tənqid dediyimiz yeni bir sahə doğulur. Onun elmlə heç bir əlaqəsi yoxdur; o, qismən ədəbiyyatın özünə, qismən də fəlsəfəyə bənzəyir. Bəzən birinin genetik əlamətləri üstünlük təşkil edir, bəzən də o birinin. Örnəyin, Belinskidə, Şestovda, Eliotda daha çox fəlsəfəyə, Şillerdə, Borxesdə daha çox ədəbiyyatın özünə bənzəyir. Amma onun da saxtası olur, onun da elmi-kütləvi janrla calağı olur və ya hətta nə ondan, nə bundan, yəni sadəcə məlumat və ya mədhiyyə xarakterli, bəsitləşdirilmiş və cırlaşmış "nümunələri" olur. Bunlar təəssüf ki, öz adına layiq deyil və daha çox "ədəbi publisistika" və ya hətta "ədəbi tərif" adlandırılsa daha düzgün olar.

Fəlsəfədə və ədəbiyyatda subyektiv amil və ya "mən"in iştirakı müəyyən ümumi və fərqli cəhətlərə malikdir. Cismani və ideal dünya bölgüsü insan həyatında xeyli dərəcədə fərqli ampluada və çalarlarda üzə çıxır. Hər şeydən öncə, dünya miqyasından insan miqyasına keçəndə problemin qoyuluşu da dəyişir, materiya və şüur qütbləşməsi burada ruh və bədən miqyasına keçir.

İnsanın bu miqyasda və bu kontekstdə diqqət mərkəzinə çəkilməsi isə heç də yeni bir hadisə olmayıb, Qərbdə qəbul olunduğu kimi, psixologiyanın və ya antropologiyanın xidməti deyil. Bu məsələlər hələ orta əsrlərdə təsəvvüf fəlsəfəsində geniş miqyasda müzakirə olunmuşdur. Sadəcə, Qərb bundan xəbərsiz olduğu üçün, məlumlar yenidən "kəşf olunur" və biz də öz məxəzlərimizi qoyub, onlara istinad edirik.

Şərqdə poetiklik - varlığın atributudur. Qərb isə bu qənaətə gəlmək üçün çox mürəkkəb bir fəlsəfi axtarış yolu keçmişdir və nəhayət, XX əsrdə Haydegger "Poeziya varlığın sözlə yaradılmasıdır", - deyir.

Novalis yazır: "Poeziya doğrudan da mütləq reallıqdır. Bu, mənim fəlsəfəmin nüvəsidir. Nə qədər poetik olsa, o qədər həqiqidir". Amma Novalisdən xeyli öncə C.Bruno yazırdı: "Poeziya qaydalarla yaranmır, qaydaları yaradır". Başqa sözlə desək, Brunoya, Şleyermaxerə görə də, dünya/yaranış elmin deyil, poetik təfəkkürün məhsuludur. Elm sonradan yaranmış və ilhamla yazılmışları məntiqlə ifadə etmək üçün lazım olmuşdur. Yəni elm əslində öncədən yazılmışları oxumaq üçündür. "Təbiət ilk kitabdır", amma onun elmi və bədii oxunuşları eyni olmur. Hər bir elmi kəşf də ancaq bu iki təfəkkür tərzinin birlikdəliyi sayəsində mümkün olur və onların tarixçəsi də bunu sübut edir.

Fəlsəfilik

Fəlsəfə nəyimizə lazımdır?

Doğrudan da, əgər mənəvi boşluğumuzu ancaq şeir və musiqi ilə doldurmağa çalışırıqsa, fəlsəfə nəyimizə lazımdır?

Əgər lazımdırsa, əxlaq fəlsəfəsi, musiqinin fəlsəfəsi və şeirin fəlsəfəsi şəklində olmalı deyilmi? Və ya əsrlər boyu şeirdə fəlsəfə söyləyə bilmişiksə, indi bu terminlərlə və kateqoriyalarla dolu olan ağır fəlsəfi mətnlərə nə ehtiyac var?

Müasir dünya fəlsəfəsi kimi qəbul olunan Qərb fəlsəfəsi nə dərəcədə bizimdir və biz dünyaya onun gözləri ilə baxarkən özümüzümü, yoxsa başqalarınımı görürük? Digər tərəfdən, bizim fəlsəfə professorları həmin ağır dünya fəlsəfəsini adekvat şəkildə təqdim etmək iqtidarındadırlarmı? Onların tədris etdiyi fəlsəfə milli deyil-deyil, heç olmazsa, müasir Qərb fəlsəfəsinə ekvivalentdirmi, yoxsa onun surroqatıdırmı? Əgər belə olsa idi, fəlsəfəyə münasibət dəyişərdimi?

Ümumbəşəri fəlsəfi fikir daha çox dərəcədə elmiləşmiş fəlsəfədir. Çünki burada kumulyativlik prinsipi işləyir. Yəni yeni tədqiqatlar köhnələrin üzərində qurulur. Sanki hansı isə vahid bütöv bir fəlsəfi sistem yaradılır. Necə ki, dünyanın bütün elm adamları dünyanın elmi mənzərəsini birgə səylə yaradırlar. (Dünyanın vahid fəlsəfi mənzərəsi isə yoxdur, ola da bilməz. Çünki fəlsəfələr fərdi "mən"lərlə bağlıdır. Və fəlsəfə nə qədər elmiləşsə də, heç vaxt elm olmur).

Fəlsəfə təkcə elmin yox, həm də sənətin, poeziyanın metod və formalarından istifadə edir, sanki bu ikisinin vəhdətindən yaranır. Fəlsəfədə millilik məqamı da onun məhz sənət və poeziya ilə bağlılığından irəli gəlir.

Hegel yazır: "Poeziya öz predmeti kimi elmi abstraksiya formasında olan ən ümumini götürmədiyinə və obyekti onun fərdiləşmiş formalarında təsvir etdiyinə görə o, hökmən milli xarakterin müəyyənliyinə ehtiyac hiss edir".

Hər hansı bir millətin nümayəndəsi öz milli "mən"ini ancaq yaradıcılıq aktında ifadə edə bilər. Məlum olanların öyrənilməsi, təsnif edilməsi, sistemləşdirilməsi prosesində "mən"dən heç nə götürülmədiyinə görə, bu cür "tədqiqatlar" müəllifin milli kimliyini də ifadə edə bilməz. Ancaq yaradıcılıq prosesi "mən"dən, hətta müəllifin özünə məlum olmayan nəyi isə götürür. Və bu "nə isə" fərdi və ya milli səciyyə daşıya bilər. "Fərdi" - öz strukturunda millini və ümumbəşərini də əhatə edir. "Ümumbəşəri" isə nə fərdi, nə də milli komponentə malikdir.

Məlum olduğu kimi, poeziya adətən hissi obrazlar və metaforaların köməyi ilə, elm isə terminlər və anlayışlarla ifadə olunur.

Fəlsəfə isə həm hissiyyat və təəssüratlardan, həm də məntiqi təhlil və mühakimələrdən istifadə edir. Fəlsəfənin dili, ifadə forması sanki poeziya ilə elmin sintezidir.

Məsələyə Şərqdə və Qərbdə, oriental və oksidental mədəniyyətlərdə ifadə üsullarının müqayisəsi mövqeyindən baxıldığında, yenə də analoji fərqlər ortaya çıxır. Şərqdə fikirlərin və təəssüratların poetik vasitələrlə, obrazlı şəkildə ifadə olunmasına, Qərbdə isə nəqli cümlələrlə, məntiqi təfəkkür vasitəsilə ifadəyə üstünlük verilir. Təsadüfi deyil ki, İslam dünyasında fəlsəfi fikir ən çox şairlərin yaradıcılığında, poeziya ilə qarışıq şəkildə ifadə olunmuşdur. Böyük Şərq (islam) şairləri Xəyyam, Nizami, Əhməd Yasəvi, Mövlana, Sədi, Hafiz öz fələsəfi ideyalarını da poetik vasitələrlə, şeir dili ilə çatdırmağa çalışmışlar. Lakin bu şeirlər Lukretsi Karın "Şeylərin təbiəti haqqında" nəzmlə yazdığı fəlsəfi traktatla eyni üslubda deyil.

Poeziya/lirika hissi təcrübədən, seyrdən, gerçək həyat hadisələrindən doğan təəssüratların tərənnümü olsa da, inikası deyil, - burda ifadə olunan heç də obyekt yox, onun təsiri altında köklənmiş subyektin öz iç dünyasıdır. Burda təəssürat hələ sinkretik haldadır və təfəkkür prizmasından, intellekt süzgəcindən keçmədən, həyatın, dünyanın ən ümumi prinsiplərində ipə-sapa düzülmədən ələ alınır. Hiss, duyğu necə yaranıbsa oxucuya eləcə, hələ öz təravətini itirmədən, öz bakirəliyində təqdim olunur. Bu, poetik ifadənin üstünlüyüdür.

Amma poetik ifadənin başqa üstünlükləri də vardır.

Fəlsəfi ideyanın poetik vasitələrlə çatdırılması sahəsində islam şərqində böyük ənənə vardır. Qərbdə isə daha çox dərəcədə fəlsəfi ideyanın fikir formasında, məntiqi təfəkkür vasitəsilə çatdırılması ənənəsi güclüdür.

Orta əsrlərdə yaradıcı insanlar ilahiyyatçı ehkamçıların təqiblərinə məruz qaldıqlarından öz fəlsəfi ideyalarını ifadə etmək üçün bədiiyyatın imkanlarından istifadə etmiş, simvolikaya geniş yer vermişlər. Nəticədə fəlsəfi fikirlər aşkar şəkildə, rasional-məntiqi formalarda deyil, bədii ədəbiyyat kontekstində işıq üzü görmüşdür.

Amma ancaq orta əsrlərdəmi və ancaq dini mühafizəkarlıq üzündənmi?

Sovet dövründə də fəlsəfi fikir üçün tək sığınacaq poeziya olmuşdur; bolşevik ideologiyası ilə açıq meydanda toqquşmadan, yad nəzərlərdən uzaqda bədiiyyatın labirintlərindən keçən mübhəm sənət müstəvisində. Fəlsəfi fikir üçün əlçatmaz, ünyetməz ideoloji çəpər çəkildiyi bir vaxtda, neçə minillik tarixi olan milli məfkurə ancaq bədii ədəbiyyat vasitəsilə sızıb keçir və gələcək nəsillərə çatdırılmaq üçün öz varisliyini, kəsilməzliyini təmin edirdi.

Təsadüfi deyil ki, Cavid, Cabbarlı, Vurğun kimi böyük sənətkarlarımız öz gerçək fikirlərini çox vaxt məcazlarla yazmalı olmuşlar. Eləcə də İsa Hüseynovla təməli qoyulan yeni axtarış mərhələsi... Və bu gün bu məcazlardan rasional dilə keçəndə XX əsr Azərbaycan milli fəlsəfi fikri də açığa çıxmış olur. Yəni çağın fəlsəfi fikri fəlsəfə professorlarının monoqrafiyalarından deyil, böyük ədiblərimizin bədii-fəlsəfi yaradıcılığından boylanır.

Birində bolşevik ideologiyasından, o birində ilahiyyatçı doqmalardan xilas yolu. Fikrin gizlənə bilməsi üçün naşı gözləri qamaşdıran parlaq sədəf; təşbihlər, simvollar...

Amma bəzi ideyalar elə məharətlə gizlədilmişdir ki, təhlükə aradan qalxdıqdan sonra da aşkarlanması mümkün olmamışdır. Necə deyərlər, "sözün gözəlliyinə məftun olanlar fikrin siqlətindən xəbərsiz qalırlar".