Mətanət VAHİD
Sufizm əsrlər boyu klassik Şərq poeziyasını yönləndirərək, yüzlərlə sənətkarın yaradıcılığının bu istiqamətdə formalaşmasına təsir göstərmişdir. Azərbaycan poeziyası da bu təsirdən yan keçməyib. XIX yüzilliyin yetirdiyi Seyid Əzim Şirvani də yaradıcılığı etibarilə sələflərinin yolunu davam etdirmiş, lirikasını klassik Şərq şeiri ənənələri əsasında yaratmış, Nizami, Xaqani, Füzuli, Rumi, Sədi, Hafiz kimi sənətkarlardan bəhrələnmişdir. Klassik poeziya ustaları şeirlərində simvollardan geniş istifadə etmiş, əsərlərini örtülü, pərdəli şəkildə təqdim edərək oxucuya düşünmək üçün bol material vermişlər. Bunun üçün hər bir sənətkar nəinki sələflərinin yaradıcılığına, eyni zamanda, dövrün ədəbi-bədii sferasına yaxından bələd olmalı, müxtəlif ədəbi cərəyanlar, bədii-fəlsəfi nəzəriyyələr haqqında ətraflı bilgiyə sahib olmalı idi. Qeyd edək ki, istənilən ədibin həyat və yaradıcılığı araşdırılarkən onu yetirən mühit, həmin dövrdəki ictimai-siyasi şərait nəzərə alınmalıdır. Çünki sənətkarın əqidəsi, dünyagörüşü, həyata fəlsəfi baxışı həm də onu formalaşdıran cəmiyyətdən asılıdır.
Həyatından bəlli olduğu kimi, 7 yaşında ikən atasını itirmiş Seyid Əzim bir neçə il anası ilə birgə Dağıstanın Yaqsay kəndində – babasının yanında yaşamışdır. Burada babası Molla Hüseyndən Azərbaycan, fars və ərəb dillərini öyrənmiş S.Ə.Şirvani daha sonra “təkmili-ülum” məqsədilə ərəb ölkələrinə səyahət etmişdir. Seyid Əzim Yaqsayda təxminən 11 il yaşamış və 18 yaşında Şamaxıya qayıtmışdır. Onun Dağıstanda yaşadığı illər Şeyx Şamil hərəkatının rus imperiyasının işğalçı siyasətinə qarşı mübarizə apardığı dövrə təsadüf edir. Şeyx Şamil uzun illər boyunca müridizm bayrağı altında Qafqaz xalqlarının azadlıq və istiqlaliyyəti uğrunda mübarizə aparmış görkəmli şəxsiyyətdir. Müridizm qədim tarixə malik sufilik təliminin prinsiplərinə əsaslanır; onun Qafqazda ilk dəfə yayılmasının səbəbkarı çeçen əsilli Şeyx Mansur olsa da, bu hərəkatı Şeyx Molla Məhəmməd dirçəltmiş və Şeyx Şamil də onun şagirdlərindən biri olmuşdur. Molla Məhəmməd İslam Şərqində geniş yayılmış sufilik təliminə dərindən bələd olduqdan sonra bu müddəaları dağlı əhaliyə də başa salır və onları bu prinsiplərin müqəddəsliyinə inandırır. Müridizmin kökləri sufizmdə olduğu kimi, İslamın 4 əsası – şəriət, təriqət, mərifət və həqiqət üzərində bərqərar olmuşdu və ilkin mərhələdə siyasi və hərbi əhəmiyyət daşımırdı. Lakin Qafqazdakı milli azadlıq mübarizəsi şəraitində müridizm “qazavata”, yəni müqəddəs müharibəyə çağırış üçün vasitəyə çevrildi.
Dağıstanda yaşadığı illərdə müridizm hərəkatının fəaliyyəti, bu hərəkatın tarixən sufilik prinsiplərinə əsaslanması o vaxtlar hələ yeniyetmə olan Seyid Əzimin dünyagörüşünə təsirsiz ötüşə bilməzdi. Fikrimizcə, onun sufizm haqqındakı ilkin təsəvvürləri elə həmin vaxtlar formalaşmağa başlamışdır. Klassik Şərq ədəbiyyatı ilə yaxından tanışlıq yalnız bu təsəvvürləri möhkəmləndirməyə xidmət edə bilərdi. Şərq ölkələrinə səyahəti isə onun bu sahədə biliklərini daha da mükəmməlləşdirdi. Belə ki, 1853-cü ildə Dağıstandan Şamaxıya qayıdan Seyid Əzim artıq müəyyən dərəcə savada malik ziyalı bir gənc kimi bu vaxta qədər əldə etdiyi biliklərini daha da artırmaq arzusu ilə bir müddət sonra Şərqin elm və bilik mərkəzlərinə üz tutur. Sovet dövrü tədqiqatçıları şairin orada dini-sxolastik elmləri öyrənməklə yalnız vaxt itkisinə yol verdiyi fikrində olsalar da, düşünürük ki, böyük əzab-əziyyətlər çəkməsinə baxmayaraq, məhz bu səyahətləri nəticəsində Seyid Əzim daha çox maariflənmiş, nəyin doğru, nəyin yanlış olduğuna düzgün qərar verə bilmək üçün kifayət qədər bilik əldə etmişdir. Fikrimizcə, şairin lirikasına sufi şeirinin böyük təsiri olmasının səbəblərindən biri də ərəb ölkələrinə səfəri zamanı əldə etdiyi elm idi.
Əksər tədqiqatçıların XIX əsrdə sufizmin bir təlim olaraq zəifləməsi və hətta sıradan çıxması ilə əlaqədar iddialarına baxmayaraq, sufizmi bədii-fəlsəfi cərəyan olaraq tədqiq edən Karl Ernst qeyd edir ki, texniki inkişaf və tərəqqi bu təlimin məhz XIX əsrdə geniş yayılmasına təkan verdi: “Səsyazma sənayesi sayəsində qapalı səma mərasimləri kütləvi dinləyici üçün əlyetən olduğu kimi, nəşriyyat və litoqrafiyanın yaranması da sufi təlimlərinin əlyazmaların üzünün köçürülməsi ilə müqayisədə xeyli iri miqyasda yayılmasına imkan verdi.” Müəllif yazır ki, XIX əsrdə Qahirə, İstanbul, Tehran və Dehli kimi bir çox müsəlman paytaxtlarının iri nəşriyyat mərkəzlərində dərc olunan materialların sifarişçilərinin əksəriyyətini iqtidarla yanaşı, həm də məhz sufi təriqətləri təşkil edirdi; sufizmin geniş kütləyə təqdimatı məhz o zaman baş verdi ki, həmin dövrdə sufilik qeyri-islami cərəyan kimi diqqətdən kənarda qalırdı. Maraqlıdır ki, S.Ə.Şirvaninin Şərqin dini mərkəzlərinə səyahəti də həmin dövrlə üst-üstə düşür. İlk səfərində Şamda və Bağdadda ruhani təhsil alan şairin ikinci səyahəti öncə Məkkə və Mədinəyə, daha sonra isə Misir və Suriyaya olmuşdur. Rübailərindən şairin İrana, o cümlədən, Cənubi Azərbaycana da səyahət etdiyi aydın olur. Deməli, Seyid Əzim XIX əsrdə sufizmin sürətlə yayıldığı müsəlman mərkəzlərindən bəzilərində olmuşdur. Bir mənzuməsində Seyid Əzim yazır:
Oldum ol gün ki, çardəh salə,
Düşmədim fikri-dövlətü malə.
Eylədim arifanə kəsbi-ülum,
Gah Bəğdad məskənim, gah Rum,
Eylədim Misrü Şamdə məva,
Gah yerim Yəsrib oldu, gah Bətha.
Müəllif burada “arifanə” elm əldə etdiyini söyləyir. “Arif” kəlməsi bilik sahiblərinə aid olmaqla yanaşı, “klassik Şərq şeirində mistik sofiyə işarə olaraq işlədilir.” Ərəb dilindəki “arif” “irfan” kəlməsi ilə eyni kökdəndir, “irfan sahibi” anlamındadır; Allahı, həqiqətən, tanıyan, bilən adama verilən addır – “alim kimi bilən” mənasını versə də, ondan fərqlidir. “Alim elmi təhsil nəticəsində əldə edir, arif isə irfana ilham və hal ilə çatır; Cənab Haqqı kəşf və müşahidə yolu ilə tanıyır.” (E.Cebecioğlu) Baxmayaraq ki, sovet tədqiqatçıları qeyd edirdilər ki, Seyid Əzim Şirvani ərəb ölkələrində dini təhsil aldığına peşman olmuş və əməyinin zay olduğunu yazmışdır, əslində isə şair əldə etdiyi elminin dərk olunmadığına görə zay olduğunu bildirir. Qeyd edir ki, camaat onun fəlsəfi biliklərinin heç bir xeyri olmadığını, hamının başa düşə biləcəyi sadə hekayətlər yazmasını tələb etmişdir.
Nə gərəkdir hekayəti-xilqət,
Nə gərəkdir bizə o keyfiyyət?!
Bu nə sözdür ki, xəlqi-kövnü fəsad
Nə qərar ilə oldular iycad?!
Nə gərəkdir fəzilət izharı,
Haq-təala bilir bu əsrarı.
Göründüyü kimi, dövrünün onu anlamayan adamlarının dilindən verilən bu sözlərdə heç də onun dini elmlərinin səmərəsizliyindən bəhs olunmur, əksinə, fəlsəfi biliklərin lazımsızlığından danışılır. Odur ki, bu vəziyyətdən yorulub-usanan şair belə bir nəticəyə gəlir ki, əgər zəmanə sənə uyğunlaşa bilmirsə, gərək sən özün zəmanə ilə ayaqlaşasan. “Mərifət şərhin etmə nadanə, Səni eylər hesab divanə”, – deyə oğluna müraciətlə hamının anlaya biləcəyi bir dildə danışmağı məsləhət görür. Deməli, bu şeirdə Seyid Əzimin məqsədi heç də Şərq ölkələrində əldə etdiyi biliklərin səmərəsizliyindən söz açmaq deyil, əksəriyyət tərəfindən anlaşılmadığını bəyan etmək olmuşdur.
Seyid Əzimin təsəvvüfi dünyagörüşünü ən yaxşı əks etdirən şeirlərindən biri
“Biz ol aludeyi-dərdik ki, cami-mey dəvamızdır.
Əsiri-möhnətik, meyxanələr darüşşəfamızdır.”
mətləli qəzəlidir. Düşünürük ki, bu qəzəl S.Ə.Şirvani yaradıcılığında təsəvvüfü inkar edib, onun lirikasını tamamən həyat eşqi, real gözələ məhəbbət müstəvisində tədqiqata cəlb edən müəlliflərin fikirlərinə qarşı ən mükəmməl arqumentdir.
Olan vaqif özündən, eşqdə biganədir bizdən,
Özündən kimsə kim, biganədir, ol aşinamızdır.
Bu şeir “sufi kimdir?” sualına veriləcək ən yaxşı cavablardan biri hesab oluna bilər. Belə ki, müəllif hər bir beytdə “biz” deyə tanıtdığı insanların hansı dünyagörüşə, düşüncəyə malik olduğunu açıqlayır. Tədqiqatçı K.Ernst sufizm haqqında geniş, əhatəli tədqiqatlarının sonunda belə bir lakonik nəticəyə gəlir: “Sufi – o insandır ki, o, yoxdur.” Həqiqətən də, özünü onu yaradana təslim edən aşiq bəndə, başqa sözlə, sufi özünün varlığını unudaraq, yoxluq aləminə qərq olur, fiziki və cismani istək və arzuları onun üçün ikinci dərəcəli zövqə çevrilir, birinci yerdə Tanrıya qovuşmaq, onun sevgisinə, vüsalına nail olmaq durur.
Rəhi-cananə təslim olmuşuq, əl çəkmişik candan,
Şəhidi-xəncəri-xunrizi olmaq müddəamızdır.
Nə gunə müşgül olsa kamə yetmək dəhrdən, Seyyid,
Təvəhhüm etmə kim, piri-müğan müşgülgüşamızdır.
Öz canını canana – Yaradana təslim edən aşiq sevdiyi yolunda öz qanını tökməyə hazırdır. Təbii ki, beytdə ifadə olunan bu fikir məcazi məna daşıyır. Burada “xunriz” – qatil, qantökən mənalarından daha çox, özünün cismini unudub, mənəviyyatını təslim edən anlamına gəlir. Bu məqsədinə çatmaqda çətinlik çəkənə isə piri-müğan hər zaman yardımçıdır; hər bir sufi ona yol göstərən mürşidin arxasınca gedir, onun təlimlərinə əsaslanır, Haqqa yetməyin yollarını ondan öyrənir.
Sufizm dünyagörüşü və sufi haqqında bilgilərimizi ümumiləşdirərkən belə bir qənaətə gəlirik: bütövlükdə İslam əxlaqı ilə tərbiyələnmiş sufi, eyni zamanda, bu zahiri bilgilərdən başqa, özünün hissetmə qabiliyyəti ilə batini həqiqətlərə də bələd ola bilən, Allah kəlamı olan Qurandakı hər fikri yalnız müstəqim mənasında deyil, həmçinin fikirlərin fövqünə qalxaraq anlayan kəsdir. Haqq yolunu göstərən mürşidin (və ya şeyxin) ardınca getməklə özünü tərbiyələndirərək ucalığa can atan insan yalnız özünü unudub Tanrıya tapınmaq və mənəvi təmizliyə çatmaqla kamillik səviyyəsinə nail ola bilir. Sufi – varlığı eşqlə yoğrulan Haqq aşiqi, çatmaq istədiyi məqam saflıq, paklıq və təmizliyin zirvəsi olan yolçudur. Sufi bu fani dünyadan əl üzüb bəqa aləminə – əbədiyyətə ümid bağlayan, ömrünü bu ümidlərini gerçəkləşdirmək üçün daxili mübarizəyə, öz nəfsi ilə cihada sərf edən mücahiddir.
Əgərçi surəti-hadislərik kim, olmarıq baqi,
Fənayi-mütləqik, lakin fənayi-ol bəqamızdır.
Bu ikicə misrada belə, sufizmin bütün məqsəd və məramları öz əksini tapıb: şəkilcə yenidən zühur etsək də, əbədi deyilik, mütləq fənaya uğrayacağıq, lakin Onda fənaya uğramamız bizim əbədiyyətimizdir. Təsəvvüfdə fəna və bəqa anlayışları insanın ruhi-mənəvi təkamülünün ən yüksək mərhələsi hesab olunur. İnsanı fiziki bədəndə yaradan Allah onu qəsdən sınaqlar və iztirablar dolu maddi həyata məhkum edib. Bu maddi aləmdə insanın ehtirasları və nəfsi onu Mütləq Varlığın möhtəşəmliyini unutmağa, Ondan özü də hiss etmədən uzaqlaşmağa sövq edir. Yalnız möhkəm iradəyə malik olan bəndə özünün şeytani nəfsinə güc gələrək, daxili təkamül nəticəsində kamilləşməyə, Yaradana ruhən yaxın olmağa müvəffəq olur. Gözündə maddi nemətlərin silindiyi sufi heçliyə uğrayır. Fənaya uğramış bəndə yalnız insana məxsus xüsusiyyətlərini tərk edərək İlahi sifətlərə yiyələnir – maddi dünyada İlahi sifətlərin daşıyıcısı kimi yaşayır. Bundan sonra bəqa, yəni əbədiyyət gəlir. Lakin buradakı fəna – heçlik anlayışını Hind mistisizmi olan Nirvanadakı eyni anlayışla qarışdırmaq olmaz. Nirvanadakı heçlikdən fərqli olaraq, sufizmdə insanın varlığı heç olmur, sadəcə, mənfi keyfiyyətlər silinərək mükəmməl olana yetişir, insan ilahi sifətlər kəsb edir.
Abdullah Ənsari “Münacat”da yazır: “İlahi! Mən uzun müddət Səni aradım, amma özümü tapdım, indi özümü arayıram və Səni tapıram.” İnsan kamilliyə yetişməsi, İlahi sifətlər kəsb etməsi üçün ilk növbədə, bu istəyə malik olmalı, Allahı aramağa çalışmalıdır. Bunu sidqlə istəyən, aradığına yetmək üçün bu yolda itirəcəklərindən qorxmayan sufi özünün fənaya uğraması nəticəsində bəqaya nail ola bilər. Beləliklə, fəna halı qulun eqosunun yox olması ilə tovhidin gerçəkləşməsidir.
Biz xazini-əmanəti-eşqik ki, kirdgar,
Sənduqi-sinəmizdə qoyubdur əmanətin.
Çox zaman iki fərd arasındakı duyğu kimi anlaşılan “eşq” kəlməsi təsəvvüf və təkkə ədəbiyyatında Allah sevgisini ifadə edir. Təsəvvüf ədəbiyyatında eşq iki cürdür: İlahiyə yönəlmiş həqiqi eşq və dünyəvi sevgini ehtiva edən məcazi eşq. Ona görə ikincisi məcazi eşq hesab olunur ki, kişi ilə qadının, aşiqlə məşuqun arasındakı sevgi yalnız böyük İlahi eşqin bir zərrəsidir. Qarşı cinsə olan sevgi insanın Yaradana sevgisi yolunda bir nərdivandır. Odur ki, bu məhəbbət yolun sonunda arifi öz böyük məqsədinə – Tanrıya çatdırır. A.Şimmel eşq fəlsəfəsinin təsəvvüf ədəbiyyatındakı rolu barədə yazır: “Eşq mistisizminin M.Qəzali, C.Rumi, F.İraqi kimi böyük ustadları dünyəvi sevgini Allaha itaətdə pedaqoji təcrübə kimi dəyərləndirirdilər; belə ki, dünyəvi sevgili də (qadın) Allah kimi absolyut itaət tələb edir.” Seyid Əzimin qəsidəsinin davamında deyilir.
Eşq olmasaydı, olmaz idi hüsn müştəhir,
Hüsn olmasaydı, eşq itirmişdi şöhrətin.
Ərz etdi hüsn aləmə məşuqeyi-əzəl,
Eşq eylədi qəbul onun dərdü-zəhmətin.
Ərəb dilindən tərcümədə “gözəllik” mənasını verən “hüsn” yalnız Haqda olan zatın kamalıdır. Təsəvvüf ədəbiyyatında hüsn İlahi gözəllik olduğu üçün kainatdakı bütün gözəlliklərin aynası kimi qəbul olunur, eşq isə hüsnün aşiq qəlbində yaratdığı məhəbbət duyğusudur. Yaradan zatındakı hüsnünü tanıtdıqca, gözəllikləri Yer üzünə bəxş etdikcə bəndə aşiq olur – böyük eşqin səbəbi intəhasız gözəlliklərdir. Qəsidənin davamında şair eynilə “Xah Musa damənin tut, xah İsa, ey fəta...” misrası ilə başlayan qəzəlində olduğu kimi, eşqin səbəblərini sadalayır: Xəlilin bir kəlmə ilə oddan qorunması, İsanın çarmıxdan azad edilib ruhunun göyə qaldırılması, Məcnunun Leyninin hüsnü ilə dərbədər düşməsi səbəblərini eşqdə görür.
Hüsn idi Yusifi eləyən şöhreyi-cahan
Eşq idi artıran o Züleyxa məhəbbətin.
Quranda adı çəkilən və 12-ci surədə haqqındakı hadisələrin rəvayət olunduğu Yusif təsəvvüf ədəbiyyatında Yaradanın hüsnünün insanda təcəlla etməsinin ən yaxşı nümunəsidir. Belə ki, rəvayətə görə, Yusif elə gözəl imiş ki, onu görən xanımların ağlını başından aparırmış. Misir əzizinin xanımı Züleyxa ona aşiq olsa da, Yusif onun sevgisini cavabsız qoyur və Züleyxa illər boyu həsrət və əzab çəkir. Uzun illərdən sonra qovuşmaq imkanı olduğu zaman isə qadın Yusifin evlilik təklifini əvvəlcə qəbul etmək istəmir. Çünki o, insan sevgisi – məcazi eşq vasitəsilə əsl sevgisini tapır – həqiqi eşqə nail olur. Beləliklə, sufi poeziyasnda Züleyxa eşq yolunda uzun əzablardan keçərək ruhu təmizlənən insanın ən gözəl obrazlarından birinə çevrilir.
Şair “ey şeyx” deyə müraciət edərək deyir ki, bəhs etdiyim eşq məcazi deyil, onun həqiqəti məcazdadır. Göründüyü kimi, sufizm ədəbiyyatının əsaslarından yaxşı xəbərdar olan Seyid Əzim bu qəsidədə dünyəvi sevginin vasitəsilə eşqi-ilahiyə çatmaqdan bəhs edir.
Bazari-hüsnə aşiqi-miskindi müştəri,
Aşiq ki yoxdu, hüsn mətaı kəsad olur.
Allah-Təala kainatı Özünü tanıtmaq, hikmətini insanlara çatdırmaq üçün yaradıb. Quran ayəsində deyilir: “Mən cinləri və insanları ancaq Mənə ibadət etmək üçün yaratdım.” Seyid Əzim də deyir ki, İlahinin hüsnünün tanınması, sevilməsi üçün aşiqin mövcudluğu vacibdir. Sevən olmazsa, sevilən də olmaz, aşiq olmazsa, sevgilinin hüsnünün şöhrəti də olmaz. Qəzəlin davamında şair deyir ki, Yusifin hüsnünü aləmdə məşhur edən də Züleyxanın eşqi oldu.
Eşqdir ol qüvveyi-cazib ki, xaki-Məkkədən
Etdi cismi-ünsüriyyi-Əhmədi ərşaşina.
Eşqdir kim ki, edər vadiyyi-eyməndən xüruş,
Eşqdir kim ki, dirəxti-Turdən eylər nida.
İstər İsa yolunu, istərsə də Musa yolunu tut, fərq etməz, ikisi də Allahın yoludur – əsas odur ki, Firon kimi kafir olma, İlahi eşqi təqlid et. Quranın “Əl-İsra” surəsinin I ayəsində deyilir: “Dəlillərimizdən bəzisini ona ( Peyğəmbərə) göstərmək üçün Öz qulunu gecə vaxtı Məscidülharamdan ətrafına xeyir-bərəkət verdiyimiz Məscidüləqsaya aparan Allah pak və müqəddəsdir...” Bu ayəyə istinad edən Seyid Əzim qeyd edir ki, Məhəmməd peyğəmbərin (s.) Allaha yaxın bir məqama aparılması – meracı da eşqin gücünə mümkün olmuşdur. Quranın “Əl-Qəsəs” surəsində Musanın peyğəmbərliyi ilə bağlı əhvalat yer alır və 30-cu ayədə deyilir ki, öz ailəsi üçün od gətirməkdən ötrü dağın ətəyinə gələn Musa “Ey Musa! Aləmlərin rəbbi olan Allah mənəm!” deyə nida eşidir. İslam dinini və onun müqəddəs kitabını mükəmməl bilən şair Yaradanın bu nidanı öz sevimli bəndəsinə eşitdirməsi səbəbini də eşq olaraq görür.
Hər yerdədir xudayi-əhəd nuru cilvəgər
Vəhdət gözilə bax, biləsən sirri-vəhdətin.
“Vəhdət” – ərəb mənşəli söz olub, birlik deməkdir; Allahın birliyi mənasında başa düşülür. “Vəhdəti-vücud” fəlsəfi təliminə görə, kainatda nə varsa, hamısı Mütləq Varlığın tanınması üçün mövcuddur, yəni hər şey Onun müxtəlif maddi varlıqlar şəklində təzahürüdür. Tanınmış İslam alimi İbn Teymiyyə sufizm təlimini bu sözlərlə ifadə etmişdir: “Xəlq edilmiş şeylərin varlığı Xaliqin varlığından başqa bir şey deyildir; hər şey İlahi vücuddan xəlq olur ki, ən nəhayət, bu vücuda qayıtsın.” Sonradan müəyyən dəyişikliklərə uğrasa da, təsəvvüf ideyaları bilavasitə İslam zəminində yaranmışdır. Odur ki, kainatda mövcud olan maddi varlıqların Yaradana qayıtması fikrində də Qurana istinad edilmişdir: “Allahı necə inkar edirsiniz ki, siz ölü idiniz, O, sizi diriltdi? Sonra O sizi öldürəcək və yenə dirildəcək, daha sonra isə siz yenə Ona qaytarılacaqsınız.” Yaxud, “Məşriq də, məğrib də Allahındır! Hansı səmtə yönəlsəniz, Allahın Üzü orada olar. Həqiqətən, Allah hər şeyi əhatəedəndir, biləndir.”
Odur ki, yuxarıda nümunə gətirdiyimiz beytdəki “vəhdət” kəlməsi Yaradanın birliyinə işarədir: haraya baxsan, Tanrını görər, birliyinin sirrini anlarsan, çünki Yaradan hər yerdədir. “Vəhdəti-vücud” nəzəriyyəsi Allahın birliyi fikrinə əsaslanaraq, Ondan başqa bir varlığın olmadığını dərk etməkdir. “Vəhdəti-vücud zövqlə əldə edilir, yaşanaraq bilinir. Kitab oxunaraq öyrənilən bir fəlsəfi sistem deyil. Vəhdəti-vücudu zövqlə əldə edən salik həqiqi varlığın bir olduğunu, bunun da Haqqın varlığından ibarət olduğunu, Haqq və Onun təcəllilərindən başqa bir şeyin mövcud olmadığını bilir.” (E.Cebecioğlu) Bu nəzəriyyəyə görə, İlahi varlıq mütləq varlıqdır, maddi aləm isə xəyaldan başqa bir şey deyildir; o yalnız Allahın kölgəsidir. Belə olduğu təqdirdə Mütləq Varlığı əks etdirən maddi aləm həm də Haqqın özüdür. Çünki Allah yaratdığı bütün maddi varlıqlarda təcəlli etmişdir. “Vəhdəti-vücud”u qəbul edən sufilər pislik və yaxşılığın nisbi olduğuna inanırlar. Çünki maddi aləmin əks olunduğu Mütləq Varlığın zatı yalnız xeyirdən ibarət olduğu üçün aləmin də əslini yalnız xeyir təşkil edir. Allaha ağıl və idrakla tapınan, böyük bir eşqlə sevən salik öz ürəyini, ruhunu hər cür pisliklərdən arındıraraq öz zatının əslinə qayıtmış olur. Bütün mövcudiyyətdə təcəlli edən Allahı hər yerdə, yəni onun yaratdıqlarında görmək mümkündür. Bununla belə, hansı səmtə baxılsa, orada görülə biləcək İlahi Varlıq həm də gizli və dərkolunmazdır, yəni insan şüuru Yaradanın həqiqi zatını dərk etməkdə aciz və qüvvəsizdir.
Seyid Əzimin elə şeirləri var ki, orada mətnin sufi simvolları ilə, yaxud müstəqim mənada yazıldığı mübahisə doğurur. Bu, ümumiyyətlə, poetik ifadə formasının vacib xüsusiyyətlərindən biridir. Xüsusilə də, klassik poeziya nümunələri hansı formada, janrda yazılmasından asılı olmayaraq, mətn etibarilə, əsasən, çoxmənalı olur. “Poeziyanın estetik dəyəri onun çoxmənalılıq və hətta ziddiyyət yaratmaq bacarığındadır ki, bunun da nəticəsində oxucu və ya dinləyici eyni fikri müxtəlif cür qavraya bilir.” (A.D.Knış) Unutmaq olmaz ki, poeziya ədəbi sənət nümunəsidir, sənət isə həmişə fantaziyalara, müxtəlif variasiyalara açıqdır. Onu nə dəqiq məntiq əsasında yazmaq, nə də həmin məntiqə əsasən izah və ya şərh etmək olar. İstər poetik, istərsə də mistik təcrübə faktiki deyil, daha çox emosional məzmuna malik olur. Odur ki, onun oxucuya təsiri, eyni zamanda, oxucunun onu necə qəbul etməsindən də çox asılıdır. Bəzən oxucu poetik nümunəni elə bir şəkildə qavrayır ki, onu fikrən tamamilə özününküləşdirir və məhz anladığı şəkildə yazıldığına əmin olur. Eyni fikri Seyid Əzimin oxucularına da aid etmək olar. Biz onun poeziyasını yalnız bizə aydın olan mətləblər əsasında izah edə bilirik. Fəqət ola bilər ki, şairin nəzərdə tutduğu mətləblər xeyli fərqlidir.
2011
© Müəllif hüquqları qorunur! Mətndən istifadə etdikdə istinad mütləqdir!
