Görkəmli Xalq şairi Səməd Vurğunun 1928-ci ildə Gəncə şəhərində çıxan jurnallardan birində nəşr olunmuş, lakin indiyədək kitablarına daxil edilməmiş, ərəb qiyafəli (qrafikalı - A.R.) "Axşam söhbəti" adlı, çağdaş oxucular üçün naməlum əsərindən söz açmağa, mövzu və zaman baxımından fərqli məqamlara münasibət bildirməyə şübhəsiz ki, ehtiyac duyulmaqdadır.
Məlumdur ki, böyük sənətkar 1927-1929-cu illərdə (bu tarix şairin "Tərcümeyi-hal"ı ilə müqayisədə "Biblioqrafiya"sında fərqlidir - A.R.) Gəncə şəhərində yaşamış və burada qaynar ədəbi həyatda coşqun yaradıcılıq fəaliyyəti ilə yanaşı, "Gəncə Türk Şura Firqə məktəbinin lisan və ədəbiyyat müəllimi" (S.Vəkilov) vəzifəsində çalışmışdır. Milli şairimizin bu illərdə "Səməd Vəkil", "Dəli şair" və s. imzaları ilə qələmə aldığı, yaradıcılığının ilk mərhələsinə aid olan şeir nümunələri özünün poetikliyi, təbiiliyi, səmimiliyi ilə diqqət çəkir və şairin Gəncə dövrü poeziyası adlandırılmağa layiq hesab edilə bilər.
Səməd Vurğunun 2005-ci ildə Respublika Prezidentinin Sərəncamı ilə "Şərq-Qərb" nəşriyyatının çap etdiyi beşcildlik "Seçilmiş əsərləri"nin I cildində (eləcə də əvvəlki və sonrakı nəşrlərdə) yer almayan və şairin 110 illiyi münasibətilə nəşr edilən "Səməd Vurğun. Biblioqrafiya"sında (Bakı, 2016, 584 səh.) qeyd olunmayan "Axşam söhbəti" adlı şeiri ilk dəfə "Qızıl Gəncə" jurnalının 1928-ci il may-iyun tarixli, birləşmiş 3-4-cü sayında dərc edilmişdir.
Məmməd Kazım Ələkbərlinin məsul redaktorluğu, Fərrux Həsənlinin katibliyi ilə "Qızıl Gəncə"nin ilk sayı 1928-ci ilin mart ayında nəşr olunmuşdur. Jurnal Gəncə Qəza Maarif şöbəsi, Maarif Xadimləri İttifaqı tərəfindən Qızıl Qələm Ədəbiyyat cəmiyyətinin iştirakı ilə ayda bir dəfə dərc edilən elmi, ədəbi, ictimai, pedaqoji yönümlü mətbuat orqanı idi. Dərginin redaksiya heyətinə (heyəti-təhririyyə - A.R.) dövrün tanınmış ziyalıları, qələm əhli Məhəmməd Cuvarlı, Şeyx Seyidov, Müsəllim Əliyev, Mənaf Quliyev və Məcid Məmmədov daxil idi. "Qızıl Gəncə"də "Ümumi və ictimai qism", "Lisan və ədəbiyyat", "İncə sənətlər", "Tərbiyə və tədris", "Tənqid və biblioqrafiya" rublikaları ilə yanaşı, "Bədii ədəbiyyat" bölməsinə də geniş yer ayrılırdı. Jurnalda ədib və şairlərdən Mir Cəlal, Həmid Araslı, Cəfər Xəndan, Əhməd Cəmilzadə, Mirzə Əli Qarabaği, Fərrux Həsənli, Bəhram Məhəmmədzadə (Tiflis), Möhsün Poladlı, C.Cavad (Cahanbaxış Cavadzadə - A.R.), Nadir Qasımlı, H."Məlul" Məmmədzadə (Hüseyn Məmmədzadə - A.R.), M.Şövqi və b. ilə bərabər Səməd Vurğun da fəal iştirak edir, şeirləri çap olunurdu.
Şairin "Qızıl Gəncə" jurnalının aprel (2-ci) sayının 8-ci səhifəsində "Səməd Vurğun" imzası ilə "Bayramqabağı" mənzuməsi "Dəli şairdən bir parça" qeydi ilə çap olunmuş və ədibin sağlığında ilk dəfə Ələkbər Ziyatayın redaktorluğu ilə 1954-cü ildə nəşr olunan üçcildlik "Seçilmiş əsərləri"nin birinci cildində verilmiş və böyük sənətkarın son yetmiş ilə yaxın bir dövr ərzində çıxan çoxcildliklərinə daxil edilmişdir. Şeir ərəb qrafikasından transfoneliterasiya edilən zaman aşağıdakı yanlışlığa yol verilmiş və ayrı-ayrı nəşrlərdə təəssüf ki, təkrarlanmışdır. "Bayramqabağı" şeirinin üçüncü bəndinin ikinci misrasında "bəzən" sözü "bəza" şəklində yazılmışdır. Həmin bəndin üçüncü misrasında isə "fəqət" sözü yanlış olaraq bütün nəşrlərdə "vəqta" kimi verilmişdir. Şeirin sonuncu bəndinin birinci misrasında isə "Oxuyun, öyrənin..." əvəzinə "Oxuyum, öyrənin..." versiyasında çaplanmışdır.
Səməd Vurğunun "Qızıl Gəncə" jurnalının 1928-ci il 2-ci sayında basılan "Bayramqabağı" şeiri 1954-cü ildən sonra cilddən-cildə daxil edilsə də, həmin dərginin növbəti 3-4-cü birləşmiş nömrəsinin 20-21-ci səhifəsində yer alan "Axşam söhbəti" adlı mənzuməsi təəssüf ki, oxucu marağından iraqda, tədqiqatçı diqqətindən qıraqda qalmışdır... Romantik duyğularla süslənmiş şeir mövzu etibarilə üç hissədə biçimlənir və "Dəli şairdən" qeydi ilə təqdim edilir.
Bir axşamdı... günəş qumral tellərini yığaraq,
Yüz qoyurdu Araratın görünməyən dalına.
Dəstə-dəstə köçərilər yuvasından çıxaraq
Yığılmışdı "Naltökən"in dörd qanadlı yalına.
Qadın, erkək, ixtiyar,
gənc daha bilməm hər nə var,
Qərib bir axşama qarşı vermişdilər baş-başa.
Bu aralıq salam verən gəzici bir ixtiyar:
"Qoyun bən danışım" - dedi,
"Siz də qılın tamaşa".
Gənc şair bu iki bəndlik nəzm parçası ilə ötən illərin xatirələrinə rəvac verir, xəyallarımızı dünənə, keçmişə qanadlandırır, xalqımız üçün xarakterik olan Tərəkəmə həyat tərzinin, məişətinin, yaşamının canlı, unudulmaz bədii lövhəsini yaratmağa çalışır, əfsanəvi "Naltökən" dağlarının "dörd qanadlı yalına" diqqət çəkməyi, əlçatmaz-ünyetməz ucalıqlarını elat camaatı üçün həyati əhəmiyyət kəsb etməsini, istirahət məkanına, ünsiyyət guşəsinə çevrilməsini vurğulamışdır. Səməd Vurğunun "Ellər gözəli" (1927) şeirində də "Naltökən" adına rast gəlirik: "Naltökən dağları(n) yel kimi keçər, Hər zümrüd yamacdan bir çiçək seçər..." Dağın gözəlliyi, laləzarlığı, əzəməti ilə yanaşı, adında sərtliyi, keçilməzliyi, əzab-əziyyəti ehtiva edən məna çaları yuvalanmışdır. Naltökən dağlarına xalq arasında Mixtökən də deyilir. Kəlbəcər rayonunun ərazisində yerləşən Mıxtökən silsiləsinin ən yüksək zirvəsi 3600 m.-dən hündürdür. Araba yolunun mövcud olmadığı, atların mıxını, nalını tökdüyü ən sərt qayalıqlardan, çınqıllı keçidlərdən, vadilərdən, sıldırımlı dağ cığırlarından, keçərək yaşıl yaylaqların - "Naltökən"in dörd qanadlı yalına" sığındığı tərəkəmə camaatına baş çəkməyə gələn "gəzici bir ixtiyar"ın, Baba Dərvişin gəlişi və söz söyləməsi üçün izn istəməsi buradakı "Qadın, erkək, ixtiyar, gənc" insanları sevindirir, coşdurur. Hamı bir səslə deyir:
"Buyur, buyur, Baba Dərviş!
Bu nə sözdür, çox gözəl,
Biz əhli-ruh insanları çox aradıq əlbəəl".
"Əhli-ruh" insanlardan olan gəzici ixtiyarın, Baba Dərvişin "Axşam söhbəti" şairin qeyd etdiyi kimi "aşiqlərə məxsus bir ahəng ilə" üç bənddən ibarət "Hanı" rədifli qoşma üzərində gəzişmələrdən ibarətdir:
Dəgmə! Dəgmə bana, darıxdım yenə,
Qoy çıxım dağlara deyim: - Yar hanı?!
Fələk möhür basdı düşman deyənə,
Bəs mənim verdigim yadigar hanı?!
Deyin ayrılıqdan qaldım avarə,
Göz yaşım əks edər bu qəlbi-zarə,
Deyin gülünc oldum hər bəxtiyarə,
Bəndə qeyrət hanı, namus, ar hanı?!
Günlər keçirmişəm ölümdən yaman,
Ağladım, ən şirin güldügüm zaman,
Bən öldüm bu dərdlə ay dad, ay aman!
Dünyada etiqad, etibar hanı?!
Qoşma "əhli-ruh", "gəzici ixtiyar" adlandırılan Baba Dərvişin dili ilə təqdim edilir və onun ötən günlərinin sıxıntılı, küskün əhval-ruhiyyəsinin, sarsıntılı, streslərə məruz qalmış daxili aləminin təcəssümü, ümidləri daşa çırpılmış iç dünyasının sızıltılı naləsidir. Lirik qəhrəman dünyanın düçar olduğu mənəvi böhrana, insanlar arasında qəhətə çəkilmiş "etiqad, etibar" qıtlığına darılır... Ruhən gənc olan, qəlbində sevgi hekayətləri daşıyan, onları həmcöhbətləri, dərddaşları ilə bölüşən Dərviş "Günlər keçirmişəm ölümdən yaman" - deyir və bu ölümdən yaman günlərin davamlı zərbələrindən cismən qocalır, vaxtından əvvəl "baba", "ixtiyar" titullarını qazanır.
Səməd Vurğun "Axşam söhbəti"ndə "Dəli şair"i obraz biçimində təqdim edir. Dəli şair Baba Dərvişlə müqayisədə fərqli düşüncə tərzinə malik, reallıqları açıq gözlə müşahidə etməyi bacaran, lakin siyasi gedişatın pafoslu şüarlarından tam xilas ola bilməyən "komsomol fəalı"nı xatırladır.
"Dəli şair" bu heykəli seyrə dalıb qəmlər yedi;
Sonra yuca bir avazla, ixtiyara böylə dedi:
"Sən ey Şərq elinin doğduğu məyus!
Anladım nə imiş ağladığın şey.
Biz yuvatdıq səni, biz əlbət, əfsus!
Səndə nə günah var? Fəqət dinlə ey!
Bir dinlə görürəm, pək bəlalısın,
Toxunmaq istəməm qəlbinə, heyhat!
Bugünkü dünyadan çox aralısın,
Heyvanlara məxsus bu tərzi-həyat.
Düşün ki, boş şeydir, insaf, mərhəmət,
Mübariz bir beyin bunları neylər?!
Hissin əsarəti, sevda, məhəbbət,
İşsizlik bəlası... bu kibi şeylər.
Haydı, get ağlını topla başına,
Həyata yeni bir şüurla atıl.
Sarıl bir can kibi sinifdaşına,
Nə aldat, nə aldan, nə sat, nə satıl.
Dövrün, zamanın etiketləri, meyarları baxımından "Axşam söhbəti" əsərindəki Baba Dərviş obrazı Səməd Vurğunun "Andım" (1928) şeirinə qədərki durumu, Dəli şair isə onun "Andım"dan sonrakı əhval-ruhiyyəsinin, düşüncəsinin yığcam bir dönəmini, kiçik bir modelini əks etdirir. Baba Dərvişin və Dəli şairin bir-birindən fərqli, ziddiyyətli baxışları əslində bir sənətkarın zaman-zaman daxilində, iç aləmində baş verən kəskin fəlsəfi çarpışmanın, metamorfozun, təbəddülatın təzahürüdür. Tara, saza, aşığa, milli dəyərlərə, ədəbi abidələrə şiddət göstərildiyi, sərt tənqid edildiyi bir zamanda şairin məzmununda mənfi çalar daşıyan "gəzəyən", "gəzərgi" sözləri əvəzinə Dərvişi "gəzici" adlandırması müəllifin obraza obyektiv münasibətini sərgiləyir.
Baba Dərvişin sözündə, vurğusunda nakam sevginin, həsrətin, intizarın qüssəli yanğısı, ağrısı, göynərtisi yaşayır. "Günlər keçirmişəm ölümdən yaman" - deyən Dərviş dünyanın etiqadına və etibarına inamını, ümidlərini itirib, pessimistik sıxıntının məngənəsində çırpınır. Dəli şair üçün Dərvişin düşüncələri dünəndir, keçmişdir... bu günün sorunları müstəvisində "Bugünkü dünyadan çox aralı"dır... Dəli şairin baxışlarında özünə əminlik, qürrələnmək hissi, inqilabi pafos güclüdür. Bəzən reallıqdan uzaq dəyərləndirmələrə cəhd edir, təşəbbüs göstərir. İxtiyar gəzicini Şərq elinin doğduğu, yaratdığı məyusluq kabusu, bəlalara düçar olmuş, "heyvanlara məxsus" həyat tərzi yaşayan bir dərviş timsalında görür. Köçərilərin adlandırdığı "ruh adamı"na "öyüd-nəsihət" verməkdən belə çəkinmir: "Düşün ki, boş şeydir, insaf, mərhəmət, Mübariz bir beyin bunları neylər?!".
Təəssüf ki, "mübariz bir beyin" ötən əsrin 20-30-cu illər ədəbi-ictimai düşüncəsinə hakim kəsilən mənfur bolşevik ideologiyasının əsarəti altında inləyir, zorakılığın, qəddarlığın, repressiyanın hüdudsuz müdaxilələrindən təsirlənərək insafı, mərhəməti, məhəbbəti "boş şey" adlandırmaq məcburiyyətində qalır. Dəli şairin fikrincə, vaizlik edib vəz oxumaqdan, dərvişlik etməkdən uzaqlaşmağın xilas yolu sinifdaşına sarılmaq, "həyata yeni bir şüurla atıl"maqdır.
Dəli şairin Dərvişi və bu zümrənin o dövr üçün geniş yayılmış nümayəndələrini həyatda "yeni bir şüur"a çağırışı "sosializm" şüarına çağırışdan daha dərin məzmuna və mahiyyətə malikdir. Şeirin sonunda "Nə aldat, nə aldan, nə sat, nə satıl!" - müdrik deyimi müqəddəs mənəvi dəyərlərin təkamülünə, milli şüurun oyanışına, haqqa tapınmağa, dürüst olmağa çağırışdır.
Ümidvarıq ki, qüdrətli Xalq şairimiz Səməd Vurğunun 1928-ci ildə "Qızıl Gəncə" jurnalında çaplanmış və kitablarına daxil edilməmiş, naməlum "Axşam söhbəti" şeiri ədibin yeni nəşr ediləcək əsərləri sırasında layiqli yerini tapacaq, qədirşünas poeziyasevərlər üçün dəyərli bir töhfə sevinci yaşadacaqdır.
20.06.2021
© Müəllif hüquqları qorunur! Mətndən istifadə etdikdə istinad mütləqdir!
