Giriş
Dünya nizamişünaslığına nisbətən daha gənc olan Azərbaycan nizamişünaslığının tarixi təqribən bir əsr öncədən başlayır. Müxtəlif siyasi ideologiyaların bir-birini əvəz etdiyi bu zaman kəsiyində nizamişünaslıq, təbii ki, eyni səviyyədə diqqət mərkəzində olmamışdır. Çar Rusiyasının tabeliyində olduğumuz dövrdə təməli atılan Azərbaycan nizamişünaslığını sovet dövründə çeşidli maraqlar müşayiət etmiş, nəticədə çoxsaylı monoqrafiyalar ərsəyə gəlmiş və müstəqillik dövründə, əsasən, həmin məktəbin ənənələri davam etdirilmişdir. Bu yaşadılan ənənələrdə, təəssüf ki, sovet dövrünün siyasi-ideoloji baxışı və ondan qaynaqlanan ədəbi yozumların da güclü təsirini görmək və aşkarlamaq mümkündür.
Ədalət naminə demək lazımdır ki, Nizaminin həyatı, şəxsiyyəti, yetişdiyi mühit, hər bir əsərinin strukturu, qəhrəmanları, onların prototipləri, şairin ideya qaynaqları, sələfləri, təsirlənmə və təsir etmə səviyyəsi, müxtəlif ölkələrdə tədqiqi tarixi barədə yetərincə yazılıb və sovet dövründə yazıya alınmasına baxmayaraq, dəyərini bu gün də saxlayan elmi əsərlər az deyildir. Azərbaycan nizamişünaslarından Həmid Araslı, Mübariz Əlizadə, Rüstəm Əliyev, Qəzənfər Əliyev, Xəlil Yusifli, Qulamhüseyn Beqdeli, Xəlil Hüseynov, Çingiz Sasani, Qasım Cahani, Nüşabə Araslı, Mehdi Kazımov, Mənzərə Məmmədova və digərləri Nizaminin ədəbi şəxsiyyətinin müxtəlif cəhətlərini ciddi şəkildə araşdırmışlar və həmin tədqiqatlar bu gün də öz dəyərini saxlayır. Eləcə də müstəqillik dövründə Nizami şərhçiliyi sahəsində tədqiqatçı alim Siracəddin Hacının 12 kitabdan ibarət araşdırmaları böyük bir boşluğu doldurmaq yolunda uğurlu elmi işlərdəndir. Son onilliklərdə sairin dini və irfani görüşləri, milli mənsubiyyəti ilə bağlı mübahisəli məqamların dövri olaraq müzakirə və araşdırma mövzusu olması bu sahə ilə bağlı bir sıra qaranlıq məqamlara işıq tutmuşdur. Bununla belə, Nizaminin dini və milli zehniyyəti, onun İslam Şərqinin bir sıra ədəbi və fikri ənənəsi ilə bağlı görüşləri, şeiriyyətindəki fərdi özəlliklərin dəyərləndirilməsində kifayət qədər təhrif və boşluqlar vardır. Bunun başlıca səbəbi, əlbəttə ki, Şərq və türk düşüncə tarixinə tamamilə yad və aşkar düşmənçilik mövqeyində olan sovet ideologiyasının diqtəsi idi. Sovet insanını təkcə çağdaşlarının deyil, elə klassiklərimizin də ateist, materialist düşüncə sahibi olmasına inandırma cəhdi 70 il boyunca israrla davam etdirildi, tarixi zəmindən məhrum və psevdo elmi zehniyyət formalaşdırıldı. Klassiklərimiz, o cümlədən Nizaminin də görüşləri bu təbliğatın alətinə çevrildi, saxta əsaslı dəlillərin vasitəsilə özünün milli, fikri, dini, ədəbi, mədəni və tarixi köklərindən ayrılıb avropalı düşüncəsi və zövqünə uyğunlaşdırıldı. Çox təəssüf ki, o kompilyasiya, yanlış anlama, bilərəkdən yanıltmalar özünün təsir gücünü sovet hakimiyyətinin süqutu ilə itirmədi, o dövrün zərərli ideoloji yanaşmaları müstəqillik dövründə də davam etdirildi və etdirilməkdədir. Əslində nizamişünaslıqdakı təhrif, interpretasiya və boşluqlar çoxyönlü və çoxsaylı olduğundan monoqrafik tədqiqatlara mövzu ola bilər. Biz isə burada ən mühüm və qabarıq nəzərə çarpan bir neçə cəhəti təhlilə cəlb etməyi məqsədəuyğun saydıq.
Renessans, yoxsa Azərbaycan hökmdarlarının uğurlu
mədəni-ədəbi siyasəti
Sovet dövrü ədəbiyyatşünas və nizamişünaslarının Nizaminin çağını ədəbi, mədəni, iqtisadi və ticari inkişaf baxımından öz tarixi gerçəkliklərindən ayıraraq, Renessans kimi dəyərləndirməsi ənənəsi bu gün də davam edir. Sovet insanının zehniyyətinin təzahürü olan bir özəllik - hər bir hadisə və şəxsiyyəti avropalı qəlibində təqlidi təqdim etmə və avropalı meyarları ilə dəyərləndirmə təşəbbüsləri Nizami dövründəki çoxyönlü inkişaf və çiçəklənməni Renessans (İntibah) adlandırma ilə nəticələndi. Halbuki Nizamidən çox sonra - XIII əsrin sonları-XVI əsrlərdə İtaliyada meydana çıxaraq, Avropada geniş dairələrə yayılan, İntibah deyə də nəzərdə tutulan Renessans xristianlıq dini və dünyəvi elmlər arasında tərs mütənasibliyin və ziddiyyətin tədriclə ikincinin xeyrinə dəyişməsinin nəticəsi idi.
"Renessans" kəlməsi araşdırmalarda "əvvəlki halına dönüm", "yenidən doğulma", "arınma", "paklaşma" anlamlarına gələn özəl bir termindir. Bu, "Avropada cəhalət çağının bitməsi və yunan-Roma mədəniyyətinin gəlməsiylə yaranan bir "yenidən doğulmadır.
Bu yenilənmə ilə birlikdə Avropada cəhalət ölməyə başlayır və dini nüfuz dərindən sarsılır. Qısa müddətdə özəlliklə İtaliyada rəsm, heykəltaraşlıq və memarlıqda yeniliklər çağı başlayır".
Halbuki müxtəlif istiqamətlərdə aparılmış araşdırmalardan məlum olur ki, İslam Şərqində elm və din arasında kəskin qarşıdurma olmamış, ərəblər islamın qəbulundan sonra hətta yunan fəlsəfə əsərlərini və atəşpərəstlik abidələrinin elmi bilikləri ehtiva edən qismini ərəbcəyə tərcümə etmişlər. Bu anlamda, əsasən, XIV-XVI əsrlər Avropasına xas terminlə Nizami və çağdaşlarının yetişdiyi mühiti qavrayıb dəyərləndirmə nəticə etibarilə silsiləli təhriflərə yol açmağa xidmət etmir. Cəmi bir əsr davam edən və XIII əsrdə monqol hücumu ilə fərqli müstəviyə keçən Azərbaycan şeirinin XII yüzillikdəki çiçəklənmə mərhələsi fərqli baxış bucağından və yenidən dəyərləndirilməyə möhtacdır. Qənaətimizcə, Azərbaycan ədəbiyyatının ümumiyyətlə hər bir mərhələsi öz keçdiyi tarixi yola uyğun öyrənilməlidir. Yalnız bu zaman tarixi gerçəklik gərəksiz qəliblənmə və "redaktə"dən azad olar.
Məlum olduğu kimi, XII əsrdə Azərbaycan ədəbiyyatının çiçəklənmə dövrünə daxil olması və birdən-birə ədəbiyyat tariximizə çox sayda görkəmli söz sənətkarlarının bəxş olunması Azərbaycan atabəyləri və Şirvanşahların şeiri, sənəti, sənətkarı himayəsinin nəticəsidir. O zaman niyə XII əsr Azərbaycan ədəbiyyatının çiçəklənmə dövrü Eldəgizlər və Şirvanşahların uğurlu ədəbi siyasəti və söz ustalarını himayəsinin nəticəsi olaraq, konseptual əsaslarla təfərrüatlı öyrənilmir, əksinə, aidiyyəti olmayan yad bir terminlə əlaqəli təqdim olunur? Bu sülalələrin tarixi xidmətlərini fraqmentar şəkildə deyil, sovet dövrü ideologiyasının təsirindən azad olunub obyektiv qiymətləndirmənin və Nizami dönəmini öz tarixi axarına uyğun biçimdə - təhriflərdən azad şəkildə tanıtmanın zamanı çatmayıbmı?
Artıq gördüyümüz kimi, təhrifli yanaşma və anlatmalar nəticəsində Azərbaycan atabəylərinin Gəncədəki uğurlu siyasətinin, onların dövründə elm, təhsil və ticarətin inkişafının birdən-birə böyük miqyasda elmi-ədəbi inkişafa yol açması öz tarixi zəminindən ayrılmış, bu coğrafiyada baş verən proseslər yad və əlaqəsiz terminlə təqdim olunmuşdur. İntibah hadisələri deyə bu prosesləri qəbul edib dəyərləndirmə tarixi keçmişi, siyasi tarixi, ədəbi inkişaf və s.-ni uğursuz və naşıcasına "redaktə"nin nəticəsidir. Bundan başqa, Nizami irsi dəyərləndirilərkən onu yetişdiyi tarixi zəmindən ayıraraq, romantizm, multikulturalizm, utopik sosializm kimi yad düşüncə və yad dünyagörüşü ilə süni əlaqələndirmə də nizamişünaslığı nəinki irəliyə doğru aparacaq yol deyil, əksinə, bu sahəyə psevdo-nizamişünaslıq siması verəcək cəhdlərdir.
Humanizm, yoxsa
Allahmərkəzli dünyagörüşü
Orta çağ İslam Şərqinin saysız ədəbi nümunələri insana, təbiətə və hər ikisinə gözəllik bəxş edən - Yaradana məhəbbətin ifadələri olaraq ərsəyə gəlmişdir. Amma sovet dövründə bir çox klassiklərimiz kimi Nizaminin də insana verdiyi dəyər öz islamı özülündən və tarixi qaynaqlarından təcrid olunaraq, məqsədyönlü şəkildə Avropada yaranıb təşəkkül tapmış humanizmlə süni şəkildə əlaqələndirilmiş və onillər boyunca saxta əsaslı "Nizami humanizmi" deyimi elmi dövriyyədə olmuş və hazırda da elmi dövriyyədə işləkliyini saxlamaqdadır. Qeyd etməliyik ki, xarici konfranslarda bizim orta çağ şairlərinin insana baxışının "humanizm" adı altında təqdiminin dəfələrlə sərt şəkildə təkzibi və tənqidinin də şahidi olmuşuq. Bu ondan irəli gəlir ki, humanizm də Renessans kimi şərqli müsəlmanın zehniyyətinin məhsulu deyildir və avropalı müəlliflərin insana fəlsəfi baxışının ifadəsidir. Öz tarixi inkişafı boyunca teistik humanizm, ateistik humanizm, kommunistik humanizm və s. kimi biçimlərə düşən bu görüş sovet dövründə Azərbaycan fəlsəfi fikir tarixi tədqiqatçıları və ədəbiyyatşünaslarının mahiyyətinə varmadan sıx-sıx istifadə etdiyi və bir çox orta çağ mütəfəkkirimiz kimi Nizami ilə də tərəddüdsüz əlaqələndirdiyi bir termin idi. Halbuki "humanizm - ali varlığa inamın köməyi olmadan, özünü reallaşdırmaq və bəşəriyyətə daha çox fayda vermək məqsədilə etik həyat tərzi keçirməyə qadir olduğumuzu və buna məcbur olduğumuzu iddia edən" (https://az.wikipedia.org/wiki/Humanizm) bir düşüncə tərzidir. Amma Nizaminin də mənsub olduğu İslam Şərqinin mütəfəkkirləri insanmərkəzli deyil, Allahmərkəzli düşüncənin daşıyıcılarıdır və Azərbaycanda klassiklərimizin dəyərləndirilməsində istifadə olunan bu yad əsaslı termin (humanizm) ilə təqdimat ölkəmizdən kənarda, artıq qeyd etdiyim kimi, rəğbətlə qarşılanmır və sovet təfəkkürünün ifadəsi kimi qəbul olunur. Doğrudur, Nizaminin yaradıcılığında insana verilən yüksək dəyər qabarıq nəzərə çarpır, amma bunu onun Allahı vəsf etdiyi misraları ilə müqayisə etdikdə nisbətin ikinci mövzunun xeyrinə dəyişdiyini də görürük və insanı yaradılmışın alisi saymağa əsas verən düşüncənin bünövrəsində də Quranda ifadəsini tapmış motivlər (ilk insana ruhunun Allahın nəfəsi vasitəsilə verilməsi, onun Allahın yer üzərində canişini olunması və s.) durur. Odur ki, təkcə Nizaminin yaradıcılığında deyil, ümumiyyətlə, orta çağ şeirində insanmərkəzli fəlsəfə axtarmaq, insanı Yaradana möhtac olmayan, Yaradana rəqib bir varlıq kimi təqdim etmə cəhdləri də yanlışdır, uğursuzluğa məhkumdur. Bu düşüncənin ən lakonik ifadəsi Yunus Əmrəyə məxsusdur: "Yaradılmışı sevəriz Yaradandan ötəri".
Nizaminin Allah sevgisini anlamaq üçün onun əsərlərinə verdiyi quruluşa nəzər salmaq yetərlidir. Onadək tövhid, minacat və nətin yeri sabit olmadığı halda, Nizami məhz "Sirlər xəzinəsi" ("Məxzənül-əsrar") ilə Allahın birliyini mədh edən (tövhid), ona yalvarışı dilə gətirən (minacat), onun sonuncu peyğəmbərinin özünü (nət) və meracını mədh edən (meracnamə) qisimləri önə çəkir və bununla yüzillərlə davam edən bir ənənənin əsasını qoyur...
Burayadək dediklərimizdən də göründüyü kimi, müstəqillik dövründə də sovet ideologiyasının məhdud və təhrifli yanaşma tərzinə sədaqət və onun formalaşdırdığı yanlışların hələ də zehniyyətlərdən silinməməsi nizamişünaslığı təhriflərə məruz qoyan ziyanlı bir ənənədir.
Nizami slavyanlardan
bəhs etmişdirmi?
Nizaminin "Xəmsə"sində ən maraqlı və geniş müzakirələrə səbəb olan mövzulardan biri də onun əsərlərində xüsusi yeri olan millət və tayfa adları - etnonimlərdir. Bəzən onun dövründəki tayfa və xalq adlarının bugünkü fərqli təyinatı və zaman keçdikcə dəyişdiyi nəzərə alınmadığından köklü təhriflərə yol açmışdır. Xüsusilə mütəfəkkirin dövründə daha çox toponim kimi istifadə olunan Səqlab, Rus vilayəti və Ərmənin zaman keçdikcə millət adına çevrilməsinə tədqiqatlarda diqqət yetirilmədiyi üçün təhriflərə gətirib çıxarmışdır. Bu istiqamətdə ciddi yanılma və yanıltmalar Nizaminin "Həft peykər" ("Yeddi gözəl") əsərindəki şahzadə qızların mənsub olduğu coğrafiyaya uyğun müəyyənləşən milli mənsubiyyətinin mətnin əslindən fərqli təqdimatda müşahidə olunur. Belə ki, Nizaminin bu əsərində dördüncü iqlim kimi təqdim olunan Səqlab ölkəsinin şahzadəsinin rus və ya slavyan qızı olaraq göstərilməsi və onun əsərin qəhrəmanlarından biri olaraq seçimi sovet dövrü nizamişünaslığının sevimli mövzularından olmuşdur. Halbuki Nəsrinpuşun adı, nağılın sehrbazlıqla əlaqəsi, heykəllərə sitayiş və s., eləcə də Nizaminin digər əsərlərində ("Xosrov və Şirin", "İsgəndərnamə") bu ölkə ilə bağlı verilən məlumatlar tamamilə başqa izlərə salır. Araşdırmamız göstərdi ki, Səqlab padşahının qızı və onun haqqında bəhs açdığı Rus vilayəti tarixən slavyan deyil, türk xalqı ilə bağlı toponim (ikincisi daha çox etnotoponimdir) kimi istifadə olunmuşdur. İstər bu əsərdə Səqlab və Rus vilayətinin, istərsə də "İsgəndərnamə"də yad olunan rus, Səqlab və qıpçaqların bağlılığının nəzərə alınmaması tarixilik baxımından yanlış qənaətlərə yol açmışdır.
Təəssüf ki, sovet dövründə Nizaminin düşüncələrini bilərəkdənmi, yoxsa elmsizlikdənmi təhrif edərək, onu az qala sovet ideologiyasının təbliğatçısına çevirmə cəhdləri ciddi yanlışların uzunömürlü təməlini qoydu. Sanki Nizami də saxta və görüntü naminə irəli sürülən xalqlar dostluğu ideyasının daşıyıcısı olmuşdur və buna nümunə olaraq, daha çox onun "Həft peykər" əsəri göstərilirdi. Halbuki əsərin sovet ideologiyasının bu gün də nizamişünaslıqda davam edən təsirindən kənarda tədqiqi və təfərrüatlı təhlili fərqli nəticələrə gətirib çıxarır. Belə ki, bu əsərdə dünyanı simvolizə edən yeddi iqlimdən (Hindistan, Məğrib, Səqlab, Xarəzm, Çin, İran və Rum) gətirilən gözəllərdən üçü (Xarəzm, Çin və Səqlab) türk gözəlidir. Nizaminin dövründə Xarəzmşahlar dövləti bir türk dövləti kimi mövcud idi və şairin o ölkənin gözəlini türk kimi nəzərdə tutması şübhə doğurmur. Çin gözəlinin də əslində Şərqi Türküstandan olması bir sıra araşdırmalarda qeyd olunur. Amma bu da qabarıq şəkildə deyil, sadəcə şərhlərdə nəzərə çatdırılır və həmin gözəlin türklüyü barədə yayğın təsəvvür yaradılır: "Nizami poeziyasındakı Çin müasir coğrafi Çin demək deyildir. Çin deyərkən şair Şərqi Türküstanı nəzərdə tutur, türk sözü isə Nizami lüğətində gözəllik, ağlıq, nəciblik rəmzidir. Təraz (indi Talas), Yağma, Xotən həmin Türküstan Çinində yerləşmiş şəhərlərdir və öz gözəlləri ilə məşhur olublar". (Nizami Gəncəvi. Yeddi gözəl. İzahların müəllifi: Rüstəm Əliyev, Bakı: Yazıçı, 1983, s. 330)
Göründüyü kimi, Nizaminin "türk" sözünü istifadəsinin şərhində natamamlıq vardır və bu ifadənin hər zaman məcazlaşmadığının, yerindən asılı olaraq, konkret bir millətin adı kimi etnonimlik statusunu qorumasının üzərindən keçilir. Yeri gəlmişkən qeyd etmək lazımdır ki, Nizaminin bu əsərində Çindən bəhs edilərkən adı çəkilən Xəllux, Xəta, Səncab da Şərqi Türküstandadır.
Maraqlıdır ki, Çin xaqanının qızının adı Yəğmanazdır. Bu ad isə Nizaminin "yəğma"nı təkcə toponim - Şərqi Türküstanda yer adı olaraq deyil, qədim türk sözü kimi də nəzərdə tutmasını ağla gətirir. Şairin "yəğma" (qarət edən) və "naz" kəlmələrindən yaratdığı bu ad "nazı ilə könül qarət edən" anlamını daşıdığı üçün müəyyən anlamda Dilbərlə (könül aparan) nisbi sinonimliyə malikdir. Beləliklə, Nizami ikianlamlı "yəğma" sözündən istifadə etməklə Çin gözəlinin elə türk gözəli olduğunu həm onun şəxsi adı (antroponim), həm də dolayısı ilə əlaqələndirdiyi coğrafi adla (Yəğma) vurğulamış olur.
Əsərdə üçüncü türk şahzadəsi, artıq qeyd etdiyimiz kimi, Səqlab padşahının qızı Nəsrinpuşdur. Təəssüf ki, onun milli mənsubiyyəti sovet dövrü araşdırmalarında slavyan və ya rus kimi verilmiş və vurğulanmışdır. Hazırkı dövrdə də həmin zehniyyətin dəyişdirilməsi müşkül bir məsələyə çevrilib.
Səqlabın Nizaminin "Xəmsə"sində etnonim deyil, toponim olaraq istifadəsini, terminin sonradan etnonimə çevrilməsini nəzərə almayan sovet dövrü nizamişünasları şairin bu ölkə ilə bağlı düşüncələrini və bədii məqsədini ciddi təhriflərə məruz qoymuşdurlar. Bu yanlışın başlıca səbəblərindən biri, görünür, ərəblərin slavyanlara, eyni zamanda ruslara səqləb (cəmi: səqalib) deməsi olmuşdur. Araşdırmamız zamanı, əsasən, əsir slavyanların bu tərzdə adlandırılması barədə məlumatlara rast gəldik. Halbuki Nizaminin "Həft peykər" əsərində haqqında bəhs olunan Səqlab bir ölkə adıdır. Bəhram Gur qızlarından əlavə, bac və xərac aldığı digər ölkələrin (Çin, Rum və s.) padşahlarından fərqli olaraq, ona hörmətlə məktub yazaraq qızını istəyir. "İsgəndərnamə"də əsərin baş qəhrəmanı Səqlab ölkəsinin gümüş pulunun üzərinə öz adını yazmağı arzulayır. Bu da Nizaminin haqqında rəğbətlə bəhs etdiyi, dünyanın yeddi mühüm ölkəsindən biri saydığı Səqlabın dövlətçilik ənənəsinə malik bir yer olaraq nəzərdə tutulduğunu göstərir.
"Həft peykər"in qəhrəmanı Bəhram Gur əsərdəki bütün gözəlləri və onların himayədarlarını- planetləri əlaqələndirən bir surətdir. Onun Bəhram (Mars) planetinin himayəsi altında olan Səqlab ölkəsinin şahzadəsinin qəsrinə dördüncü gün daxil olması təsadüfi seçim deyildir. Maraqlıdır ki, əsərdəki bütün surətlərin əlaqəli olduğu Bəhram kimi eyniadlı planetin himayəsi altında olan Səqlah da iqlimlər, planetlər və həftənin günlərinin düzümündə mərkəzə yerləşdirilir. Buna Nizaminin də açıq işarələri vardır:
Ze degər ruz-e həfte an beh bovəd,
Naf-e həfte məgər seşənbe bovəd.
(Həftənin digər günlərindən o yaxşıdır,
Demək ki, həftənin ortası çərşənbə olur).
Bu gözəllər içərisində yalnız Səqlab şahzadəsi Bəhramla (Mars) birbaşa əlaqəlidir. Nizaminin planetləri sıralamasında qırmızı rəngdə olub, müharibə, qətl və qırğını simvolizə edən Bəhram/Marsın Səqlab ölkəsinin himayədarı kimi mərkəzi mövqedə yer alması diqqəti çəkir. Bu zaman o həm planetlərin sayı olan yeddinin, həm də Bəhram Gurla birlikdə səkkizə yüksələn sayın tən ortası olmuş olur.
Nizaminin poetik və fəlsəfi düşüncəsindəki heyrətamiz simmetriya və sistemliliyi nümayiş etdirən bu əsərdə şairin dünyanın mərkəzinə Marsın himayəsində olduğu üçün onu hərb yolu ilə əldə etməyə qadir Səqlabı qoyması çox düşündürücüdür. Nizaminin bu qədər dəyər və önəm verdiyi bir ölkənin hansı xalqa aid olmasına da yenə özü ipucu verir. Onun iqlimlərin ekvator (hərfən: "tənbölən") xəttinə və dünyanın mərkəzinə qoyduğu Səqlabın yeri Qıpçaq çölündədir. Şair özü "Şərəfnamə"də Makedoniyalı İsgəndərin Səqlab çölünə çatanda oranı qıpçaqlarla dolu gördüyünü açıq bir dillə deyir:
Qozər bər biyaban-e Səqlab kərd,
Biyaban həme xeyl-e qıfçaq did.
(Səqlab çölünə çatanda
Çölü başdan-başa qıpçaq qoşunuyla
(dolmuş) gördü).
XV əsr müəlliflərindən olan Əbdürrəşid əl-Bakuvinin "Kitab təlxis əl-əsar və əcaib əl-malik əl-qəhhar" əsərində deyilir ki, Səqləb Xəzərlə həmsərhəd və Rumla qonşuluqda olan bir ölkədir. Onun Yafəs nəslindən olan türk kimi təqdim etdiyi Səqlab və Rus həm antroponim (şəxs adı), həm də etnonim (xalq adı) kimi istifadə olunur. Orta çağın farsdilli bir sıra izahlı lüğətlərdə də Səqlabın Türküstanın bir vilayəti olduğu və Rumla (Türkiyə) qonşuluqda yerləşdiyi bildirilir.
Maraqlıdır ki, əl-Bakuvinin "qırmızısifətli" olaraq təsvir etdiyi Səqlab əhli Nizamidə də eyni epitetlərlə yad olunur. Amma şairin həmin xalqın təsvirində onlara rəğbət və məhəbbəti açıq ifadəsini tapmışdır: "Qırmızı sifət onların yaxşılığının əslidir".
Bu baxımdan şair onları ruh kimi insanın yaşama səbəbi olan qan və al rəngli qızılgüllə müqayisə edir. Bu münasibət Nizaminin qıpçaq gözəli sevimli Afaqına sevgisindən də qaynaqlana bilərdi.
Nizaminin səqlablı xanımları "banu" titulu və qoşununu "yəğmaçı türk" anlamında "türktazi" epiteti ilə yad etməsi də tədqiqatçıların nəzərini cəlb etməmişdir. Tərcümələrdə isə bu titul və epitetlər ya təhrif olunmuş, ya da ixtisar edilmişdir. Şair "Həft peykər" əsərində deyir:
Banu-ye sorxru-ye Səqlabi
An be rəng-e atəşi, be lotf-e abi.
(Səqlabın alyanaqlı banusu -
O atəşrəngli, su kimi lətafətli).
Əsərin mənzum tərcüməsində isə oxuyuruq:
Sudan lətafətli, oddan qırmızı,
Səqlab ölkəsinin slavyan qızı.
Bunu da xatırlatmalıyıq ki, şair təkcə "Həft peykər" əsərində deyil, "Xosrov və Şirin", "İsgəndərnamə" əsərlərində də Səqlabın adını çəkir. Əfrasiyab əsilli olması ilə öyünən Ərmən hökmdarı Məhinbanunun adında türk mənşəli "banu" ifadəsinin yer alması, eləcə də onun qardaşı qızı Şirinin Xosrova cavab verərkən özünü "Səqlab banusu"na bənzətməsi təsadüfi seçimlər sayıla bilməz. Bu anlamda şairin "Həft peykər" əsərində Səqlab şahzadəsi ilə əlaqəli "banu" epitetindən istifadəsi də onun bu ölkənin əhalisinin türk olduğu qənaətində olmasına işıq salır.
Burada belə bir müşahidəmizi də qeyd etmək istərdik ki, "Həft peykər"in mətninin orijinalından fərqli olaraq, mənzum tərcümədə cəmi bir yerdə Səqlab adı verilir. Digər yerdə isə: "Slavyan şahına yazdı kağızı // İstədi ondan da o dilbər qızı" kimi təhrifli tərcümə ilə Səqlab yerinə, "Slavyan şahı" ifadəsinə yer verilir.
Göründüyü kimi, sovet dövründə, eləcə də daha sonralar Nizaminin əsərlərinin tərcümə, tədqiq və sözlüklərində hər zaman Səqlabın slavyanların (rusların) yaşadıqları ölkə olaraq tərcüməsi tarixi gerçəkliyi əks etdirmir və Nizaminin söylədiklərinin təhrifindən başqa cür dəyərləndirilə bilməz.
Tədqiqatlardan da məlum olduğu kimi, məşhur alman dramaturq və şairi Fridrix Şillerin (1759-1805) "Turandot" əsərinin ideyası Nizaminin "Həft peykər"inin dördüncü nağılından alınmışdır. Şillerin onu hansı qaynaq vasitəsilə əldə etdiyi qeyd olunmasa da, dram əsərində bu nağılın baş qəhrəmanının slavyan deyil, məhz Turan qızı (Turandot = Turan duxt (Turan qızı)) adlandırılması maraq doğurur.
Nizaminin təkcə Xarəzm, Çin və Səqlab şahzadələrini deyil, digər ölkələrin (Rum və Məğrib) gözəllərini də "türk" adlandırması diqqətimizi çəkdi: "Dedi Çin bəzəkli o Rum gözəli...". Şair Məğrib şahzadəsini də bir neçə dəfə "Rum və Tərazın xanımı" deyə vəsf edir.
Ümumiyyətlə, Rum yerindən asılı olaraq, anlamını dəyişə bilir. Nizami məsnəvilərində bu coğrafi ad bəzən yunanların, bəzən isə türklərin məskəni təsəvvürünü yaradır. Belə ki, onun "Xosrov və Şirin"də haqqında bəhs etdiyi Məryəm Rum qeysərinin qızı olduğundan onun milliyyət etibarilə yunan olduğu qənaəti yaranır, "Həft peykər" əsərində isə Çin, Təraz və s. ilə əlaqəli istifadə olunan Rum artıq türk torpağı kimi nəzərdə tutulur. Məlum olduğu kimi, Rum Nizaminin dövründə artıq türklərin məskunlaşdığı yer idi. Zənnimizcə, mütəfəkkir şairin Rum və Çini dönə-dönə əlaqələndirməsinin ideya olaraq qaynağı türklükdür. Çünki Nizami "Həft peykər" əsərində Bəhramın Rum gözəlini istəməsi səhnəsini təsvir edərkən onun türkün Ruma yürüş etməsi kimi o ölkənin üzərinə getdiyini vurğulayır.
Beləliklə də, Nizaminin yeddi gözəlindən üçünün etnik mənsubiyyət baxımından türk olduğu, ikisinin isə görünüş etibarilə türkə bənzədiyi məlum olur.
Ümumiyyətlə, nizamişünaslıqda şairin türk mərkəzli ideyalarının təhrifinə, onun müxtəlif xalqlara münasibətini sovet ideologiyasının psevdo "xalqlar dostluğu" təbliğatı kontekstində öyrənilməsinə, əsərlərinin multikulturalizmin təbliğatında istifadəsinə, fütüvvət əsaslı düşüncəsinin məhsulunu sovet dövrünün saxtalaşdırdığı əməkçi insanın ali mövqeyi ideyası qəlibinə salınaraq təqdiminə də son verilməlidir.
Utopik sosializm, yoxsa əxilik?
Sovet dövrü nizamişünaslığında Nizaminin sənətə, əməyə və sənətkara rəğbət və hörməti də kontekstdən ayrılaraq, şairin əsas məqsədlərindən biri kimi təqdim olunurdu. Halbuki "Xəmsə"də fraqmentar xarakterli olan bu mövzuya şairin marağının və öz ideyalarını bəzən peşə sahiblərinin dili ilə söyləmə cəhdinin qaynağı da, digər terminlərin izahında gördüyümüz kimi, İslam Şərqinə xas düşüncə və qavrayışdadır.
Ümumiyyətlə, Nizaminin bəzi əməkçi insanları təqdirinin ifadəsi və Məhsəti yaradıcılığında şəhraşublar nədənsə fərqli fikri axarın nümunələri kimi öyrənilmişdir. Bu müqayisə qarşıya başqa bir sualı da çıxarır: niyə Şirvan şairlərinin əsərlərində peşə sahiblərinin tərifi bu qədər qabarıq deyil? Bu sualın cavabının axtarışı fikrə Gəncədə o dövrdə əxilik təşkilatlarının mövcudiyyətini gətirir. Qeyd etməliyik ki, Nizaminin həmin dairələrlə əlaqəsi barədə tədqiqatlarda müəyyən mülahizələr yer alır, mübahisəli olsa da, Əxi Fərəc Zəncaninin onun mürşidlərindən ola biləcəyi ehtimalı irəli sürülür. Araşdırmalarda həmçinin onun "İsgəndərnamə"sində yer alan bərabərlər ölkəsi barədəki düşüncənin əsasında da əxiliyin durması vurğulanır. Bu anlamda Nizami və əxilik mövzusu tamamilə diqqətdən kənarda qalmış sayıla bilməz. Bununla belə, Məhsəti və Nizami kimi gəncəli şairlərin cəmiyyətin müəyyən zümrələrinə baxışının poetik ifadəsinin arxa planında əxilik və fütüvvətin dura biləcəyi yeni baxış bucağından müqayisəli və təfərrüatlı tədqiqə möhtacdır.
Nizaminin təfəkkür tərzinin təhrifli bir təqdimi də şairin az öncə xatırlatdığımız bərabərlər ölkəsi ideyasının qaynağının müəyyənləşdirilməsində üzə çıxır. Məlum olduğu kimi, sovet dövrü araşdırmalarında xüsusi vurğulanan məqamlardan biri Nizaminin utopik sosializm ideyalarının daşıyıcısı olması idi. Mütəfəkkir şairin ingilis filosofu, dövlət xadimi Tomas Mor (1478-1535) və italyan şairi, platonçu filosofu Tomazzo Kampanelladan (1568-1639) daha öncə bu ideyaları irəli sürməsi iddiası da nizamişünaslıqda özünə kök salmış yanlış yozumlardandır və həmin baxış tərzi bu gün də davam etdirilir. Əslində Nizaminin bərabərlik ideyasının qaynağı islamı fütüvvət anlayışı və bu düşüncə üzərində qurulan əxilik təşkilatının əmlak bərabərliyi, hər kəsə təlabatına görə ödəmə və s. kimi mənəvi-əxlaqi dəyərləridir. Şairin irsinin bu kontekstdə araşdırmaya cəlb olunması onunla bağlı ənənəviləşmiş yanlışlara son vermək üçün kifayət edər. Təəssüf ki, sovet dövründə tanınmış tədqiqatçı Mikayıl Heydərovun araşdırmalarında bu barədə maraqlı mülahizələr irəli sürülsə də, Azərbaycan nizamişünasları onun düşüncələrini dərinləşdirmək əvəzinə, Nizamini avropalıların baxış bucağı və zövqünə uyğunlaşdırmaq yolunu tutdular...
Romantizm, yoxsa Azərbaycan səbki
Nizaminin üslubunu müəyyənləşdirərkən seçilən terminlər də onun yaradıcılıq istiqamətini, yetişdiyi ədəbi-fikri zəmini tarixi gerçəkliyə uyğun biçimdə ifadə etməyə xidmət etmir. Belə ki, romantizm və ya realizm kimi Nizaminin dövrü və üslubuna yad terminologiya ilə onun irsini təhlil və dəyərləndirmə cəhdi uğurlu nəticə verə bilməz. Müşahidələrimizə əsasən deyə bilərik ki, şairin ənənəyə bağlığı və fərdiyyətinin nisbətinin göstəricisi olan üslubi özəlliklərinin tarixi zəmindən ayrılıb fərqli ədəbi cərəyanlarla əlaqəli təqdimi yalnız təhrifli qənaətlərə gətirib çıxarır. Bu kimi arzuolunmaz halların qarşısının alınması üçün tarixi-ədəbi keçmişimizlə əlaqəli terminlərdən istifadə olunmalıdır: Azərbaycan və ya İraq səbki. Nizaminin təkmilləşdirdiyi bu səbklərin eyniyyəti və ya əsas-törəmə münasibəti isə xüsusi, təfərrüatlı və obyektiv araşdırma və dəyərləndirməyə möhtacdır.
Nizami bəzən İraq səbkinin, bəzən də bir sıra əsərlərdə müstəqil, digərlərində İraq səbkinin qolu kimi dəyərləndirilən Azərbaycan səbkinin nümayəndəsi sayılır. Xaqani və Nizaminin zənginləşdirdiyi İraq səbki (eləcə də əsasını qoyduqları Azərbaycan səbki) farsdilli şeirdə ərəbizmlərə xüsusi bir çəki qazandırdı, ona türkizmlərlə zinət verdi, sözlərin anlam yükü və çalarını artırdı. Sözün çoxanlamlılığı və düşüncələrin çoxqatlılığına geniş imkanlar yaradan bu səbki hər iki şairimiz bədii təxəyyülün ifadəsində məqbul saymışlar. Bu anlamda şair Nəsimi də zəngin məcazlara əsaslanan İraq səbkinin nümayəndəsi və Nizaminin bu səbkdə açdığı yolun davamçısıdır.
Əslində, orta çağ klassiklərimizin yanlışlıqla əlaqələndirildiyi romantizmin Azərbaycanda kəsb etdiyi rəng də Avropa romantizmindən fərqlidir, siyasi, milli çalarları var. Bu mənada Nizami və ya Füzuli şeirini romantizm ədəbiyyatı kontekstində öyrənmək kökündən yanlış bir yanaşmadır. Niyə ölkəmizdəki araşdırmalarda Azərbaycan səbki və şairlərimizin o səbkə verdiyi töhfələrə diqqət yetirilmir? İranda səbki-Azərbaycaniyə konfrans həsr olunduğu, araşdırmalarda bu üslub diqqət mərkəzinə çəkildiyi halda, bizim tədqiqat əsərlərində bu səbkin üzərindən keçir. Halbuki Azərbaycan səbkinin ilk nümayəndələrindən olan Xaqani və Nizami bu gün farsın xüsusi lüğətlərin yardımı ilə anlamını oxuyub qavramağa çalışdığı bir dildə yazıb-yaratmış, dili fərqli səviyyəyə qaldırmış, ona müxtəlif anlamlar vermiş və yeni mənalar yükləmişlər. Bu baxımdan Nizaminin farsdilli şeirə gətirdiyi anlamlar da ayrıca öyrənilməli, bu mənalar içərisində türkcənin təsiri də araşdırılmalıdır.
Qeyd etməliyik ki, əqlə deyil, duyğuya söykənən ədəbi cərəyan olan romantizm (fr. romantisme) XVIII əsrin sonu - XIX əsrin əvvəllərində Avropada meydana çıxmışdır. Ona ədəbi rəqib kimi yaradılan realizm isə araşdırmalarda həyat həqiqətlərini spesifik təsvir vasitələriylə əks etdirmə kimi xarakterizə olunur. Araşdırmalarda qeyd olunduğu kimi, "realizm" ədəbi termin kimi XIX əsrin 50-ci illərindən fransız ədəbiyyatının "realist məktəb" adlanan cərəyan nümayəndələrinin fəaliyyəti sayəsində yayılmağa başlamışdır. Tədqiqatçılar, adətən, realizmə XIX əsrdə romantizmi əvəz etmiş, naturalizmə, müxtəlif modernist cərəyanlara qarşı yönəlmiş bir cərəyan kimi baxırlar.
Maraqlıdır ki, Avropadan fərqli olaraq, Azərbaycanda romantizm və realizm ədəbi cərəyanlarının ədəbiyyata gəlişi əks sıra ilə olmuşdur. Orta çağ Şərq şeiri ənənəsindən uzaqlaşdırılmaqla yeni ədəbi istiqaməti müəyyənləşdirilən yeni dövr Azərbaycan ədəbiyyatında ilk olaraq, realizm, daha sonra romantizmin nüfuz çevrəsi yaratdığını görürük. Halbuki sovet dövründə əsası qoyularaq ənənəyə çevrilən düşüncəyə görə, Nizaminin irsi fərqli tarixi-fikri zəmində yaranan romantizm cərəyanı ilə əlaqəlidir. Belə bir qənaətdən çıxış edən bir çox azərbaycanlı müəllif şairdən bir neçə yüz il sonra yaranmış həmin ədəbi cərəyanın tarixi keçmişi və ədəbi meyarlarını nəzərə almadan Nizaminin ədəbi üslubunu romantizm olaraq tanıtmağa çalışdı, bu yanlış adlandırma və qavrayış neçə-neçə araşdırmaların ideya qaynağı oldu...
Artıq qeyd etdiyimiz kimi, Azərbaycan ədəbiyyatına bu cərəyanların gəlişi Avropadakı ardıcıllığa uyğun deyil, əks sıra ilə olmuşdur. Məlumdur ki, Avropa tipli realizm öncə M.F.Axundovun ədəbi öncüllüyü ilə ədəbiyyatımıza gətirilmişdir. Azərbaycanda qısaömürlü olan romantizm cərəyanının ilk örnəklərini isə daha sonra - XX əsrin başlarında görürük. Buna görə də Nizaminin üslubunu ondan sonra fərqli coğrafi, ədəbi, ictimai və siyasi mühitlərdə ortaya çıxan terminlərə əsassız uyğunlaşdırmaqla qəlibləşdirmə cəhdlərinin edilməsinin saxtakarlıq olduğunu və qeyri-ciddi elmi mövqedən qaynaqlandığını deyə bilərik. Ümumiyyətlə, istər renessans, istər humanizm, istər utopik sosializm, istərsə romantizm kimi terminlər altında öyrənilən hadisə və cərəyanlarla süni əlaqələndirmə nə Nizaminin yetişdiyi mühiti, nə onun bir mütəfəkkir kimi Yaradan və yaradılmışa münasibətini, nə də ədəbi üslubunu öyrənmək, dəyərləndirmək üçün yetərli deyil, əksinə, bu terminologiyanın gərəksiz tətbiqi təhriflərə gətirib çıxarır. Bu mənada dahi şairimizin ənənəyə bağlılıq səviyyəsini və fərdi ədəbi-fikri zehniyyətini dəyərləndirərkən onun bağlı olduğu, bir şəxsiyyət kimi formalaşmasında həqiqi təsiri olan çevrə düzgün müəyyənləşməlidir. Bu halda Nizaminin bir şair olaraq ədəbi düşüncəsi öz həqiqi dəyərini ala, varislik dərəcəsi üzə çıxa və yeniliyinin şəkilləri aşkarlana bilər.
Şairin ideya qaynaqları: tarixi dəlillər, mübahisəli ehtimallar
Nizamişünaslığın boşluqlarından biri də onun ideya qaynaqlarının öyrənilməsinə nəzər salarkən üzə çıxır. Ədalət naminə demək lazımdır ki, şairin hər bir əsərinin qaynaqlarının tədqiqi sahəsində istər sovet dövründə, istərsə də daha sonralar elmi dəyərə malik işlər görülmüşdür. Bununla belə, Nizaminin əsərlərinin zəngin qaynaqlarının daha təfərrüatlı öyrənilməsinə və bəzi sual doğuran məqamların dəqiq və məntiqli cavabının verilməsinə ehtiyac vardır. Onun mütaliə dairəsinin genişliyini nəzərə alsaq, bu problemin həlli üçün illərlə axtarış aparılması lazımdır. Burada bu geniş bəhsin bəzi məqamlarına toxunacağıq. Məsələn, şair bir neçə dəfə pəhləvicə oxuyub öyrəndiyini, pəhləvicə qaynaqlara istinad etdiyini bildirir. Araşdırmalarda ehtimal şəklində bəzi pəhləvicə qaynaqların adları qeyd olunur. Amma şairin düşüncəsini məşğul edən, onun ideyalarını əxz edərək yeni biçim qazandırdığı pəhləvicə mətnlərin dəqiqləşdirilməsi üçün təfərrüatlı təhlil aparılmalıdır. Bu qaynaqlara bələdliyi Nizami təsdiqləsə də, həmin qaynaqların üzə çıxarılması ciddi nizamişünasların borcu olaraq qalmaqdadır. Mütəfəkkirin oxuyub mənimsədiyi mətnlər vasitəsilə əsərlərinə yol tapan islamaqədərki qədim kultlarla (Bənət-nəş, Nəsri-teyr, çeşidli heykəl-kultlar və s.) bağlı görüşlərinin qaynaqlandığı əsərlər də indiyədək diqqət və maraq dairəsindən kənarda qalmışdır. Bu etiqadların ifadəsində Nizaminin məqsədi, onun həmin görüşlərinə birbaşa və ya dolayısıyla qaynaqlıq edən mətnlərin üzə çıxarılıb tədqiq olunması da nizamişünaslığın qarşısında duran vəzifələrdəndir.
Gəncənin coğrafi, ədəbi və fikri mühitindən kənara çıxmasa da, olduqca zəngin qaynaqlarla tanış olmağı bacaran Nizaminin əsərlərinin ideya mənbələrinin müəyyənləşdirilərək tədqiqata cəlb olunması, artıq yuxarıda da qeyd etdiyimiz kimi, nizamişünaslığın gələcək vəzifələrindən biri kimi görünür. Onun istinad etdiyi həmin qaynaqlardan istifadə tərzinin faktiki material əsasında araşdırılması həm ideyaları arasında ənənəvi və fərdinin sərhədlərini təyinetməyə yardım edəcək, həm də şairin düşüncəsinin orijinallığını dəyərləndirməyə yol açacaq. Ümumiyyətlə, Nizaminin bəhrələndiyi qaynaqların dəqiqliklə üzə çıxarılması nəticə etibarilə onu çeşidli mədəniyyətlərin varisi kimi öyrənməyə, bəşər övladının düşüncəsini yüzillər boyunca yönləndirməyə qadir şəxsə çevrilməsinin sirrini çözməyə də şərait yaradacaq.
Nizaminin əsərlərinin qeyri-islami qaynaqları da islami qaynaqlar kimi diqqətlə öyrənilməyə möhtacdır. Bunu da qeyd etməliyik ki, öz əsərlərini yaradarkən tarixi gerçəkliyə uyğun olaraq, qəhrəmanlarını onların dini mənsubiyyətinə (zərdüşti-atəşpərəst və ya bütpərəst) uyğun bir düşüncənin daşıyıcıları kimi göstərsə də, ümumilikdə onun müsbət qəhrəmanları islami əxlaq və mənəviyyatın sahibidirlər. Belə bir təqdimat şəkli Şeyx Nizami və Şair Nizami arasında ziddiyyət olmadığını, onun bu həssas məqamda belə nizamı gözləyə bildiyini söyləməyə əsas verir.
Sonda bunu da qeyd etməliyik ki, Nizami şeirinin qaynaqları arasında yer alan ərəb, fars (dəri), pəhləvi və yunan dillərindəki əsərlər bəzən konkret adları, bəzən isə ümumi şəkildə yad olunsa da, mütəfəkkirin Babil və Assuri mənbələri ilə əlaqəsinə xüsusi diqqət yetirilməmişdir. Şairin həmin mətnlərə hansı aralıq və yardımçı qaynaqlar vasitəsilə bələd olması isə xüsusi müqayisəli araşdırma nəticəsində üzə çıxarıla bilər. Burada bir nümunəni qeyd etməklə kifayətlənirik. Məsələn, qədim Babilə aid heykəlciklər içərisində boynuna keçi almış qadının təsviri verilir. Bu heykəlciyin görünüşü ilə Fitnənin çiyninə öküzü alması səhnəsi ("Yeddi gözəl") arasında maraq doğuran paralellik vardır.
Nizami türkçülüyünün
təzahür şəkilləri
Nizami yaradıcılığının tədqiqində ən çox diqqət yetirilən mövzulardan olmasına baxmayaraq, təhrif və boşluqlara malik olan sahələrdən biri də elə onun türklüyünü ifadə şəkilləridir. Doğrudur, Nizaminin farsca mətnində hansı türkcə kəlmələrdən istifadə etməsi barədə az yazılmayıb. Amma həmin kəlmələrdən hansını bu şairin ilk dəfə ədəbi dil və poetik mətnə gətirməsi, eləcə də ondan sonra həmin ənənəni kimlərin davam etdirməsi barədə məlumata araşdırmalarda rast gəlinmir.
Nizaminin özünü türk sayması və onun bu etnik mənşəyi ilə öyünməsi bir çox beytində yer alır. Amma son onilliklərdə Azərbaycan alimləri şairin türklüyünü sübut üçün onun türkcə divanını axtarır, şairin türkcə də yazdığını uydurma ehtimallarla əsaslandırmağa çalışırlar. Halbuki bu tərzdə yanaşma tarixi gerçəkliyi təhrif, Azərbaycan divan şeirinin keçdiyi tarixi yola qeyri-peşəkar yanaşmanın ifadəsidir. Bir anlıq düşünək ki, həqiqətən, şairin belə bir divanı və yaxud türkcə bir və ya bir neçə şeiri mövcuddur. O zaman dövrün ədəbi zövqü və tələbinə uyğun olaraq farsca yazan digər şairlərimizdən imtina etməliyikmi? Belə olan halda eyni yüzillikdə yaşamış Xaqani Şirvani, Fələki Şirvani, Mücirəddin Beyləqani, Məhsəti Gəncəvi kimi istedadlı şairlərimizin irsinə yiyələnmək üçün hansı vasitə və çarələr axtaracağıq? Niyə Nizaminin məmduhu olan hökmdarlar (Ərzincan hakimi Bəhram şah, Azərbaycan atabəyləri - Məhəmməd Cahan Pəhləvan, Qızıl Arslan, Marağa hakimi Ağsunqurlu Əlaəddin Körpə Arslan...) türk olmalarına baxmayaraq, onun farsca ədəbi əsərlərinin sifarişçisi və alıcılarıdırlar? Nə üçün onlar təkcə öz siyasi uğurları ilə deyil, Nizaminin söz sənətinin qüdrətinə sığınaraq tarixin səhifələrində bir iz qoymaq istəyirlər? Dövrün tələbi, ədəbi proseslərinin axarını nəzərə almadan bu kimi sualların cavabını tapmaq və bənzər halların obyektiv dəyərini vermək də mümkün deyildir.
Buna görə də Nizaminin türklüyü onun düşüncəsində və özünü bu kontekstdə ifadə tərzində axtarılmalıdır. Onun təfəkkürünün türklüklə bağlılığından danışarkən isə əsərlərindəki "türk" etnonimini diqqətdən kənarda qoymaq olmaz. Qeyd etməliyik ki, ümumi "türk" adı və əlaqəli digər etnonimlərin kontekstdən ayrılaraq təhrif olunmuş biçimdə təqdimi də onun düşüncə və baxış bucağını dəyərləndirmədə qarşıya ciddi problemlər çıxarır.
Şairin türklüyünün öz əsərlərində ifadəsini tapması ilə bağlı çox yazılsa da, bəzən tədqiqatçıların mətndəki açıq və ya gizli söylənilmiş işarə-beytlər və mətnin orijinalından deyil, bir-birinin əsərlərindən təsirlənməsi müşahidə olunur. Nizaminin türklüyünü sübut üçün onun anasını "qurd" (bu ayrıca bir müzakirə mövzusudur) adlandırması, əsərlərində "türk"ün çoxanlamlılığı vurğulanır. Halbuki "türk" sözünün çoxmənalılığı, həmin törəmə və məcazi anlamlar da şairin bu etnonimi qavrayışından qaynaqlanır. Bu mənada onun "gözəllik", "ağlıq", "nəciblik", "igidlik", "müdriklik" "səxavətlilik", "əzəmət" və s. kimi müsbət səciyyəli anlamlar yüklədiyi "türk" etnonim-məcazı Nizaminin əsərləri ilə yeni status qazanır. Türkcə yazıb yaradan divan və məsnəvi ədəbiyyatı nümayəndələrinin əsərləri ilə müqayisə də farsdilli Nizaminin bu ifadənin poetik funksiyasına daha artıq əhəmiyyət verdiyini göstərir.
Nizaminin türkcə sözlərin anlamı əsasında məcaz, təşbeh, təzad, müqayisə və s. kimi poetik sənətlərin fikri özülünü qurmasına da indiyədək diqqət yetirilməmişdir. Bir nümunəyə nəzər salaq: şair Mara?a hakimi Əlaəddin Körpə Arslanın adının türkcə Körpə Arslan qisminin anlamı ilə digər türkcə epitet olan Alp Arslan arasında mütabiqə xarakterli əlaqə yaradır. Onun bu poetik fiquru yaradarkən türkcə sözlərin anlamına əsaslanması maraq doğurur:
Şah-e Körpə Arslan-e keşvərgir
Beh əz Alp Arslan be tac-o sərir.
(Ölkələr fatehi Körpə Arslan şah
Tac və taxtı ilə Alp Arslandan daha yaxşıdır).
Nizaminin şəxs adları yaradıcılığında türkcə sözlərdən istifadəsi və mənanı qüvvətləndirmək niyyəti ilə doğma dilinin sözlərinə müraciəti də ayrıca bir araşdırma mövzusudur. Qeyd etdiyimiz kimi, Çin xaqanının qızının adı Yəğmanazdır ("yəğma" (türkcə)+"naz" (farsca)). Şairin digər əsərlərində yer alan "Məhinbanu ("məhin" (farsca)+ "banu" (türkcə)), "Pələngər" (pələng (farsca) +"ər" (türkcə)) adlarının istifadəsi, ad ilə adlandırılan arasında məntiqi-fikri əlaqə qurulması Nizaminin poetikasında türkcə kəlmələrin çoxfunksiyalılığını göstərir.
Nəticə
Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin 2021-ci ili "Nizami ili" elan etməsi təkcə bu dahi şairimizə deyil, ümumiyyətlə, klassik ədəbi irsimiz, milli ədəbiyyatımız və mədəniyyətimizə xüsusi diqqətin və böyük qayğının ifadəsidir. Nizaminin doğumunun 880 illiyi münasibəti ilə bu ilin dahi Azərbaycan şairinin adı ilə adlandırılması elm, təhsil və bədii yaradıcılıq sahəsi ilə bağlı hər bir şəxsin səfərbər olması zərurətini ortaya çıxarır və bu mənada hər bir ziyalının bu prosesin tərkib hissəsinə çevrilmək istəyi təbiidir. Amma Nəsimi ilinin uğurlu nəticələri kimi uğursuz təcrübələri də artıq çoxumuza məlum olduğundan bu ilin faydalı olması üçün onun peşəkarlar tərəfindən idarə olunması arzu olunandır. 2021-ci ilin Nizami ili kimi nizamişünaslıqda yeni tarixi səhifə açması, bu elm sahəsini kortəbii müraciətlər, qeyri-peşəkar təqdimatlardan xilas etmə üçün onun nəzarətə götürülməsinə ehtiyac vardır. Çünki Nəsimi ilində müşahidə etdiyimiz kütləvilik, pərakəndəlik, bir yarış görüntüsü almanın bu il də təkrarlanması müşahidə olunur və bu, ümumiyyətlə, yolverilməzdir. Nizami ili bu mütəfəkkirin ədəbi mirasının fikir xəzinəsinin qapılarını açmağa, onun fenomenal zehniyyəti və fərdi səciyyəli şeiriyyətini özümüzə və dünyaya tanıtmağa xidmət etməlidir. Halbuki altı aya yaxın müddət keçməsinə baxmayaraq, hələ də Nizami ilinin təşkilində mərkəzləşdirilmiş idarəetməyə deyil, Nəsimi ilinin "qəhrəmanlar"ının eyni biçimli, patetika, pafos dolu, məzmunsuz formaya malik çıxışlarına şahidlik edirik. Halbuki Nizami ili qeyri-peşəkar və qeyri-ciddi alimnümaların təbliği və özünüreklamına xidmət etməməli, yenilik iddiası ilə Nizaminin görüşlərini təhrifə və "müasirləşdirməyə" çalışanların deyil, onun düşüncəsini obyektiv araşdıran, beynəlxalq elmi səviyyəyə çıxara biləcək alimlərin fəaliyyət meydanına çevrilməli idi.
Bu cəhəti də xüsusi vurğulamaq lazımdır ki, Nizami ilində təbliğat və tədqiqatların keyfiyyətli və elmi əsaslı bünövrə üzərinə qoyulması üçün sovet dövrünün ənənəviləşmiş yanlışlarının üzə çıxarılaraq dəyərləndirilməsi lazım idi və biz bu məqalədə həmin məsələləri diqqətə çatdırmaq niyyətini izlədik.
Əslində, keçən əsrdə Nizami Gəncəvi ilə bağlı ciddi araşdırmalarla bu sahə elmi əsaslı bünövrə üzərinə qoyulmuşdu. Bununla belə, sonralar klassik irsimizin bir çox sahələri kimi nizamişünaslıq da farsdilli ədəbiyyatın nümunəsi kimi gözdən salınmağa, dolayısı ilə naşı yanaşmanın nəticəsi olaraq, Azərbaycan ədəbiyyatı nümunəsi sayılmamağa qədər əsassız münasibətlərin hədəfinə çevrildi. Doğrudur, müstəqillik dövründə də Nizaminin ədəbi irsinin müxtəlif problemləri tədqiqata cəlb edildi. Lakin onların içərisində faktiki materialının zənginliyi, nəzəri biliklər və filoloji təhlillərinin dərinliyi ilə seçilənlər azlıq təşkil edir. Bu anlamda Nizami ədəbi irsinin tədqiqinin geniş şəkildə müzakirə olunmasına, şairin adının kimlərə isə xidmət etməsinə deyil, ciddi elm adamlarının bu sahədə fədakar əməyinin məhsulunu təqdiminə ehtiyac var. Çox sayda elm adamının elmi adlar almasına və elmi karyera qurmasına vasitəçilik edən Nizami ədəbi şəxsiyyəti və irsi bu dəfə elmin ona verəcəyi töhfələrə möhtacdır. Bu istiqamətdə görüləsi işlər isə hədsiz çoxdur: yeni əlyazma nüsxələri əsasında onun əsərlərinin elmi-tənqidi mətni hazırlanmalı, ədəbi nüfuz dairəsinin yeni hüdudları müəyyənləşməli, Nizaminin Qərb dünyası ədəbiyyatına təsiri təfərrüatı araşdırılmalı, Nizaminin türk və fars dillərindəki divan ədəbiyyatında yeri dəyərləndirilməlidir. Amma məlum olduğu kimi, bütün bunların bir il ərzində gerçəkləşdirilməsi mümkün deyildir. Bu il daha çox Nizaminin dünyada Azərbaycan şairi kimi öyrənilməsi və tanıdılması, Azərbaycanda isə mərkəzləşdirilmiş elmi dairələrdə fundamental araşdırmalar üçün bünövrələrin qoyulmasını, prioritet mövzuların müəyyənləşməsini, boşluq və uğurların dəyərləndirilməsi istiqamətində müzakirələrin təşkilini düşünmək olar. Qənaətimizcə, "Nizami ili"ndə təşkilati işlər problemləri bütün həqiqəti ilə görənlər tərəfindən idarə olunarsa, dəyərli nəticələr əldə oluna bilər. Yoxsa ki, bolşevizm düşüncəsi ilə çoxluq və kəmiyyət dalınca qaçmaq "Nəsimi İli"ndə olduğu kimi, həvəskar, diletant, qərəzli, iddialı, populist şəxslərin meydan suladığı bir illə bizi qarşı-qarşıya qoya bilər və çox təəssüf ki, bu altı ay ərzindəki fəaliyyətin şəkilləri nikbin notlara köklənməyə imkan vermir. "Nəsimi İli" boyunca qarşılaşdığımız və müşahidə etdiyimiz problemlər belə bir qənaətə gəlməyə əsas verdi ki, Nizami, Nəsimi, Füzuli kimi şəxsiyyətlərin xüsusi mərkəzlərdə sistemli və ardıcıl şəkildə öyrənilməsinə böyük ehtiyac var. Ümid edirik ki, nəhayət, bu kimi məsələlər də nəzərə alınacaq, Azərbaycan elminin nizamişünaslıq, nəsimişünaslıq, füzulişünaslıq kimi mühüm sahələrinə aid araşdırmaların beynəlxalq standartlara cavab verən səviyyəyə çatdırılmasına münbit şərait yaradılacaq, bu işlər yeri gəldikcə xarici mütəxəssislərlə birgə əməkdaşlıqla gerçəkləşdiriləcəkdir.
© Müəllif hüquqları qorunur! Mətndən istifadə etdikdə istinad mütləqdir!
