"Rədd olsun sənin oksfordçuların!" - Rabindranat Taqorun 160 illiyinə - Bədirxan ƏHMƏDLİ

Bədirxan ƏHMƏDLİ

Bədirxan ƏHMƏDLİ

Filologiya elmləri doktoru, professor

Bu fikir böyük hind şairi, yazıçı və ictimai xadimi Rabindranat Taqorun "Sonuncu poema" romanında qırmızı xətlə keçir. 1929-cu ildə çap olunan bu roman həm də sonuncu romanı oldu. 20-ci illərdə Hindistanda baş verən vətənpərvərlik hərəkatında xalq kütlələri önə çıxmış, siyasi şüurun təkamülü və milli azadlıq mübarizəsi yüksəlmişdi. Belə bir vaxtda yazıçının və ədəbiyyatın ölkənin ictimai həyatında rolu artdı. İnsanlar hər şeyi ədəbiyyatda aramağa başladı, hiss və düşüncələrini orada görmək istədilər. İctimai mühitdə ədəbiyyatın rolu və funksionallığı dəyişdi. Romanda Azərbaycan ədəbiyyatının da 20-30-cu illər və bu gün də keçib gəldiyi ədəbi prosesə yaxın müzakirələr təsvir olunur.

1920-ci illərdə hind ədəbi mühitində üç təmayül görünməyə başladı; birincisi, R.Taqor, Şorot Çondra Çottopadhay kimi yaşlı yazıçılar, ikincisi cavanlar, üçüncüsü isə estetlər idi. Cavanlar Benqaliyada "Kollol" ("Dalğa") jurnalı ətrafında birləşmişdilər. Onlar ədəbiyyatda ölkədəki feodal-kapitalist adətlərinə, köhnə ədəbi ənənələrə qarşı çıxır, onlara qarşı "qiyam" qaldırırdılar. Cavanlar ədəbiyyatı romantik xəyallar aləminə çəkib aparan estetlərə qarşı da mübarizə aparırdı. Onların fikrincə, indiki şəraitdə yazıçılar ictimai həyatda fəal iştirak etməlidirlər. Klassik ədəbiyyatın da köhnəldiyini iddia edirdilər. Cavanların qarşı çıxdığı yazarlardan biri də Rabindranat Taqor idi. Onlar Taqorun poeziyasının köhnəldiyini, vaxtı keçdiyini bildirirdilər. Cavanların Taqoru tənqidində həyatın ancaq gözəl cəhətlərini görməyə çalışması, onun nöqsanlarına göz yumması kimi məsələlər də başlıca yer tuturdu. Ədəbiyyat aləmində hələ də əvvəlki məhsuldarlıqla yazıb-yaradan Taqor bu tənqidlərə etiraz etməklə kifayətlənmir, onlarla uzun-uzadı mübahisələr edirdi. Hətta bu mübahisələrdən biri Taqorun Corosankodakı evində baş tutmuşdu.

Taqor "Sonuncu poema" romanı ilə həm də müəyyən mənada onun yaradıcılığı ətrafında gedən mübahisələrə cavab verirdi. Bəlkə də bir roman üçün bu mövzu bir qədər məhdud idi, ancaq yazıçı bu mübahisələr ətrafında Hindistanda gedən ədəbi, ictimai-siyasi mühitin bəzi problemlərini də təsvir edirdi. Əsərin yazılmasından da əsas məqsəd Benqaliyanın vaxtını boş-boşuna keçirən varlı, aristokrat gənclərinin onun əleyhinə çevrilməklə mənasız bir işlə məşğul olduqlarını göstərmək idi.

Romanın əsas qəhrəmanı Omito Ray vəkildir. Familiyası ingilis dili tələffüzünün təsiri altına düşəndə "Roy" şəklində oxunaraq öz gözəlliyini itirir və zəhmli bir şəkil alır. Buna görə də Omito öz adına orijinallıq vermək üçün onu elə yazırdı ki, ingilis dostlarının dilində "Omit Rae" şəklində tələffüz edilirdi. Omitonun atası da vəkil olduğundan böyük bir var-dövlət sahibi idi. Elə bir var-dövlət ki, ondan sonrakı üç nəsli saxlaya bilərdi. Lakin Omito atasının bu var-dövlətinə bir qədər yüngül baxırdı. Elə buna görə də Kəlkətə universitetini qurtarmamış Oksforda gedir və yeddi il imtahanlarla əlləşir. Yazıçı bununla onun qabiliyyətli, lakin çalışqan olmadığını göstərmək istəyir. Onun fitri istedadı var, ancaq təhsilinin azlığı zəkasının meydana çıxmasına mane olurdu. Atası ona elə bir ümid bəsləmirdi, ancaq Oksford havasının məhəlli və milli düşüncəyə tab gətirməsini çox istəyirdi.

Romanda obrazların traktovkasında satirik boyalar xüsusi yer tutur. Bu üslub Taqor yaradıcılığında ilk dəfə burada özünü göstərir. Omito obrazını təqdim edərkən yazırdı: "Omito mənim xoşuma gəlir. O, əntiqə oğlandır. Mən oxucuları az olan yeni bir yazıçıyam, bu oxucular içərisində Omito birinci yeri tutur. O mənim üslubumdakı cəsarətə valeh olmuşdur, o, qəti surətdə əmindir ki, bizim ölkəmizdə ədəbiyyat bazarında şöhrət qazanan yazıçıların öz üslubu yoxdur. Onların əsərləri heyvanlar aləminin dəvəsinə oxşayır. Bu dəvə kimi onların da hər şeyi - boynu da, çiyni də, qarnı da, kürəyi də, dalı da, qabağı da kobud və yöndəmsizdir. Onlar da dəvə kimi Benqaliya ədəbiyyatı səhrasında yanını basa-basa ağır-ağır yeriyirlər".

Omito üslubu gözəl üz, üslubçuluğu maska ilə müqayisə edir. Onun fikrincə, üslub-öz arzularından başqa heç kəsin arzusuna uymayan ədəbiyyat aristokratları, üslubçuluq isə - başqalarının hökmünü yerinə yetirən ədəbiyyat plebeyləri üçündür. Omito XIX yüzil hind ədəbiyyatının görkəmli nümayəndələri Bonkim-Bonkimçondro Çottopalhayanın (1838-1894) adını çəkir, hind toylarında oğlanla qızın ilk dəfə bir-birini görməsini təsvir edir, hind mifologiyasına münasibət bildirir. Omitonun fikrincə, klassik hind yazıçı və şairləri üsluba etinasızlıq göstərmişlər. Çünki tapdalanmış cığırdan kənara çıxmağa cürət etməyiblər. Onun fikrincə, üslubçuluğa - parusin, üsluba - Benares ipəyindən toxunmuş rübənd, bunlardan hər birinə öz simasını göstərmək üçün münasib şərait lazımdır. Onun bu fikrinə, birinci şəxsin dilindən verilən münasibət elə Taqorun öz münasibəti kimi səslənir: "Oksford Universiteti bakalavrının dilindən belə sözləri eşitmək mənə ləzzət verir, çünki mən əsərimin öz üslubu ilə fərqləndiyinə inanıram. Buna görə də əsərlərim bircə dəfə nəşr edilir, təkrar çap olunmur".

Yazıçı təsvir etdiyi gəncləri Omitonu da, atıla-atıla yeriyən, dikdaban, modabaz bacıları Sissini və Lissini də, üzündə "xarici boya" olan Keti Mitteri də satirik planda təsvir edir. Keti Mitterin üzündə o qədər "xarici boya" vardır ki, bunu yuyub təmizləmək üçün çox vaxt tələb olunur. Taqor Omito Rayın iddia və təkəbbürünü ifşa edərkən orijinal bir üsula əl atır: onu Rabindranat Taqoru ağzına gələn sözlərlə tənqid etməyə məcbur edir. Omito Ray deyir: "Ədəbiyyatçıların Rabindranat Taqora ən mühüm etirazı bundan ibarətdir ki, qoca Vordsvortu təqlid edən bu cənab inad göstərərək yenə də şeir yazır. Əgər o özü çıxıb gedə bilmirsə, bizim borcumuz onu zorla öz həyatını tərk etməyə məcbur etməkdir... Rabindranat Taqora qarşı olan mənim ikinci ittihamım bundan ibarətdir ki, onun ədəbi əsərləri, xətti kimi, dairəvidir, bunlar qızılgül, ayı və qadın üzünü xatırladır. Bu, ibtidailikdir. O ancaq təbiətin surətini çəkir".

Yazıçı göstərir ki, belə vaxtlarda arvadımın qardaşı Nobokrişno onun sözlərinə sakitcə qulaq asa bilməzdi, çığırıb deyərdi: "Rədd olsun sənin oksfordçuların!". O, ingilis ədəbiyyatı üzrə magistratura bitirməsinə rəğmən, çox oxusa da, az şey anlayırdı. Onun fikrincə, Omito istedadlı yazıçıları alçaltmaq üçün xırda yazıçıları yüksəldir. O, dikbaşlıq təbilini döyməyi xoşlayır. Səndən də təbil kimi istifadə edir. Söhbətə Taqorun arvadı da qarışır. Nobokrişnonun Omito haqqında bu söhbətinin arvadının xoşuna gəlməməsi yazıçıya ləzzət verir: "Mənim arvadımın təhsili az da olsa, onun zövqü Omitonun zövqünə uyğun gəlir. Qadınların fitri əqli çox gözəl olur".

Romanda gənclərin ədəbi dərnəklərində gedən müzakirələrə də toxunulur. Bu cür ədəbi dərnəklərin birində Rabindranat Taqorun yaradıcılığı müzakirə edilir. Omito dərnəyə xüsusi hazırlaşmış və sədrlik edirdi. Taqorun poeziyası haqqında çıxış edən köhnə qayda-qanun tərəfdarı olan çıxışçı onun poeziyasını yüksək qiymətləndirərək əsl poeziya olduğu qənaətinnə gəlir. Onunla razılaşmayan yalnız iki nəfər olur ki, onlardan biri də Omito idi. O, dərhal müzakirələrə qoşulur. Özü də müzakirəyə, sanki döyüş aparırmış kimi başlayır. Onun sözündən belə çıxır ki, şair beş ildən çox şeir yazmamalıdır, özü də iyirmi beş yaşından otuz yaşınadək yazmalıdır. Yazıçı Omitonun nitqini bütöv şəkildə verir. Burada müsbət cəhətlərin də olduğu aydın görünür. Həm də bu çıxışda yeni nəsillə köhnə nəsil arasındakı əzəli və əbədi mübahisənin məğzi əks olunur. Məsələn, Taqorun yolu ilə gedənlərlə bağlı tələbləri doğru səslənir: "Onun yolu ilə gedənlərdən biz onun əsərlərindən yaxşısını deyil, bu əsərlərdən fərqlənən əsərlər tələb etməliyik", - sözlərində müəyyən həqiqət vardır. Həqiqət ondan ibarətdir ki, sənət təqlidi sevmir və ümumiyyətlə təqlidçilik sənətə yad olmalıdır. Omito fikrini belə əsaslandırır: "Biz manqo mövsümü qurtarandan sonra manqo tələb etmirik. Ondan biz ata (ləzzətli şirəsi olan meyvə - B.Ə.) istəyirik. Göy kakos qozundan uzun zaman ləzzət almırıq; şirənin bolluğu çox davam etmir; dəymiş kakos qozunun daha çox ömrü olur. Bu qayda ilə şairlərin ömrü az olur, ancaq filosoflar əbədidir. Rabindranat Taqora qarşı olan ən mühüm etiraz ondan ibarətdir ki, bu cənab qoca Vordsvortu (Vordsvort Vilyam (1770-1850) - ingilis lirik şairi) təqlid edərək şeir yazmaqda inadla davam edir".

Omitoya görə, ölüm çırağı bir neçə dəfə onun ardınca çapar göndərməsinə baxmayaraq, o, hələ də öz taxtından bərk-bərk yapışıb. Əgər o özü gedə bilmirsə, bizim borcumuzdur ki, zorla onu öz həyətini tərk etməyə məcbur edək. Onun yolu ilə gedənlər zəng vuracaqlar, çığıracaqlar ki, Taqorun padşahlıq dövrü hələ bitməmişdir. Ona pərəstiş edənlər hələ bir müddət onu tərif və mədh edəcək, adını göylərə qaldıracaqlar, lakin sonra qurban vermək zamanı gələcək. Onda onun yolu ilə gedənlər sədaqət buxovundan azad olunmağını hay-küylə tələb edəcəklər. Afrikada dördayaqlı allaha belə pərəstiş edirlər. Omito belə düşünür ki, pərəstişin də öz təkamülü vardır. Bizim beş il ərzində pərəstiş etməli olduğumuz şey hələ də öz pyedestalından bərk-bərk yapışıb durur. Aydın məsələdir ki, o zavallı məxluq çoxdan öldüyünü bilmir. Ona görə də nazik ürəkli qohum-əqrəbanın dəfn mərasimini həddindən artıq uzatdığını sübut etmək üçün yuxarıdan təkan lazımdır. O, burada Taqoru müdafiə edənlərin "nalayiq uzlaşma"sını ifşa etmək üçün and içir.

Taqoru müdafiə edənlər "- Siz istəyirsiniz ədəbiyyatdan xeyirxahlığı qovasınız?!", - deyə ona qarşı çıxarkən: "- Qovmaq lazımdır! İndi ədəbi diktatorluğa pərəstiş etmək məsələsi köhnəlir" - cavabını verirdi. Onun Taqora qarşı olan ikinci ittihamnaməsi bundan ibarətdir ki, "...ədəbi əsərləri onun xətti kimi dəyirmidir, bunlar qızılgülü, ayrı-ayrı qadın üzünü xatırladır. Bu ibtidailikdir. O, təbiəti yamsılayır, surətini çıxarır. Biz ədəbiyyatın yeni rəhbərindən tikan kimi, ox kimi, nizə ucu kimi sivri, kəskin xətt ilə yazılmış əsərlər gözləyirik; elə əsərlər ki, gül kimi zərif deyil, birdən parıldayan işıq kimi, sinir xəstəliyi ağrısı kimi kəskin olsun, məbəd portiki kimi girdə deyil, qot kilsəsi kimi kələ-kötür və sivri olsun. Hətta parusin, hind kəndiri fabrikinə və ya dövlət binalarına oxşasa da eybi yoxdur" cavabını alırlar.

Omitonun fikrincə, 60-70 il yaşamaqdan utanıb xəcalət çəkməyən şairlər özləri öz qiymətlərini aşağı endirirlər. Axırda elə olur ki, bu şairləri təqlid edənlər onlardan üz döndərirlər. Uzun illər boyu yazan şairlərin yaradıcılığı öz xüsusiyyətini itirir. Bu şairlər öz keçmişini oğurlamaqla-oğurlanan şeyi qəbul edən adamlar vəziyyətinə enirlər. Belə hallarda oxucuların vəzifəsi - bəşəriyyətin xeyri üçün - bu qoca yazıçıların sürünə-sürünə yaşamasına yol verməməkdir. Əlbəttə, burada Omito şairlərin fiziki ömrünü deyil, poetik yaşamını nəzərdə tuturdu.

Omitonun ədəbiyyat tərifində yaxşı məqamlar olsa da, qarışıq və dumanlılıq da özünü göstərir. Görünür ki, düşüncələrində yeni ədəbiyyata daha çox üstünlük verir. Hətta ona sual veriləndə ki, şairlərdən kimi təqdir edirsiniz, o zaman heç yerdə tanınmayan Nibaron Çakrobortinin adını çəkir və onun gələcəkdə böyük şair olacağını iddia edir. Həmin şairin yaradıcılığından oxuduğu uzun və heç nə ifadə etməyən şeiri söyləyir:

Durmuşam döşüaçıq

Alnımda odur

Qələbə rəmzi həkk olunubdur.

Belə qarşılayıram

Hər qələbəmi.

Yaxşı işimi də bax onun kimi!

Lüm-lüt kasıblar görürəm sizi,

Dağıdacağam xəzinənizi.

Açın qapıları!

Əlim uzanır...

Gizli zəfər işarəsi...

Ey, verin nəyiniz var,

Tez olun, nə istəsəm!..

Omito bu çıxışı ilə köhnələr üzərində qələbə çaldığını düşünürdü. Taqoru müdafiə edənlər ona mətbuatda cavab verəcəklərini bildirərək dağılışırlar. Omito isə evə qayıdarkən bacısı Sissi "Nibaron Çakroborti bu gün yer üzünə gəldi, heç kəs onun qabağını ala bilməyəcək", - deyə qardaşı ilə fəxr edir. Əslində isə həmin şairin adını özü elə oradaca uydurmuş, şeiri də özü yazmışdı. Omitonun bu çıxışında proletar ədəbiyyatçılarının görüşləri də özünü hiss etdirir. Görünür, hind ictimai-siyasi proseslərinə rus inqilabının təsir göstərdiyi kimi, bu tendensiya 20-ci illərdə hind ədəbi mühitinə də təsir etmişdir.

Omito çox asanlıqla məşhur ingilis yazıçılarını heçə çıxarırdı. Bunlar o müəlliflər idi ki, kitabları mağazalarda yaxşı satılırdı. Belə müəllifləri heç oxumadan da tərifləmək mümkün idi. Lakin Omito onların əsərlərini oxumur, gözüyumulu şəkildə tənqid edirdi. Omito yalnız ədəbi görüşlərində deyil, paltar, əşya, davranış məsələlərində də üslub dəlisi idi. Onun zahiri simasında da bir xüsusiyyət var idi. O, zahirən heç kəsə oxşamırdı. Omitonun zahiri təsviri belədir: "Onun təmiz qırxılmış alyanaqlı, hamar dərili qarayanız girdə üzündə mənalı bir ifadə vardı. Gözləri iti idi. Hazırcavablıqla söylədiyi sözlər onun ağzından tüfəng lüləsindən çıxan alov kimi, bir anda çıxırdı. O, həmişə benqali paltarı geyirdi, çünki onun tay-tuşu belə paltar geymirdi. Onun çox ciddiyyətlə geydiyi dhoti də ağ və haşiyəsiz idi, lakin onun yaşında olan adamlar adətən belə dhoti geymirlər. Üst köynəyinin sol çiynindən sağ böyrünə qədər düymələyər, köynəyin qollarını dirsəyinə kimi qatlardı...".

Omito özünü gülünc vəziyyətə salmaq üçün belə geyinmirdi, modaları ələ salmaq üçün edirdi. Onda modalara qarşı dəli bir üsyankarlıq var idi. Yazıçı bununla Omito və onun nəslindən olan gəncliyin həyat və davranış tərzini tənqid etmək istəyir. Bir çox gənc nəsil var ki, onlar öz doğuluşunu doğum şəhadətnaməsi ilə təsdiq etmişlər. Omitonun mənsub olduğu gənclik isə heç nəylə hesablaşmır, israfçılıq edir, yolunda rast gəldiyi hər şeyi yıxıb dağıtmaq yolunu tutur, nəyin bahasına olur-olsun, irəli getməyə çalışır. Bu gənclər arasında Omitonun bacıları Sissi və Lissi də var idi. Onlar, demək olar ki, son moda aşiqləri idi. Moda mağazasında birinci növ malları onlar alırdı. Ucadan danışar, cır səslə bərkdən gülərdilər. Başlarını azca yana əyib məftuniyyətlə gülümsəyərdilər. Bununla özlərinə sentimental bir sima verdiklərini düşünərdilər. Həmişə yelpiklə üzlərini yelləyirdilər. Yazıçı bu obrazlarla daxili aləmi viran olmuş aristokrat gənclərin həyat tərzini göstərmək istəmişdir. Romanda bu gənclərin nəslindən olan digər gənclər də təsvir olunur.

Yazıçı Omito kimilərinə qarşı, hər şeydən əvvəl, yüksək mənəvi aləmi, təmiz əxlaqlı olan Labonno obrazını qoyur. Labonno romanın əsas obrazıdır. Hindistan İngilis kollecinin müdiri olan atası elmə böyük həvəs göstərirdi. Böyük kitabxanasını çox istəyir, lakin qızını ondan da çox istəyirdi. Belə bir əqidədə idi ki, adam elm ilə məşğuldursa, onun yüngül işlərlə məşğul olmağa vaxtı qalmır. Arvadı öldüyündən qızını özü tərbiyə etmişdi. Çoxlu kitab oxuyur, bədii ədəbiyyatla və tarixlə maraqlanırdı. Maraqlıdır ki, Labonnonun oxuduğu kitablar içərisində M.Qorkinin "Ana" romanı da vardır. Bu da bir daha təsdiq edir ki, XX yüzilin əvvəllərində Rusiyada gedən ictimai-siyasi proseslər Hindistana da təsirsiz qalmamışdır. Taqorun Labonno obrazı həyatı yaxşı dərk edən bir gəncdir. Daim faydalı əməklə məşğul olur, mənəvi-əxlaqi cəhətdən safdır, təmizdir. Bütün bunlar onu gələcəyə gözəl məqsədə doğru aparır.

Yazıçı bu iki obrazı görüşdürməklə gəncliyin içində olan iki təmayülü qarşı-qarşıya gətirir. Bu zaman artıq Omito benqal dilində şeirlər yazmağa başlamışdı. Əvvəlki Omito Rayla yeni Omito Ray arasında fərqi özü də görür, hiss edirdi. Omito Labonno ilə görüşlərinin birində iki dildən - danışıq və ədəbi dildən bəhs edir və üçüncü bir dilin - könül dilinin olmasını istəyir. Labonnodan hansı şairin şeirlərini xoşladığını soruşduqda Taqorun adını çəkir. Labonno Taqordan şeirlər deyir. Omito ilə Labonnonun münasibətlərində romantika ilə realizm üz-üzə gəlir. Labonno hər şeyə realistcəsinə yanaşır və çox zaman Omito onunla razılaşmalı olur. Onların bu münasibətləri getdikcə sevgiyə çevrilir. Omito Labonnonun atasının yanına gəlir və onun razılığını alır. Yazıçı burada yeni cəmiyyətdə sevginin fəlsəfəsini açır və bu iki təmayülün birliyinin baş tutmamasını göstərir. Labonno evlənmək üçün Omitonu deyil, Şobhonləlini seçir. Omitonun Labonnoya son məktubuna cavabı onun sevimli şairi Taqorun şeiri ilə verir:

Ömrüm boyu unutmaram necə idin vida çağı,

Son gəlişin qəlb evində necə sirli yollar açdı.

Mənimdir kimyagərlərin o əbədi iksiri,

Qəlbimdəki boşluqları o doldurar.

O, həyata əbədiyyət, sənə isə qüvvət olar.

Könül dünyam zülmət idi, nə

gizlədim, gördüm birdən.

Qəlbin zülmət sarayında gördüm sənin hədiyyəni.

Nur səpirdi pəncərəndə yanan çıraq;

Eşqimiz o müqəddəs

Ayrılıq alovundan keçərək,

Qayıtdı qəlbimizə

Kədərli od ilahəsitək.

Romanda əsas mövzudan başqa, sevgi, evlənmək, din, siyasət və başqa məsələlərə də toxunulur. Burada verilən lirik picətlərdə, qəhrəmanların danışıqlarında, düşüncələrində Benqaliya 20-ci illərinin mənzərəsi əks olunur. Romanda yazıçı incə yumor, ironik məqamlardan da istifadə edir. Çoxlu şeirlərin verilməsi də romanın havasına uyğun olaraq poetik məzmunu genişləndirir.