Bu gün Qarabağımızda gedən hərbi-siyasi xarakterli proseslər ədəbi düşüncəyə də təsirsiz qalmır, torpağımızın hər işğaldan azad olunan parçası o yerlərlə bağlı mənəvi-mədəni sərvətimiz üzərinə də diqqətimizi cəmləyir, düşündürür, həyəcanlandırır... Və dilsiz bir dillə "sən bu proseslərə nə kimi yardım edə bilərsən?", "nələri etməliydin, amma zamanın axarına buraxaraq etməmisən?" suallarını ardıcıl olaraq özünə verirsən... Mən də bu kimi düşüncələrin izi ilə araşdırmamda Qarabağ ədəbi mühitinə yer ayırmağı qərara aldım. Bu istiqamətdəki tədqiqatım isə nümayəndələrinin çoxsaylılığı və ədəbi mirasının zənginliyi baxımından Qarabağ ədəbi mühitinin ən parlaq mərhələsi və çiçəklənmə dövrünün XIX əsrə aid olduğu qənaətini yaratdı. Qarabağ xanlığının yaranmasının ardınca mərkəzi Şuşa olmaqla formalaşan ədəbi mühitin münbitliyi, bunun mümkün səbəbləri, əlimizdə olan zəngin irsin tutumu, eləcə də poetik dəyəri düşündürücü və heyrətamizdir. Firudin bəy Köçərli bu barədə yazır: "Qarabağ mahalı, şəhri-Şişə Qafqaz mahalının Şirazı mənziləsində olduğu cəhətə onun torpağı və ab-havası hər qisim əhli-kəmal və sahibi-hünər və xüsusən xoştəb və xoşzəban ədiblər və şairlər yetirib ki, cümləsini zikr etməklə qurtarmaz".
Neçə yüzillik ədəbi ənənəsi olan Təbriz, Gəncə, Şirvan şeir məktəblərinin ənənəsini özündə cəmləyən, eyni zamanda özəllikləri ilə seçilən Qarabağ ədəbi məktəbi eyni bir əsrdə yaşayıb yaratmış çox sayda şairi Azərbaycan ədəbiyyatına qazandırdı: Mir Həmzə Seyid Nigari, Sədi Sani Qarabağı, Siraci Qarabaği, Mirzə Ələsgər Növrəs Qarabaği, Həsən Qarabaği Yüzbaşov... Bu şairlər içərisində Şuşadan olub şeirə-sənətə bağlı olanlar sayca daha çoxluq təşkil edir. Qasım bəy Zakir, Mir Möhsün Nəvvab, Cəfərquluxan Nəva kimi söz ustalarından başlamış Yusifi, Səfa təxəllüslü az tanınmış şuşalı şairlərə qədər daha neçə-neçə qələm əhli bu ədəbi mühitin yetirmələridir. Tədqiqatçı N.Qarayevin yazdığı kimi, "Riyazül-aşiqin", "Təzkireyi-Nəvvab" əsərlərindən, həmçinin cüng və fraqmentlərdən məlum olur ki, XIX əsrdə təkcə Qarabağ mahalında yüzə qədər şair yazıb-yaratmışdır".
Bu ədəbi mühitin daha bir özəlliyi qadın şairlərin digər dövr və məkanlara görə nisbi çoxluğudur. Firudin bəy Köçərli yazır: "Qarabağın ünas əhli dəxi şeir deməklə öz qüvvələrini sınayıb imtahan ediblər və bu yolda çox şairələr zühur edibdir". Əgər XIX yüziliyədək Azərbaycanın yeganə qadın şairi Məhsəti Gəncəvi idisə, XIX yüzillikdə birdən-birə neçə xanım şairin adı Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi səhifəsində yer alır: Ağabəyim ağa, Heyran xanım Dünbili, Xurşidbanu Natəvan, Fatma xanım Kəminə, Aşıq Pəri, Şahnigar xanım Rəncur... Bu şairələrdən ikisinin Qarabağ xanı İbrahim xanın ailəsinin üzvləri - Ağabəyim ağanın qızı, Xurşidbanu Natəvanın isə nəvəsi olduğunu nəzərə alanda bu xanədanın Azərbaycanın ədəbiyyat tarixindəki yeri barədə təsəvvür aydınlığı yaranır... Fatma xanım Kəminə və Aşıq Pəri də Qarabağ, daha doğrusu, Şuşa ədəbi mühitində yetişən istedadlı şairlərdəndirlər. Cavanşirlərdən olub şair kimi tanınan, istedadı ilə seçilən iki xanım qələm əhlindən başqa, Qasım bəy Zakir (Pənahəli xanın qardaşı Hüseynəli ağanın nəvəsi), Cəfərquluxan Nəva (İbrahim xanın nəvəsi), Mir Həsən (Natəvanın oğlu) kimi şairlər də çıxmışdır. Bu şairlərin hamısını birləşdirən daha bir cəhət də vardır: əksəriyyətinin şeirində Şuşanın xatırlanması, onun söz yaradıcılığında iştirakı, bədii təxəyyülün qanadlandığı fikri zəminlərdən olması.
Azərbaycan şeiri tarixini izlədikcə müxtəlif ədəbi təzahürlərin şahidi oluruq. Azərbaycan ədəbiyyatının yarandığı ilk yüzilliklərdə ənənəyə sədaqətlə Rum, Həbəş. Çin, Hind kimi yer adlarının məcazilik kəsb etdiyini görürüksə, zaman keçdikcə şairlərin öz mənsub olduğu torpaqların, ölkə və şəhərlərin də adlarını mənalandırıb poetik status qazandırdığı, onu müxtəlif yöndən yozaraq poetik biçim verdiyi nəzərə çarpır. Məsələn, Xaqaninin Şirvanın, Nizaminin isə Gəncənin adını ümumi və xüsusi anlamları arasında assosiativ fikir bağı qurmaqla istifadəsi bunun bir örnəyidir. Amma müşahidələrimiz əsasında deyə bilərik ki, Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində heç bir şəhərin adı Şuşa qədər şeirdə yad olunmamışdır. Onun bədii təxəyyülü qidalandıran bir ideya qaynağı olması xüsusilə Qarabağ şairlərinin əsərlərində qabarıq görünür.
Şəhərin adının Şişə və Qələ (Qala) şəklində XIX əsr ədəbiyyatında xüsusi yer almasına Şuşada iki ədəbi məktəbin ("Məclisi-üns" və "Məclisi-fəramuşan") mövcudluğu və burada çox sayda şairin cəmlənməsi də münbit şərait yaratmışdı.
Ümumiyyətlə, Şuşa (Şüşə) sözünün etimologiyası, dəqiq anlamı, ilk dəfə nə zaman və hansı səbəblə Pənahadadın yerini alması xüsusi araşdırmaya möhtacdır. Amma burada onun "şüşə" sözü ilə əlaqələndirilməklə çeşidli bədii mətnlərin poetik zinətinə çevrilməsinin ilk örnəyinə Ağa Məhəmməd şah Qacar ilə Molla Pənah Vaqif arasındakı şeirləşmədə rast gəlindiyini vurğulamaq istərdik. Mirzə Adıgözəl bəy və Əhməd bəy Cavanşirin "Qarabağnamə"lərində, Firudin bəy Köçərlinin "Azərbaycan ədəbiyyatı"nda yer alan bir əhvalatın nəqli bu poetik assosiasiyanın yaranma tarixinə işıq salır:
"Ağa Məhəmməd şah otuz üç gün Şuşanı mühasirə etdi. Qalanın ətrafını əzəmətli qoşununa ordugah edərək, çadırlar qurdurub oturdu. O, elçi və məktublar göndərdi. Çalışdı ki, cürbəcür yollarla İbrahim xanı özünə tabe etsin və Qarabağ əhalisini itaətə gətirsin. Lakin mümkün olmadı.
Axırda şirazlı Seyid Məhəmməd Ürfinin incə təbinin məhsulu olan qəsidələrdən bir beyti məqam və vaxta münasib bildi. Bu beytin bəzi sözlərini dəyişərək, xanı qorxutmaq üçün yazıb göndərdi.
Şeir:
Zi məncənəq-e fələk səng-e fitnə mibarəd,.
To əbləhanə gerefti miyan-e Şişe qərar.
(Fələyin mancanağından fitnə daşı yağır,
Sən axmaqcasına Şişə içərisinə sığınmısan).
Bu məktub mərhum xana yetişən kimi mübarək gözlərilə onu mütaliə etdi.
Hüzuruna yaxın, qulluğunun nədimi, baş katibi və dövlətinin möhkəm bir sütunu olan qazaxlı Molla Pənah Vaqifi yanına çağırdı.
...Molla Pənah Vaqif o saat Ağa Məhəmməd şahın məktubunun dalına ənbər qoxulu qələmilə bu şeri yazıb göndərdi:
Gər negahdar-e mən anəst ke, mən midanəm,
Şişe ra dər bəğəl-e səng negah midarəd.
(Əgər məni qoruyan mənim tanıdığımdırsa,
(O), şişəni daşın qoynunda (da) mühafizə edər)".
Qeyd etməliyik ki, Ağa Məhəmməd şah Qacarın incə poetik duyumu və fərdi interpretasiyası ilə əsası qoyulan Şişə (Şuşa) - "şişə" (şüşə) sözləri arasında anlam bağı qurularaq cinas yaradılması sonralar Şuşa ədəbi mühitində çeşidli söz sənəti örnəklərinin yaranmasına yol açdı. İrəlidə bu barədə təfərrüatlı bəhs edəcəyik.
Ümumiyyətlə, yeni dövr Qarabağ şairlərinin şeirinin Şuşaya münasibət baxımından təhlili maraqlı nəticələrə gətirib çıxardı. Şuşanı yad edən şairlərin ona münasibəti çoxyönlülüyü ilə nəzəri cəlb edir. Şəhərin adının bir çox şairin xəyalını qanadlandırdığı, çeşidli düşüncələrin poetik ifadəsinə yol açdığı poetik örnəklərdə aşkar görünür. Bu dövr Qarabağ şairlərinin şeirində Şuşanın adının "Şişə" variantında istifadəsi müxtəlif assosiasiyalar yaratmağa da münbit zəmin yaradıb. Aşağıdakı beytlərdə poetikləşən bu toponimin cinas və eyham yaradıcılığında istifadəsini görürük.
Cinas
Zakir:
Bu şəhri-Şişədə gər bizi şişə taxsalar xoşdur
Ki, həmsöhbət bizə ol növi qövmi-bihesab olsun.
Şişənin simü zərin doldurasan xanəsinə,
Şişəvəş dişrəyə verməz yenə bir nəm qazı.
Eyham
Zakir:
Dəhrdə şişə olur səngi-cəfadən eymən,
Ola bir şəhrdə bu tərzlə möhkəm qazı.
Beytdə "şişə" "səng" (daş) sözü ilə əlaqədə "şüşə", "şəhr" sözü ilə assosiativ olaraq isə "Şişə" (Şuşa) anlamlarını kəsb edərək, eyham poetik fiqurunun mükəmməl bir örnəyinin yaranmasını təmin edir.
Eyni üslubu Fatma xanım Kəminənin şeirində də müşahidə edirik:
Qan olub könlüm mənim bu badeyi-səhba kimi,
Dərdi-mey tək şişədə çoxdan qalıb lillənmişəm.
Qarabağ şairlərindən Məmo bəy Məmai də Fatma xanım Kəminəyə yazdığı nəzirədə eyni anlamı istifadə edir:
Qan olub könlüm mənim bu badeyi-səhba kimi,
Dərdi-mey tək şişədə çoxdan qalıb lillənmişəm.
Göründüyü kimi, Zakir şəhərin adını həm cinas, həm eyham, Kəminə və Məmai isə eyham poetik fiquru yaratmaq üçün istifadə etmişlər. Son iki nümunədə, xüsusilə Kəminənin prototip beytində müəllifin bədbin ruh halı, küskünlüyü şüşədə qalıb lillənən su ilə müqayisə olunur. "Şişə" sözü su ilə əlaqədə şüşə qab və ya qrafini, şairənin özü ilə əlaqədə isə Şişəni (Şuşa) təsəvvürə gətirir.
Bu şəhərə münasibət həmin insanların nəzərində onun bir müstəqil ölkə, bir ölkə-qala kimi təsəvvür olunduğunu da göstərir. Əslində bəzən bağ, yaxud bir qalanın ölkə kimi təsəvvür edilməsinə Şərq və Qərb ədəbiyyatında yetərincə nümunələr var. Şuşanın adının müstəqim anlamda işləndiyi beytlərdən hasil olan qənaət belədir ki, İbrahim xanın nəvəsi Xurşidbanu Natəvan Qarabağ xanlığının varisi kimi qəbul olunsa da, bütün idarəetmə, sənət və mədəniyyət mərkəzi Şuşada cəmləşdiyi üçün "Şuşa" toponim olaraq bəzən təkcə şəhər anlamını deyil, Qarabağ mülkü anlamını da kəsb edir. Onun sıxlıqla və müstəqim anlamda istifadə olunduğu beytlərin formalaşdırdığı təəssürat belədir. Bu şəkildə fərqli münasibət bəsləmənin kökündə Şuşanın təbii gözəlliklərə malik olmasının, elm-sənət-ədəbiyyat mərkəzinə çevrilməsinin də öz təsirini göstərdiyi məlumdur. Bundan başqa, ehtimal ki, ona rəğbət və heyranlığın tarixi kökləri də vardır. Məlum olduğu kimi, təbii qala xüsusiyyəti və mühafizə sisteminə malik bu yeri həm də təbii gözəlliklərinə görə görüb çox bəyənən, orada şəhər salaraq, öz adını (Pənahabad) ona verən Pənahəli xan bu şəhərin adı ilə pul sikkələri də kəsdirir. Sadaladığımız cəhətlər onun nəzərində bu şəhər-qalanın özəl bir siyasi statusu olduğu qənaətini yaradır. Tədriclə Şuşanın siyasi statusuna Qarabağ ədəbi mühitində bir ədəbi dəyər də əlavə olunur və o, bədii mətnlərdə çeşidli poetik fiqurların yaradılmasında poetik yüklü komponentlərdən birinə çevrilir.
Digər ədəbi məktəblərə malik Azərbaycan şəhərləri (Təbriz, Gəncə, Şamaxı (Şirvan) və s.) ilə müqayisədə çox gənc olsa da, Şuşa bədii mətndə işləkliyi baxımından heyrətamiz şəkildə fərqlənir. Qarabağ şairləri içərisində bu toponimi xatırlatmayan az şair tapmaq olur. Sanki onlar arasında məhz Şuşanı xatırlatma dəbi olmuşdur. Bu xatırlatma beytlərin çoxluğu bir tərəfdən, görünür, həmin toponimin "şişə" (şüşə, qrafin; güzgü), "şiş" (kabab şişi) və s. ilə cinas yaratma imkanından qaynaqlanır. Digər tərəfdən, Natəvanın rəhbərlik etdiyi "Məclisi-üns" ədəbi məclisində ona şeirlərin ünvanlanması, poetik təxəyyüldə onunla xanlığının mərkəz şəhəri arasında güclü assosiativ bağın qurulması da xatırlatma beytlərin çoxluğuna səbəb olub. Örnəklərə nəzər salaq. Natəvana heyranlığını dönə-dönə dilə gətirən Mirzə Həsən də şeirlərindən birində Şişəni vücud, Xan qızını isə bu şəhərin ruhu, ona həyat verən bir varlıq kimi nəzərdə tutur:
Sənsiz nədi Şişənin nəmudi?
Gəlməz nəzərə onun vücudi.
Sən ey süruri-dili-biqərar, xoş gəldin,
Bu şəhri-Şişəni qıldın bahar, xoş gəldin.
Şuşanın adı ictimai mövzuların istifadəsində də fərqli rəng alır. Burada baş verən hər hansı bir ixtilaf, çaxnaşma və s. kimi mənfi təzahürləri gördükcə Qarabağ şairləri bu halları digər şairlər kimi mücərrədləşdirərək dövran, dünya və yaxud fələyin gəc rəftarına bağlamırlar. Onlar məhz həmin mənfi səciyyəli hadisələrin Şuşada olmasına görə narahatlıq keçirir və bu arzuolunmaz durumlara tənqidi münasibətlərini dilə gətirirlər. Qarabağ şairlərindən Məmai deyir:
İttihadü ittifaqə cümlə aləm səy edər,
Bir-birilə Şişədə xəlq etdiyi qovğayə bax.
Fatma xanım Kəminə:
Qalıbdır Şişədə mey tək qamu əşar namətbu,
Səbəb olsan, qamusu açılıb əşhar olmazmı?
Zakir:
Səngi-sitəmdən olmadın eymən bu Şişədə,
Eylə səfər Şamaxiyə, şəhri-lətifə bax!
Qəzanın gərdişin gör kim, verib bu Şişə şəhrində
Gəlib bir naqisü nadan yapa köşkü saray, knyaz.
Başqa bir şeirində: "Fisqü fücur həddən aşıb Şişədə", - deyə rahatsızlığını dilə gətirən Qasım bəy Zakirin əslində bu kimi etirazlarının arxa planında çox zaman ötən günlərin - Qarabağ xanlığının öncəki dövrləri ilə bağlı nisgil, həsrət durur. Bəzən də onun şeirində şəhərin özü və əhalisi sanki çevrə insanı və coğrafiyasından fərqli xarakter sahibiymiş kimi təsvir olunur:
Satıbdır kullühüm dini dünyayə,
Bu əhlı Şişədən pənah xudayə.
Göründüyü kimi, Şuşanın adını həm müstəqim, həm də ikianlamlı söz kimi şeirinə gətirən Zakir doğma şəhərinin adından müxtəlif ruh hallarının ifadəsi üçün faydalanır. Ümumiyyətlə, Qarabağ ədəbi mühitində yetişən şairlərin bir qismi bu şəhərin adını yaratdığı assosiasiya əsasında özünün müəyyən ruhiyyəsinin, fərdi yaşantılarının, yaxud ictimai duruma münasibətinin ifadəçisinə çevirir. Qeyd etməliyik ki, Agah, Həsən Qarabaği, Növrəs və digərləri daha çox şəhərin adını müstəqim anlamda istifadə edirdilərsə, Zakir, Kəminə, Məmai və başqaları söz ustalıqlarını nümayiş etdirərkən Şuşanın (Sişə) həm müstəqim, həm mümkün məcazi mənalarına müraciət etmişlər.
Əslən Qubadlıdan olduğunu müəyyənləşdirdiyimiz Sədi Sani Qarabağinin divanı "şişə" sözünün işləkliyi və kəsb etdiyi məcazi anlamlar baxımından digərlərindən seçilir. Şuşaya tez-tez gedib-gələn şair "Məslisi-fəramuşan"ın məclislərində də iştirak edərmiş. Buna görə onun divanında 20-yədək beytdə rast gəlinən "şişə" sözünün bəzən klassik ədəbiyyatdakı bir sıra ənənəvi ifadələrin ("mirat", "ayna", "tüng") yerini almasını təsadüf əsəri hesab etmirik. Örnəklərə nəzər salaq:
Qrafin, şüşə qab anlamında:
Görgəcin ləli-ləbin şəhdü gülab oldı xəcil,
İstədi şişəsini daşa çalub tullayə.
Məcazlaşma baxımından da Sədi Qarabağinin divanında "şişə" sözünün ifadə imkanları genişlənir: "şişeyi-çeşm" ("şişə çeşmim"), "şişeyi-insafi-qənaət", "şişeyi-əql", "şişeyi-ə??ari-çeşm", "şişeyi-peyman", "şişeyi-can"... Bu kimi ifadələr çox zaman onun ruh halını ifadə etmək niyyəti ilə şeirə gətirilir. Məsələn, şeirlərinin birində Sədi Sani Qarabaği özünü "sınıq şüşə" ("şişeyi-şikəst") adlandırır: "Səngi-sitəmlə şişeyi-şikəstin degilmiyəm?"
Şair bəzən "şişə" sözünə yeni anlam yükü verərək, onu fərqli poetik funksiyada istifadə edir, həm aşiqin özünün ruhi durumunun, həm də vəsf olunanın cismani gözəlliyinin ifadəsində bu məcaziləşən kəlmənin yaratdığı poetik fikri keçidlərdən yararlanır.
"şişeyi-canım" ("könül aynası" anlamında):
Mükəddər hicrdən olmuşdı,
hala Haqqa şükr olsun,
Səfayi-vuslətindən şişeyi-canım səfalanmış.
"şişə əndam" (gözəl, mütənasib əndam):
Yüzi cənnət gülidir,
qəddi sənubər nə deyim?
Rəşxeyi-şəhdi-ləbi-çeşmeyi-kövsər, nə deyim?
Müxtəsər, şişədir əndamı sərasər, nə deyim?
Qarabağ içrə buna yoxdu bərabər, nə deyim?:
Dildə daim dolanur fikrü xəyali gözəlin.
"canı şişə oğlan"
Sınar bir qəmzeyi-səngilə canı şişə oğlanlar,
Gərək canan sevən oğlan
mənim tək canı səng oğlan.
Göründüyü kimi, Şuşa toponimi Qarabağ ədəbi mühitində poetik funksiya və status da qazanaraq, çeşidli bədii örnəklərin yaranmasında fikri zəmin rolunu oynamış, "şüşə" ilə yaratdığı assosiasiyalar şairlərin küskünlük, nisgillilik, inciklik kimi ruhi durumunun, çeşidli mənəvi yaşantılarının da ifadəçisinə çevrilmiş, eyni zamanda səmimi sevgi, qürur və heyranlığın da bir ünvanı olmuşdur.
Səadət Şıxıyeva
filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent
AMEA akad. Z.M.Bünyadov adına
Şərqşünaslıq İnstitutu
© Müəllif hüquqları qorunur! Mətndən istifadə etdikdə istinad mütləqdir!
