1910-cu ilin yazında Türkiyəyə gedib 1913-cü ilin axırlarında Azərbaycana qayıdan Məhəmməd Hadi İstanbulda nəşr olunan "Sabah", "Tənin", "Məhtab", "Rübab", "Şəhbal" kimi mətbuat orqanları ilə əməkdaşlıq etmiş, "Tənin" qəzetində şərq dilləri üzrə mütərcim vəzifəsində çalışmışdır.
Əlimizdə olan materiallaradan belə anlaşılır ki, M.Hadi Türkiyə mətbuatında daha çox publisistik yazılarla çıxış etmişdir. M.Hadinin "Türküstana bir nəzər" adlı məqaləsinin "Tənin" qəzetində dərc olunan ilk əsəri olduğunu nəzərə alsaq ("Tənin" qəzeti, 01 nisan 1911-ci il, N 926), deyə bilərik ki, onun ilk məqaləsi hələ "Tənin"də işləməmişdən xeyli əvvəl "Sabah" qəzetində dərc olunmuşdur.
"Tolstoy və rəkzi-abidə" adlanan bu məqalə ("Sabah" qəzeti, 30 təşrini-sani 1910-cu il, N 7613) dahi rus yazıçısı Lev Nikolayeviç Tolstoyun (9 sentyabr 1828 - 20 noyabr 1910) vəfatı münasibətilə qələmə alınmışdır. Tolstoyu "bir şairi-xəyalpərəst deyil, ciddiyyətə məftun, həqiqətpərvər bir mühərriri-ziiqtidar" adlandıran M.Hadi onun böyüklüyünü ən çox hər şeydə sadəlik, təbiilik aramağında və "elpərəst" olmağında görmüş, onu dahi bir yazıçı və şəxsiyyət kimi Türkiyə oxucularına təqdim etmişdir.
M.Hadi Azərbaycan mətbuatında çıxan məqalələrində olduğu kimi, Türkiyə mətbuatında çap etdirdiyi publisistik yazılarında da Müsəlman Şərqində baş vermiş məsələlərin şərhinə böyük önəm vermiş, Şərq aləmini bürüyən elmsizliyi, cəhaləti, insanın hüquqlarını əlindən alan mühiti qamçılamaqdan çəkinməmişdir. "Türküstana bir nəzər-1" adlı məqalə də bu sıradan olan əsərlərdəndir.
M.Hadinin "Şərqdə bir sitarəyi-ədəbin üfulu" məqaləsi həyatının "qismi-ə'zəmini mücahidati-təhririyyə və məhəbbəti-vətəniyyə uğrunda ifna edən, kör millətinə bir nigahi-intibah bəxş etmək əməli-mübəccəli ilə iki gözlərini fədadan çəkinməyən və Türk nəsli-nəcibindən bulunan Əbdürrəhim Nəccarzadə Talıbov"un vəfatı münasibətilə qələmə alınmış, o, həm etibarlı iş adamı, həm də "Kitabi-Əhməd və ya Səfinəyi-Talibi", "Məsailül-həyat", "Nuxbəyi-Sipehri", "Pəndnamə", "Hikməti-təbiiyə", "Məsləkül-Möhsinin", "Tarixi-Nəbəvi", "Düsturi-darüş-şura", "Risaləyi-Marko" və sairə əsərlərin müəllifi kimi xarakterizə edilmişdir ("Tənin" qəzeti, 5 nisan 1911-ci il, N 930).
"Xivədə asari-intibah", "Rusiyada mətbuat", "Qafqaziya xatiratı", "Düşünüyorum" məqalələrində milli və mənəvi dəyərlər barədə düşüncələrini oxucuları ilə bölüşən M.Hadi Qərbin Şərqə yönəlik inhisarçılıq və işğalçılıq siyasətinə qarşı çıxır, bu zahiri adı dostluq, əslində, düşmənçilik olan siyasəti ifşa etməkdən çəkinmirdi.
Müşahidələr göstərir ki, Şərq klassikləri içərisində M.Hadinin rəğbət bəslədiyi, yaradıcılığından bəhrələndiyi və əsərlərini tərcümə etdiyi şairlərdən biri Ömər Xəyyam (1048-1131) olmuşdur. Maraqlı orasıdır ki, M.Hadi yalnız Ö.Xəyyamın rübailərini tərcümə etməklə kifayətlənməmiş, Türkiyədə yaşayarkən (1910-1913) onun həyat yolu və yaradıcılıq dünyası barədə ətraflı bir məqalə yazaraq "Tənin" qəzetində çap etdirmişdir ("Tənin" qəzeti, 18 həziran 1911-ci il, N 1004). Bu yazını Ömər Xəyyamın Türkiyədə və Azərbaycanda öyrənilməsi sahəsində ilk addımlardan biri də hesab emək olar.
"Millət düşüncələri" məqaləsi "Türk dərnəyi" məclisinin üzvlərindən Ayaz İshaqi əfəndinin "Tənin" qəzeti səhifələrində dərc olunmuş bir məqaləsindən bəhrələnməklə yazılmışdır. Ayaz əfəndinin məqaləsinə istinadən müəllif belə bir fikirdədir ki, Rusiya müsəlmanlarından olan tatarlar da "mühərririnin seyhəyi-ağlamağı ilə qımıldandı, asari-həyat və mövcudiyyət göstərdi. Bu intibahın başlıca əsbabı heç şübhə yoxdur ki, Tatarıstanda sələfdən Şəhabəddinlər, Nasirilər və xələfdən kəndiləri kimi atiyi-milləti düşünən mütəfəkkirini-istiqbal olmuşdur" ("Tənin" qəzeti, 22 həziran 1911-ci il, N 1008).
M.Hadinin "Sabah" və "Tənin" qəzetlərində çap olunmuş məqalələri barədə fikirlərimizi yekunlaşdırarkən belə bir nəticəyə gəlirik ki, bir yazıçı, jurnalist, mütəfəkkir sənətkar olaraq o, qələmin müqəddəs vəzifəsini millətinə, bəşəriyyətə xidmətdə görmüş, istər siyasi, ictimai, istərsə də ədəbi-elmi mövzularda yazdığı məqalələrində milli ruhun dirçəlişinə, türkçülük dünyagörüşünün formalaşmasına yardımçı olmuşdur.
***
M.Hadinin Türkiyədəki ədəbi fəaliyyətinin müəyyən dövrü 1911-ci ilin iyun ayından oktyabr ayına qədər İstanbulda çıxan "Məhtab" jurnalı ilə bağlı olmuşdur. Cəmi 15 nömrəlik ömrü olan jurnalın hər nömrəsində əsərinə yer ayrılan M.Hadinin məcmuədə 28 əsəri çap olunmuşdur ki, bunların on altısı məqalə, on biri şeir, biri isə mənsur şeirdir.
M.Hadinin jurnalın səhifələrində dərc olunmuş məqalələrini məzmununa görə müxtəlif qruplara bölmək olsa da, bu əsərlərin başlıca mövzularını Şərq ölkələrindəki vəziyyət, qadın azadlığı, elm, təhsil, maarif və mədəniyyətin təbliği təşkil edir.
"Fas və İranın aldığı vəziyyəti-hazirə münasibəti ilə" məqaləsində Mərakeş və İran dövlətinin hazırkı vəziyyətini nəzərdən keçirən müəllif məsələni ümumşərq və ümummüsəlman kontekstində götürərək belə bir qənaətə gəlir ki, İslam məmləkətlərinin inkişaf etmək əvəzinə günü-gündən tənəzzül etməsinin başlıca səbəbləri fəaliyyətsizlik, ətalət və bu ölkələrin, sanki özlərinin özlərinə düşmən kəsilməsidir.
"Dağılmış yuvalar" adlı məqalə 1911-ci ilin iyul ayında Türkiyədə baş vermiş zəlzələ münasibətilə qələmə alınmışdır. Məqalənin əsas mahiyyəti bundan ibarətdir ki, milliyyətindən, dinindən asılı olmayaraq insanlar can qardaşı, qan qardaşıdırlar. Din və məzhəb təbii olmayıb sonradan əmələ gəldiyindən, insanlar arasında təbii əlaqəni qıra bilməz. Müəllif çox haqlı olaraq qeyd edir ki, "dənizə düşmüş bir xıristiyanı boğulur görürkən bir müsəlmanın laqeyd qalacağı mümkün olamadığı kimi, bir islamın atəş içində yandığını görən bir xıristiyan da qabil deyil tamaşaçı qalamaz, əlindən gəldiyi qədər o fəlakətzədənin təxlisinə şitaban olur. Bu üxuvvət, həqiqətən, bir çox əmsalı ilə sabit olmuşdur" ("Məhtab" jurnalı, 17 temmuz 1327 (iyul 1911), N 2). Ona görə də millət və dinindən asılı olmayaraq hamının borcu fəlakətə uğramışlara kömək etmək, onların yardımına qoşmaqdır.
"Ciddiyyətə doğru" adlı məqaləsində müəllif cəmiyyətdəki səfalət və zəlalətlərin kökünü elmsizlikdə, maarifsizlikdə görür və "hey`əti-ictimaiyyəmizin qismi-ə`zəmini təşkil edən ərbabi-fəqr və səfalətin çəkdiyi alami-aramsuzu, əzabi-iztırabı öyrənmək istərmisiniz?" ("Məhtab" jurnalı, 17 temmuz 1327 (1911), N 2) - sualı ilə oxuculara müraciət edir. Sonra da məsləhət görür ki, bunları öyrənmək üçün parlayan və dəbdəbəli saraylarda, səadətxanələrdə deyil, kasıbların hayatı qədər kədərli və pərişan olan səfalətgahlarda dolaşmaq, onların keçirməkdə bulunduqları səfalətli və hüznlü güzəranını dərin bir nəzərlə araşdırmaq lazımdır.
"Həsbi-hal-1" məqaləsində mənəviyyat məsələlərinə toxunan, insanı ümumi mənafeyə xidmətə, düzlüyə, mərdliyə səsləyən, gördüyü nöqsanlara qarşı barışmaz olmağa çağıran müəllif qeyd edir ki, "bu gün hər millətdən ziyadə nuri-irşada möhtac bir halda bulunduğumuzu" bilə-bilə hələ qəflət yuxusundan ayılmaq istəmir, hürriyyətdən dəm vursaq da, istibdada qarşı açıq mübarizədən çəkinirik. Düşünmürük ki, "əsrlərcə istibdadın dəmir pəncələri altında əzilən əxlaqiyyat və mə`nəviyyatımız hala əmrazi-istibdadiyyədən qurtulamamışdır. Hala bir hümma`i-atəşini-istibdad, yaxud ölü soyuqluğunu andıran bir bürudəti-istibdad içində yaşıyoruz" ("Məhtab" jurnalı, 25 temmuz 1327 (iyul 1911), N 3).
"Şayəstə Narın xanım əfəndiyə" adlı yazı Şayəstə xanımın "Məhtab" jurnalına göndərdiyi "Qaranlıq aşinalığı" şeiri ilə bağlı yazılmışdır. M.Hadi əsərə yüksək dəyər verməklə yanaşı, müəllifi məcmuə ilə əməkdaşlğa da dəvət etmiş və yazmışdır: "Siyah incilərin, ləyali ziyaların mühafizəsi bulunan fikirlərə afaqi-füruzan olmaya "Məhtab"ımız daima didəgüşayi-intizardır" ("Məhtab" jurnalı, 1 ağustos 1327 (avqust 1911), N 4).
"Nəsli-münəvvərin nəzəri-intibahına" məqaləsini müəllifin özünü doğrultmamış, gerçəkləşməmiş arzularının nəticəsi olaraq qələmə alındığını düşünürük. M.Hadi Türkiyə inqilabına, oradakı "Gənc türklər" hərəkatına böyük ümidlərlə baxmış, məhz elə bu səbəbdən də Türkiyəyə gedib İstanbulda yaşamağa qərar vermişdir. Amma orada yaşadığı illərdə aldandığını dərk etmiş, arzuları puç olmuşdur.
Əsas ideyası "silahlı qüvvələrin, ordunun vəzifəsi mənsub olduğu məmləkəti əcnəbilərin təcavüz və istilasından mühafizə etmək olduğu kimi, elm və maariflə təchiz olunan irfan ordusunun da vəzifəsi mənsub olduğu bir millətin əxlaq və mənəviyyatını xurafat ordularının pozuculuq fəaliyyətindən mühafizə və himayə etməkdir" tezisi ilə ifadə olunan "Həsbi-hal-2" məqaləsində mütəfəkkir maarifçilik məsələlərinə böyük önəm vermiş, belə bir fikrə gəlmişdir ki, bir məmləkətdə ikinci qüvvə, yəni irfan ordusu yoxsa, birinci qüvvənin, yəni silahlı ordunun fədakarlığının da səmərəsiz olacağı şəksizdir.
M.Hadinin "Məhtab" dərgisində nəşr etdirdiyi "Avropaya talibat ezamı" adlı məqalə həmin illərdə Türkiyə maarif sisteminin bərbad halını göstərməklə yanaşı, orada qadınların təhsilinə göstərilən münasibəti öyrənmək baxımından da maraq doğurur.
Məzarlardan, ziyarətgahlardan, cansız daşlardan şəfa və imdad diləməyi Türkiyədə, o cümlədən bütün müsəlman ölkələrində insan əxlaqını və mənəviyyatnı gəmirib duran ən qorxulu yaralardan, sağalmaz mərəzlərdən hesab edən M.Hadi "Məzarlardan istifşa" (qəbirlərdən sağlıq diləmə, şəfa istəmə - İ.Q.) məqaləsində təcəddüd, yeniləşmə əsəri olan XX əsrdə müsəlmanların cəhalət yuxusundan oyanmadığını kəskin şəkildə tənqid edərək yazırdı: "İştə yirminci əsri-mədəniyyətdə, fənni-təbabətin mühəyyirül-üqul (idrakı, ağılları heyrətləndirəcək - İ.Q.) bir dərəcəyi bulduğu bir zamanda, bil-ümum əqvami-cahilə, xassətən müsəlmanlar arasında ölülərdən istişfa`, tədavi bit-turab e`tiqadati-batiləsı bütün şiddəti-vəhaməti ilə icrayi-hökm və nüfuz ediyor. Bu ölmüş, çürümüş e`tiqadlar altında zəbun və məqhur (qəhr, məğlub - İ.Q.) qalan dirilərə zihəyat deməyə utanıyorum!" ("Məhtab" jurnalı, 5 eylül 1327 (sentyabr 1911), N 9).
Məqalə və şeirlərində zülmü, istibdadı dönə-dönə lənətləyən, bunların səbəbini araşdırıb nəticələri barədə qənaətlərini bölüşən M.Hadi Rusiya tarixinin ən qəddar dövlət xadimlərindən biri, Rusiyanın daxili işlər naziri və nazirlər sovetinin sədri olan Pyotr Arkadyeviç Stolıpinin (2 aprel 1862 - 18 sentyabr 1911) sui-qəsd nəticəsində Buqrof adlı bir şəxs tərəfindən öldürülməsini sevinclə qarşılayır və Buqrofun əməlini "Rusiyanın, o mühiti-zülm və istibdadın afaqi-müqəddəratında toplanan qaranlıqları yaxmaq əməli-hürriyətpərvəranəsi", Stolıpinə atılan gülləni "istibdadın ən müdhişlərindən birinin dəmirdən daha qatı bulunan sinəyi-füsundarını parçalayan" müqəddəs atəş adlandıraraq yazır: "Bu atəşi-hürriyyət musavat və ədalətə diltəşnə olanların qəlblərinə bir rəşhayi-təsəlli səpdi, barani-əməl yağdırdı. Bir çox hürriyyət qəhrəmanlarının fədakarlıqlarını əqim buraxan bir heykəli-qahir ufaq və fəqət, həqiqətən, böyük bir ahənparəyi-qeyrətin nişanəyi-intiqamı oldu. Buqrofun dəmir bir qəlbi əridən bu atəşin danələri atəşpərəstani-hürriyyət üçün şayani-pərəstiş olmalıdır..."("Məhtab" jurnalı, 11 eylül 1327 (sentyabr 1911), N 10).
"Vaqiyəyi-hazirə" məqaləsində italyanların Türkiyənin torpaqları hesab olunan Trablisqərbi işğal etmək üçün hərəkətə keçməsindən bəhs olunur. Türkiyənin düşdüyü vəziyyəti zəncirə vurulmiş şirin vəziyyəti ilə müqayisə edən müəllif yazır: "İtaliya, ehtimal ki, bu gün "müdafiəyi-nəfsə imkan görəməyən arslanın" "dər zəncir" oluşundan istifadə edərək Trablisqərbi işgal edər. Ehtimal ki, şəqavəti-siyasiyyəsində bir dərəcəyə qədər müvəffəq ola bilər" ("Məhtab" jurnalı, 18 eylül 1327 (sentyabr 1911), N 11).
M.Hadinin oxuculara vətənpərvərlik, millətsevərlik, yüksək əxlaqi-insani keyfiyyətlər aşılayan əsərlərindən biri olan "Bu nəcib millət yaşayacaqdır" məqaləsi publisistik yazıdan çox bitkin bir hekayə təsiri bağışlayır. "Üç canlı şeiri-ülvi" epiqrafı ilə yazılan əsərdə ibrətamiz bir halın, hadisənin şahidi oluruq.
M.Hadinin "Aləmi-İslam", "Anati-təfəkkür", "Eydi-əzha münasibəti ilə" məqalələri daha çox siyasi və ictimai məzmunu ilə seçilən əsrlərindəndir.
M.Hadinin "Məhtab" jurnalında çap olunmuş son yazısı "Məfluc millət, pərişan cəmiyyət" adlanır ("Məhtab" jurnalı, 20 təşrini-əvvəl (oktyabr 1911), N 15).
Məfluc, yəni iflic xəstəliynə tutulmuş millət deyəndə M.Hadi nəyi nəzərdə tutur? "Fəlcə" - iflic olma xəstəliyinə tutulmuş millət deyəndə müəllif o millətləri nəzərdə tutur ki, bu millətlər iflic, xəstə adamlar qapı-qapı, sokak-sokak dolaşıb dilənçilik edərək öz gündəlik tələbatlarını ödəməyə çalışan adamlar kimi başqa millətlərin qarşısında boyun əyib səadətlərini onlardan umur, diriliyini, özgürlüyünü dilənçi sayağı onlardan diləyirlər.
Müsəlman ölkələrində yaşayan, XX əsrin inkişaf qatarına qoşula bilməyib hələ də "xabi-cəhalət"də mürgü döyən millətləri iflic xəstəliynə düçar olmuş millətlər cərgəsinə daxil edən müəllif, bunun başlıca səbəbini onların yaşadıqları ictimai-siyası quruluşlarda görür və hesab edirdi ki, ayağa durub özgürlüyünü tələb etməyən millətlər iflic adamlar kimi labüd ölümə, məhvə məhkumdurlar.
M.Hadinin Türkiyə mətbuatında dərc olunmuş publisistik yazıları barədə fikirlərimizi ümumiləşdirərkən belə bir qənaətə gəlirik ki, o, özünün ənənəvi mövzularından uzaqlaşmamış, maarifçilk, hürriyyət, ictimai inqilablara çağırış, cəmiyyətin normal qanunlarla idarə olunması, millətlərin öz haqlarını tələb etmək üçün əl-ələ verib bir araya gəlməsi və s. bu kimi problemlər onun əsas müraciət obyektləri olmuşdur.
İslam QƏRİBLİ
filologiya elmləri doktoru, professor
© Müəllif hüquqları qorunur! Mətndən istifadə etdikdə istinad mütləqdir!
