Füzuli şeiri - bütün zamanların sehri - Beytlər və misralar üstə gəzişmələr. Ağacəfər HƏSƏNLİ

Mir Cəlalın, Əkrəm Cəfərin, Əli Fəhminin və Sabir Əliyevin ruhlarına xitabən!

Qoca Şərqin üç hakim əski dilində (ərəb, fars və türk) yazıb-yaratmış Məhəmməd Füzuli şeiri nəinki nəzmin hörmətdən düşdüyü (Bir dövrdəyəm ki, nəzm olub xar) öz dövrünün, bütün zamanların sehri olmuş, diqqət mərkəzinə çevrilmişdir. Dahi şair və filosofun başqa dillərdə ərsəyə gətirdiklərini hələ bir anlığa unutsaq, təkcə doğma Azərbaycan türkcəsində qələmə aldıqları (qəzəl, qəsidə, rübai, qitə, tərkibənd, təcribənd, tuyuq, poema və s.) həqiqətən, bəşər övladını həmişə tərpətmiş, ağlına-huşuna təsir göstərmiş, ruhunu pərvazlandırmış, duyğularını qanadlandırmışdır. Bu, "dünən beləydi, bu gün belədir, sabah da belə olacaq" (Rəsul Rza). Bəli, nə qədər ki, hisslərimiz tamamilə korşalmayıb, deformasiyaya uğramayıb, diri insan robota dönməyib, könlümüz daim təzəliyə, novatorluğa can atır, söz gah içimizi göynədir, gah da çölümüzü yandırır, elə Füzulinin şeiri ana laylasının sehridir, bir bayatı əvəzidir, xoyrat ritmidir. Bu sehr nəsilbənəsil hamını heyrətləndirəcək, çünki ünvanı əbədiyyətdir.

Gün ki, sayən düşdüyü yerdən durar, bir vəchi var:

Gəlsə aliqədrlər - fəqr əhli durmaqdır ədəb.

Cəmi yeddi beytdən ibarət bu qəzəl Azərbaycan əruzunun ən işlək rəməl bəhrindəndir (II növ, I variant. Əkrəm Cəfərin tərtibatında). Seçdiyimiz iki misra, yəni beyt şeirin yüksək əyarlı qızıl külçəsidir. Həm oynaq formasına görə, həm də hikmətinə, daşıdığı mənasına görə.

Açması belədir: daş-dağ, divar, ağac-kol harda varsa, Günəşin qabağını kəsir, çünki kölgəsi buna imkan vermir. İnsan da eləcə, günün qızmarında necə dayanırsa, kölgə salır. Bu kiçikhəcmli lirik mətndə Füzuli qəhrəmanının diliylə sevgilisinə buyurur ki, sən harda olursan-ol, dayanırsansa-dayan, fərq eləmir. Günəş sənin üçün ayağa durur, daha gerçəyi kölgən üçün: bunun bircə səbəbi var, ali qədr sahibləri, böyük mənsəb yiyələri qapıdan içəri girərlərsə, fəqir-füqəranın borcudur ayağa dursun. Bu, həm də ədəb-ərkandandır.

Əvvəla, bütün dünyanı qızdıran və işıqlandıran al şəfəqli Günəşin insanla müqayisə olunması, üstünlüyün bəni-Adəm övladına verilməsi, şübhəsiz, həqiqət deyil, məcazdır (Yəni, "aldanma ki, şair sözü əlbəttə, yalandır" etirafını yada salaq). Günəşin "ayağa durması", ona yer göstərməsi isə hətta gözəllik qarşısında kiçilməsi, özünü aşağı tutması deməkdir.

Məlumdur ki, canlı varlıq kimi insanı həmişə dünyanın əşrəfi adlandırıblar; Füzulinin sələfləri də, xələfləri də. Xilqət-mifik-fəlsəfi mahiyyət etibarı ilə Yaradanın zərrəciyidir, Günəş daimi dinamik fəaliyyəti olan planetdir, onsuz təbiətin varlığı qeyri-mümkündür. Öz qəzəlində Füzuli günəşi gözəl qızla qarşı-qarşıya qoyarkən, ona görə birinciliyi insana verir ki, günü cazibədarlıq, gözəllik önündə ram edir, diz çökdürür. Çünki bu həm də Xaliqin əmridir, ona tabe olmaq gərəkdir.

Füzuli Günəşi göydən endirir gözəlin ayağına. Eyni zamanda qeyri-adi əməlinə haqq qazandırır: günəşi insanlaşdırır, təvazökar görkəmli bu cilvəli gözəlin cisminə ədəb-ərkandan don biçir. Məhz günün bu keyfiyyəti bəşər övladına məxsus olduğu üçün ortadan mövcud fərqləri götürür. Şairin belə poetik-estetik, etik fərdi yanaşması sözbəsöz məzmunu artırır. Bu ilahi baxış Füzulinin təbiəti-cəmiyyəti vəhdətdə görə bilmək bacarığıdır, kəlamının sirridir.

Təfəkkürün romantik, ecazkar rəngarəngliyindən doğan çoxqatlı məna dərinliyi və zənginliyi Füzuli qəzəlliyyatının cazibədarlığını birə-beş artırır. Beytlərdə nəinki sözlərin, şəkilçilərin də dəqiq yeri, ünvanı bəllidir. Hər kəlmə sanki hansı dilə (ərəb, fars, türk) məxsusluğunu beytlərin, misraların içində itirir, sözlər zəncir həlqələri kimi bir-birinə bağlanır, geniş harmonik mənzərə yaranır. Söz ardıcıllığına nəzər salsaq, Füzulinin onları necə ustalıqla sıraya düzdüyünün şahidi olursan: söz sözün qonşuluğunda az məna yükünə malikdir. Söz də var, əhəmiyyətinə görə tapıntıdı. Füzuli sözü sözə calayır, birləşdirir, beytlərində yerləşdirir. Çünki bütün sözlər bədii mətndə onun "əsgər və zabitləridi", birbaşa əmrinə müntəzirdi.

Təndə canım bir pərinindir əmanət, saxlaram

Ol zamandan kim, əmanət qıldılar insana ərz.

Səmavi kitablara müraciət (əsasən, Qurani-Kərimə), surə və ayələrdən, hədislərdən istifadə Məhəmməd Füzulinin yaradıcılığında ən parlaq zirvə nöqtəsindədir. Doğrudur, bu qəzəldə (Rəməl bəhri, II növ, III variant) "təndə canım bir pərinindir əmanət" misrasında "pəri" ifadəsi yanlışdır, çünki pəri Allahın mələyidir və mələk nə qədər gözəl, cazibədar xəlq olunsa da, dini qanunla onu sevmək, onunla ailə qurmaq günahdır, mümkünsüzdür. Ancaq Füzuli məcazi mənada "pəri" sözünü işlətmişdir, bu, sadəcə, obrazdır, bənzətmədir. O, Tanrının işinə qarışmır, eləcə də ağzına su alıb susmağı da qəbul etmir. Bəs onda Yaradan əqli, istedadı seçilmiş bəndəsinə nə üçün verib? Deməli, islami əxlaq klassik poeziyanın vəsf etdiyi mələyi (pərini) ailə cütlüyünün daimi qadın üzvü simasında görmək istəmir, bunu arzuolunmaz hal sayır, müqəddəs pərini ilahiləşdirir, yalnız Allahın əmrinə tabeçiliyinin fərqinə varır.

Yalnız bircə nəfərə dəlicəsinə aşiq olmaq, vurulmaq mümkündür. Bunu məşhur Şərq dastanı "Leyli və Məcnun"un motivləri əsasında işləmiş Füzulinin özü belə etiraf edir. Əslində Məcnun Qeysdir, Leyli könlünü ovsunladığı, viran qoyduğu üçün səhralara, çöllərə düşüb cununluq sevdasının yolçusuna çevrilib. Həm Məcnuna, həm Leyliyə görə məhəbbət bölünməzdir, o əşya deyil, materiya-məhsul deyil ortadan ikiyə böləsən, yəni başqa birinin sevgisini də ürəyində yaşadasan, eşqiylə yanıb-qovrulasan, yaxılasan, yuxun ərşə çəkilə... Füzuli Məcnuna münasibətdə radikal mövqedə dayanmır. Əksinə, olduqca həlim və yumşaqdır, səmimi və qayğıkeşdir. Elə bil müəllif kimi yox, ata kimi o, Leyli və Məcnuna görə məsuliyyət daşıyır. Hətta poemasına düşməyən qəzəl, qəsidə və rübailərində dönə-dönə bu incə məsələnin üstünə qayıdır. Gah ironik, gah yarızarafat-yarıgerçək...

Məndə sakin oldu dərdi-eşqi Məcnundan keçib,

Ondan artıqdır məgər eşq içrə təmkinim mənim.

(Rəməl bəhri. II növ, I variant)

Bu qəzəlində Füsuli israrla bildirir ki, içimdə sakin olan, yığılıb-qalan eşq dərdi Məcnundan keçib mənə. Məcnundan sonra bu bəlaya mübtəla olmuşam və içimdə saxladığım bu mübhəm əzab heç Məcnunun daşıdığı əzabdan artıq deyil, bu məqamda təmkin göstərim, səbrli olum. Füzuli yeganə şairdir ki, öz lirik-fəlsəfi düşüncələrində əsərlərinin qəhrəmanına çevrilir. Beytin şərhi bu poetik məntiqə əsaslanır. Və yaxud özünü dastanının baş surətiylə müqayisə edir, eşq dərdindən doğrudan da, ağrı çəkdiyinin, ağrısının Məcnundan az olmadığının şərəfinə varır, bundan iftixar çəkdiyini başqa qəzəllərində də təkrarlayır:

Sürdü Məcnun növbətin, şimdi mənəm rüsvayi-eşq,

Doğru derlər, hər zaman bir aşiqin dövranıdır.

(Rəməl, II növ, I variant)

Biyabanlarda Məcnundan qəmü-dərdim sual etmin,

Nə bilsin bəhr halın ol ki, mənzilgahı sahildir.

(Həzəc, I növ, I variant)

Məndə Məcnundan Füzun aşiqlik istedadı var,

Aşiqi-sadiq mənəm, Məcnunun ancaq adı var.

(Rəməl, II növ, I variant)

Maraqlıdır, bu qəzəlində yenə Leyli-Məcnun məsələsinə qayıdır və Füzuli eşqinə sədaqətdə tək olduğunu, sevgisinə sadiq qaldığını söyləyir və ona "fəxr elə ki, sənin mənim tək aşiqin var" ismarıcını göndərir:

Qıl təfaxür kim, sənin həm var mən tək aşiqin,

Leylinin Məcnunu, Şirinin əgər Fərhadı var.

"Dərd məndə sakin oldu. Yəni ürəyimdə əbədi yurd-yuva qurdu, içimi özünə Vətən seçdi". Bu, Füzuli qənaətidir və cəlayi-vətən olan şair Məcnun kimi xoşbəxtliyinin axtarışına çıxır, çöllər, səhralar könül bağladığı oylaqlardır. Amma bu dərd-bəla Füzulinin özünü də təbdən çıxarıb, o, məstdir, xumardır, çünki özü demişkən: "aşiqin dərdinə timar etsələr, bimar olur". Müalicə axtarmır, bilir ki, həkim tapmaq eşqinə düşsə və əgər təbib çarə qılsa, xəstə əlacsız vəziyyətə düşər. Eləcə də Füzuli ah-aman edir ki, Məcnunun biyabanlara düşmə səbəbini ondan sorğu-sual etməyin, peşmançılıq çəkərsiniz. Axı, bunun sadə izahı var: dəryanın dibində dürr-inci yaransa da, axırıncı mənzilgahı, ünvanı dəniz sahilidir. Nəhəng dalğa-ləpə gec-tez onu suyun dibindən, dərinliyindən kənara çıxarıb atar.

Füzulinin təbirincə düşünsək, aşiq olmaq, vurulmaq, dəli-divanəlik, kimisə ürəkdən sevmək və ona bağlanmaq insan hissiyyatının adi məhsulu deyil, istedadın məhsuludur. Aşiqlik, eşqlilik istedaddır. Yenə misilsiz müqayisə aparır, özünü təbii surətdə Məcnunla tərəziyə qoyur: məndə Məcnundan füzun, yəni daha artıq aşiqlik istedadı var, əsl sədaqətli aşiq, sevgisinin yolunda cəfa çəkən, səfa görməyən mən özüməm, Məcnunun quruca adı var. Azərbaycanda el arasında belə bir məsəl mövcuddur: "işi görən filankəsdi, filan kəsin isə adı var, inanma". Xalq deyim tərzi, el sözü Füzulinin yaradıcılığının mayasıdır, cövhəridir. Digər tərəfdən, o, istedadın Allah vergisi olduğunu, buna təəccüblənməməyi, heyrət etməməyi dolayısı ilə nəzərə çarpdırır. İstedad tərəzisində ağır gəlmək hər zaman Füzulinin alın yazısıdır.

Qəzəlin sonuncu - yeddinci beytində dahi Füzuli daha konkret nəticə hasil edir, eşqin ağlın-təfəkkürü tədbiri olduğunu heyranlıqla, ayrıca vurğunluqla pıçıldayır, dəruni məhəbbətin kökündə, özülündə, binəsində özgə heç nəyin yox, məhz əqlin-şüurun dayandığını, bunun başqa bir nəsihətə ehtiyac duymadığını işarələyir.

Ey Füzuli, eşq mənin qılma nasehdən qəbul,

Əql tədbiridir ol, sanma ki, bir bünyadı var.

Şairin həyəcanlı şəkildə xəbərdarlığı ciddi təsirin əlamətidir. Bu müraciət kiməsə deyil, özünədir. O, özünü ayıltmaq istəyir, "ey Füzuli" söylərkən, adını çəkərkən, məsuliyyət məqamını xatırladır, çürükçülük eləmir, başqa söz işlətmir. Nə çəkəcəyi qabaqcadan ona bəyandır. Axı, "əzəl katibləri üsşaq bəxtim qarə yazmışlar" (Həzəc bəhrində). Allahın ki, mələkləri taleyini qara xətlə köçürtdülər, daha buna nə şəkk-şübhə, baş verəcək hadisə qaçılmazdır.

Bir pəri silsileyi-eşqinə düşdüm nagəh,

Şimdi bildim səbəbi-xilqəti-Adəm nə imiş.

Lakin Füzuli eşqi ağlın tədbiri saysa da, bu bəlaya qəfildən, bilmədən düşdüyünü bəzən acizanə tərzdə etiraf edir. Sanki demək istəyir ki, ixtiyar məndə deyildi. Əgər həqiqətən, bir ixtiyar özümdə olsaydı, bundan uzaq qaçardım. Və bu dərdin (eşq dərdinin) çarəsizliyini, ona hələ məlhəm tapılmadığını, dərmanının yoxluğunu vurğulayır. Bir də odlu-odlu müalicə axtaran təbiblərin, həkimlərin mat-məəttəl qaldıqlarına münasib söz tapmır. "Eşq dərdinin dərmanı qabili dərman deyil, tərki-can derlər bu dərdin mötəbər dərmanına" ümidsizliyinə, pessimizminə qapılır. Lakin Füzuli bədbinliyi nikbinlikdir, "tərki-can" olmaq ölmək deyil, var olmaq, dərmana yetmək deməkdir.

Nəhəng söz sərrafının müaze bəhrində maraqlı qəzəl nümunəsi var ki, aşiq dərd aludəçisidir, qüdrətli Rəbbindən təvəqqe edir, onu bircə an belə "bəlayi-eşqdən cüda" etmə, ayrı salma. Dərd çəkmək mənim həyatım və varlığımdır, cismimə ona görə can vermisən, bəla çəksin. Füzuli o qədər buna aludə olur, vurğunluğunu, dərdə aşiq olduğunu pünhan saxlamır, açıb-ağardır. "Mən istərəm bəlanı, çün istər bəla məni" deyir. Bu misradakı məntiqə görə şair ona görə bəlaya aşiqdi ki, bəla da ona aşiqdi, onu sevib, seçib. Mehri-məhəbbət qarşılıqlıdır:

Təmkinimi bəlayi-məhəbbətdə qılma süst,

Ta düst tən edib deməyə bivəfa məni!

Beytin məzmundan öncə formasına diqqət çəkək. Füzuli ustalıqla birinci misranın qafiyəsini, axırıncı "süst" sözünü eyni beytin ikinci misrasındakı ilk sözlə, "düst"la həmqafiyələndirib. Deməli, Füzuli üçün qabaqcadan hazırlanmış qəlib yoxdur, çünki o, kərpic kəsmir, sözlə işləyir, davranır, harda lazım gəldi, tələb olundu, yerləşdirilir. Əsas odur, Allahın yaratdığı, insana əta etdiyi söz əhya (dirilik) tapır, misra daxilində elə pərçimlənir, heç cür qopartmaq mümkün olmur. Mahir "bənna" dürüst ünvan göstərib, başqa sözlərin qonşuluğunda tapıb işlətdiyi söz yerindəcə rahatdır, misra düzümünün sıra nəfəridir, farağat dayanıb "post"unda. Bəs Rəbbinə nə üçün yalvarıb-yaxarır?

Öylə zəif qıl tənimi firqətində kim,

Vəslinə mümkün ola yetirmək səba məni!

Əvvəl misal gətirdiyimiz beytdə Füzulinin Rəbbindən tələbi və arzusu: Məhəbbətin bəlasına düçarkən məni dözümlü et və mənə çoxlu səbir, təmkin ver, qoy kənardan halıma tamaşa quran dost-aşna məni vəfasızlıqda qınaq hədəfinə çevirməsin, suçlamasınlar, bir atım barıtın varmış, tabın yox imiş. Təbii haldır ki, dərd-bəla çəkən adam saralıb-solur, vücudu əriyib çöpə dönür. Hamı onu barmaqla göstərir, xəstə halına acıyır, taleyini qarğıyır. Azarlamaq, sevdası yolunda yatağa düşmək Füzulinin baş obrazının könül sərgüzəştidir. İkinci beytdə, göründüyü kimi, bu qəhrəman o qədər zəifləmək, arıqlamaq istəyir ki, onu külək ağuşuna ala bilsin, bu şərtlə, səba yeli aşiqi vüsalına qovuşdursun, vəslinə çatdırsın. Təbiətlə dil tapmaq (Söhbətül-əsmar - Meyvələrin söhbəti), təbiət hadisəsinə ictimai don geydirə bilməkdə Füzulinin tayı-bərabəri yoxdur.

Özünü "qəmin hərifi" adlandıran Füzuli həqiqətənmi bu qədər sadəlövhdür, qəmin, möhnətin həriflədiyi bəndədir? Yəni dünyadan bu qədər bixəbərdir, məlumatsızdır? Axı, bütün dünyəvi elmlərə vaqif olan Füzuli yerin altını da bilirdi, üstünü də. Bunu təkcə yaratdıqları deyil, məsləkdaşları da, müasirləri də, təzkirəçilər və mirzələri də təsdiqləyir. Bəs niyə göz görəsi özünü oda atır? Eşq möhnətinin ağırlığını dərk edən şair hap-gop edəni (laf danışanı) az qala çarmıxa çəksin, həmin yükün yüngüllüyünü söyləyənin qatı asisinə çevrilir. Sübut etməyə çalışır ki, eşq elə bir ağır yükdür ki, altında Qaf dağı (Qafqaz dağının nağıllarda, əsatirlərdə qədim adı) əyilib, ikiqat olub:

Möhnəti-eşq, ey dil, asandır deyib, çox vurma laf,

Eşq bir yükdür ki, xəm olmuş onun altında Qaf.

Məhəmməd Füzuli bütün ömrü uzunu Məcnunu müşayiət edir: təkcə Leylinin və Qeysin (Məcnunun) sağlığında deyil, onlar faciəvi surətdə özlərinə qəsd edib canlarını tapşırandan sonra da əl çəkmir. Aşiqin və məşuqun yoxluğu ilə barışmır, özünün xəyali Leylisini və Məcnununu yaradır. Yenə keçmiş eyhamla onları çağırır, küsür, barışır, ovsunlayıb könüllərini ələ almağa çalışır. Bilə-bilə ki, artıq həyatda nə divanə Qeys var, nə də ağlını itirmiş çaşqın Leyla.

Qəm yolunda mən qalıb, getdisə Məcnun, yox əcəb,

Sayruya düşvardır həmrahlıq eyləmək sağ ilən.

(Rəməl bəhri, II növ, I variant)

Və yaxud:

Qandurur kim, dəmbədəm gözdən enib, örtər tənim,

Dəşti-qəm Məcnunuyam, mən hardanü hardan libas?

(Rəməl bəhri, II növ, III variant)

Bu beyt isə Füzuli qəzəliyyatında, ümumiyyətlə bu növ poeziyada təsadüf edilən formaca ən nadir bəhrdə (Mütəqarib, I növ, I variant) yazılıb. Maraqlıdır, janrın bu bəhrinə heç bir qüdrətli Azərbaycan ədibi müraciət etməyib, qələm sınamayıb. Yalnız Füzuli, özünü "eşq mühəddisi" (mühəndis) adlandıran şairdən başqa, o, cəsarət tapıb, bu bəhrin əsasını qoyub:

Mənə cəm olur harda kim, var bir qəm,

Mənəm mülki-qəm içrə Məcnuna varis.

"Yolçu yolda gərək" atalar sözünə istinadən, Füzuli də özünü "yolçu" adlandırıb, qəm yolunun daimi yolçusu. O, başqa iz-cığır tanımır, tutduğu müqəddəs yoldan qətiyyən sapmır. İlham atının cilovundan bərk-bərk tuta-tuta irəli getməkdədi. "Sayruya düşvardır həmrahlıq eyləmək sağ ilən" düşünə-düşünə. Əlbəttə, yaxşı anlayır ki, xəstəylə sağlam ayaqlaşa bilməz, onun üçün çətindir qəmi çiyinlərində daşımaq və saxlamaq. İrfani sufiyanə yanaşma "qandurur kim, dəmbədəm gözdən enüb, örtər tənim" misrasında qabarıqdır, yəni gözlərimin qanlı yaşı axa-axa bütün bədənimi örtər, mən bir eşqin divanəsiyəm, əyin-başımda geyim pal-paltar, libas hardandı, tələb edirsən. Bu şərhini verdiyimiz beytdə də şair obraz kimi qəhrəmanından keçmiş zamanda danışır. Məcnunun başına gələn qəzavü-qədərin özünə aidliyini ifadə edir.

Su dama-dama yığılır, göl olur, insanlar birləşir, cəmləşir, qoşun-kütlə, ləşkər yaranır. Füzulinin əqlinə görə harda qəm varsa, gəlib mənim qapımı döyür, məni tapır, məndə cəm olur. Demək, mən qəm sarıdan zəngin mülk-mal sahibiyəm, bu minvalla mənə tay gələn yoxdur, axı bu hesabla mən Məcnunun varisiyəm, o, qəm evinin ən varlı şahzadəsidir. Füzuli özünü qəhrəmanının mənəvi varisi, qan qohumu sayır, ruhi bağlılığına əhəmiyyət verdiyini açır, bu özəl keyfiyyətini dəyərləndirir. Bu şəkildə varlı-karlı olduğu üçün fəxr edir, amma hər məclisdə, el arasında döşünə döymür, ar bilir. Beləcə, Füzuli sözünə müdaxilə eləmədən öz portretini cızır: təvazökar, utancaq, sadə, daxilən zəngin, bənzərsiz insan obrazını canlandırır. Sanki Məcnunun bütün müsbət cəhətləri Füzuliyə köçüb.

Eşq dövranı mənə tapşırdı Məcnun növbətin,

Xali olmaz nəqşi-ərbabi-vəfadan bu büsat.

Realdırmı? Bəlkə həqiqətən, Məcnun eşq dövranın növbəsini Füzuliyə tapşırıb, ona "muğayat ol", ismarıcını yollayıb? Bu təmtərağın, büsatın vəfadan xali olmadığı tapşırığını verib. Etibarlı, sədaqətli Füzuli varis saydığının vəsiyyətinə necə arxa çevirsin?

Füzulinin ölməz poemasında ("Leyli və Məcnun"da) Məcnun dünyasını dəyişəndən sonra da diridir, şair tez-tez onu yada salıb xatırlayır, ruhu ilə ünsiyyət qurur, bəzən, hətta həsb-hal olur, kefini soruşur. Bu cür psixoloji ricətlər oxucuda inam oyatmaqla bərabər, insan ruhunun əbədiliyinə, baqiliyinə şübhələri alt-üst edir. Məcnun nə qədər çox cəmiyyətin içində var-gəldə bulunursa, adamlar düşdüyü müşkül bəladan xilasına çalışırlarsa, o, daha artıq onlardan qaçır, rüsvayi-xəlq olduğunu düşünür, təkliyə çəkilir. Adamlardan iraq gəzmək, gen durmaq həyat fəlsəfəsinə çevrilir. Bu mənada, Füzuli isə xoşbəxtdir, təsəlli yeri var, qəmli günlərdə tənhalığın daşını atmaq üçün könül həmdəmini tapır. Məcnunun kölgəsidir Füzulinin həmdəmi. Əcəl xofu qapısının astanasını kəsəndə belə "əfqan" çəkməklə Məcnunu yuxudan ayıltmaq mümkündür.

Könül, qəm günlərin tənha keçirmə, istə bir həmdəm,

Əcəl xabından, əfqanlar çəkib, Məcnunu bidar et.

(Həzəc, I növ, I variant)

Leyli də, Məcnun da mütləq surətlərdir, yalnız Füzulinin ixtiyarı çatır ki, müqayisələr, mübahisələr aparsın, onları ali zat səviyyəsinə qaldırsın, qiymətini versin. "Çünki, bu sifət gəlibdir ancaq Füzuli şanına" - qəzəllərinin birində seçimi qətiyyətinin səbəbini açıqlayır. Məlum olduğu kimi, Günəş, Ay, Zöhrə ulduzu həmişə poeziyada bənzətmə rolunu oynayıblar. Xüsusən, farsdilli, ərəbdilli şeirdə eninə-uzununa işləniblər. Füzulinin sələflərdən fərqi var, münasibətdə o, özünəməxsus ironiyadan və yumorundan incəliklə istifadə edir. Bu zaman obrazı oxucunun gözündə qaldırır. Məsələn, rəməl bəhrində yazdığı qəzəllərin birində bir Leyli kimisinin vüsalına yetmədiyi üçün Günəş də mənim kimi səhralara düşüb. Günəş ayüzlü mələyinin axtarışına çıxıb. Sirr deyil ki, gün daha çox səhra biyabanında doğur, oranı qızdırır, batan kimi isə üfüqdə məchulluğa çəkilir:

Yetməyib vəslinə sən Leylivəşin, bir ömürdür,

Mən kimi Məcnun olub səhraya düşmüş aftab.

Ədəbi obrazın timsalında (Məcnunun) Füzuli özünü Günəşə bənzətmir, Günəşi özünə oxşadır. O, nadir istedad sahibidir ki, ciddi elmi, ironik yumoru, poeziyanı vəhdət halında birləşdirir, sehr yaradır, münəccimanə hökm irəli sürür. Ancaq bütün bunlara rəğmən, Füzuli nə sehrbazdır, nə də təlxək-abdaldır. Füzuli ən əvvəl şairdir, alimliyi də, münəccimliyi də, zarafatları da əsrarəngiz şeirlərinə xidmət edir, onları hasilə gətirmək üçün vasitələrdir.

Tamam orijinal bir sərf-nəzərdən yanaşsaq, görərik ki, Füzuli heç də tərəfdarı deyil sirri açılsın, el içində Məcnun kimi rüsvayi-cahan olsun. Hətta çölün - kövşənin canavarına da rast gəlsən, dilini dinc saxla, başına gələn əhvalatı vəhşi heyvana nağıl eləmə. Bəs Füzulini çəkindirən nədir, təkcə el tənəsidirmi? Yoxsa, adının ağızdan-ağıza düşməsinin qorxusudur? Bu səbəblər var. Ancaq əlacsız qalıb əfqan etməyinin səbəbini bilmədiyindən "qalmışam nalan qəfəs qeydində gülzar istərəm"i heç kəsə açmır. Nə aqilə, nə cahilə, nə dərd çəkənə, nə də yoldan ötənə.

Rəfiqin olsa dilsiz canəvər, həm saxla raz ondan,

Saqın, sirrin düşünmə dilləyə Məcnuni-rüsva tək.

(Həzəc II növ, II variant)

Pünhan sirri nə qədər ürəyində saxlasan, ona dəm versən, bir qəlb həmdəmi tapmasan dərdini bölüşəsən, insan daha pis hala düşür. Füzuli isə bu dərdi daşımağa məhkumdur, onu başqası ilə bölüşməyə və ya sağaltmağa qısqanır. Dad-fəryad qoparır ki, bəlkə də dərdimi gizlin saxlamazdım, açardım, yaxşı təbib, loğman tapmadım, çarəsizlikdən gizlətdim.

Dərdimi aləmdə pünhan tutduğum naçardır,

Uğrasaydım bir təbibə, aşikar etməzmidim?

(Rəməl, II növ, I variant)

Bu mənada, Füzuli Məcnunu vəfa təlimi almağa çağırır. Halbuki Məcnun vəfat edib, Haqq dünyasına qovuşub. Sufi Füzuli onun məzarından yolunu salmaq istəyir, ənənəvi müraciət formasından istifadə edir. Çünki o, Məcnunun cismani ölümünü vəfasızlıq adlandırır.

Ey Füzuli, dura məndən ala təlimi-vəfa,

Nagəhan mərqədi-Məcnuna düşərsə güzərim.

(Rəməl, VI növ, I variant)

Digər bir rəməl bəhrində yazdığı qəzəlində isə Füzuli sanki sirri-sovunu qismən açır. Əlbəttə, tam yox, tədricən, qismən. Əslində o, Məcnunu vasitə sayır, bütün Şərq dünyasında şan-şöhrət tapmış məhəbbət dastanının baş qəhrəmanının məşhur adından imtina edir, yazı taxtasından artıq bu adı göz yaşı ilə sildiyini, pozduğunu bildirir, daha Füzuli adının yazdığından dəm vurur:

Lövhi-aləmdən yudum əşk ilə Məcnun adını,

Ey Füzuli, mən dəxi aləmdə bir ad eylərəm.