Azər TURAN
5 fevral 2010. Ərdəbildən üzü Təbrizə gedirik.
- O görünən dağ Savalandır... Bura Sərabdır.
- Təbrizə çox qalmışıq?
- Yox, ağa, Şəhriyar dağından sonra Təbrizə çatırıq.
- Burada Şəhriyar dağı da var?
- Heydərbaba dağıdır. Şəhriyara görə belə adlandırırıq.
- Heydərbabanı yaxından görə bilərik?
Sürücü Şəhriyar aşiqidir. Sözümü yerə salmır.
- Bu da Heydərbaba, - deyib maşını saxlayır.
Heydərbabaya yaxından baxıram. Heydərbabanı da, Qayışqurşaq kəndini də, Qaraçəmən yolunu, Şəngüləvanı da uzaqdan-yaxından gözlərimə yığıram...
Yolumuza davam edirik. Təbrizə çatırıq...
Təbrizə elə qar yağıb, elə yağıb ki, hər tərəf, elə bil, işığa qərq olub. "Şəhriyar" hotelindəki otağımda yerbəyer olandan sonra gedəcəyim iki ünvandan birinə - Surxab məhəlləsindəki "Şairlər Məqbərəsi"nə - Şəhriyarın ziyarətinə gəldim. İlk dəfəydi ki, Təbrizdəydim. İlk dəfəydi ki, Şəhriyarı ziyarət edirdim.
İlk dəfəydi ki, ömrümün təbrizli bir gecəsində "Şəhriyar" hotelinin ikinci mərtəbəsində, pəncərəsi Təbrizin qarlı gecəsinə açılan geniş və işıqlı otaqda "Behcərabad xatirələri"ndəki misralarla baş-başaydım:
Yatmış hamı, bir Allah oyaqdır, daha bir mən,
Məndən aşağı kimsə yox, ondan da yuxarı...
Heydərbaba. 1954-cü ildə panfarsizmin qızmar siyasi bürküsündə, fars alimlərinin İranda danışılan Azərbaycan dilinin dönmə bir dil olduğunu iddia etdikləri, hətta əslən Təbrizdən olan Əhməd Kəsrəvinin azərbaycanlıları türk hesab etmədiyi, türkcə yazmağın rəsmən qadağan edildiyi (Türki olmuş qadağan, divanımızdan da xəbər yox, / Şəhriyarın dili də "vay!" deyə divan ilə getdi.) bir dönəmdə özünün saf və təmiz türkcəsini İranın içərilərinə əsdirdi, mənəvi iqlimi türk ruhunun xeyrinə sabitləşdirdi. İran türklüyünün XX yüzildə milli özünüdərk prosesinə ən güclü təkan Şəhriyarın "Heydərbabaya salam" poeması ilə gerçəkləşdi. Hələ üstəlik, bu şeir 44 yaşlı bir şairin doğma dildə yazdığı ilk şeirdir:
Bayram idi, gecəquşu oxurdu,
Adaxlı qız bəy corabın toxurdu,
Hər kəs şalın bir bacadan soxurdu,
Ay nə gözəl qaydadır şal sallamaq,
Bəy şalına bayramlığın bağlamaq.
Şal istədim, mən də evdə ağladım,
Bir şal alıb tez belimə bağladım.
Qulamgilə qaşdım, şalı salladım,
Fatma xala mənə corab bağladı,
Xan nənəmi yada salıb ağladı.
"Heydərbabaya salam" Arazın hər iki sahilində Azərbaycanı dədə-baba ocağı başına toplayan, onu ayrılmağa qoymayan qeyri-adi ədəbiyyat hadisəsiydi. Şəhriyar Heydərbaba dağı barədə danışarkən, "Dağ göylərə yaxındır. Dağ göylərə yaxın olduğu üçün peyğəmbərlər də dağlara meyil ediblər" - deyirdi. Şəhriyarın poemasından sonra Heydərbaba dağı da Elbrus, Qaz (İda), Savalan və Tanrı Dağları, Qaf və mifoloji varlıqların yaşadığı Olimp, Tur, yaxud Hira dağı kimi sakral dağlar silsiləsinə qoşuldu: "Mən də Musa kimi, Heydərbabadır Tur dağım", yaxud, "Bax ki, Heydərbaba əfsanə tək olmuş bir Qaf, / Mən kiçik bir dağı sərmənzili-ənqa elədim". Şəhriyarın ən böyük hikməti bu nöqtədə - Heydərbaba dağı ilə Turi-Sina bənzətməsində gizlidir; Heydərbabaya mifoloji anlam verməsində.
XX yüzilin ortalarından etibarən, Heydərbaba Azərbaycan türkcəsinin tapınağına və müqəddəs ruhların barındığı milli yaddaşın rəmzinə çevrildi. Hələ, hətta professor Əhməd Cəfəroğlunun yazdığı kimi, "Şəhriyar kimsənin xəyala gətirə bilmədiyi Heydərbabanı beynəlxalq ədəbiyyat mövzularına daxil etməyi bacardı".
1951-ci ildən etibarən, "Heydərbabaya salam" poeması türk dünyasının ortaq əsərinə çevrildi. Azərbaycanın bütün qədim sərhədləri daxilində - Təbrizdə, Bakıda, Kərkükdə millətin müştərək ədəbiyyatının əsərinə çevrildi.
Türk dili. Şeirlərinin hər tərəfindən türk dilinin ətri, rayihəsi yayılır. Şəhriyarın "Türkün dili" şeirini Pəhləvi səltənətinin türk dilinə münasibətinə adekvat olaraq yazdığı bəllidir. Şair panfarsist ideoloqlarun qorxunc münasibətinə qarşı təkbaşına mücadilə verirdi. Bu mənada, burda, yəni Şimali Azərbaycanda ana dili ilə bağlı şeirlər yazan şairlərin cəsarəti ilə, Güney Azərbaycanda türk dili ilə bağlı şeir yazan Şəhriyarın cəsarəti heç müqayisəyə gəlməməlidir. Çünki Şimali Azərbaycanda ana dili ilə yazmaq heç vaxt qadağan edilməyib. Cənubi Azərbaycanda nəinki ana dilini vəsf etmək, yasaq olunmuş ana dilində ana dilini vəsf edən şeir yazmaq fərqli anlam daşıyır.
Türkün dili tək sevgili, istəkli dil olmaz,
Özgə dilə qatsan, bu əsil dil, əsil olmaz.
Öz şerini farsa, ərəbə qatmasa şair,
Şeri eşidənlər, oxuyanlar kəsil olmaz.
Fars şairi çox sözlərini bizdən aparmış,
Sabir kimi bir süfrəli şair pəxil olmaz.
Yaxud:
Türki bir çeşmə isə, mən onu dərya elədim,
Bir soyuq mərəkəni məhşəri-kübra elədim.
...Əbədiyyətlə yanaşdım doğula Hafizə tay,
Şirazın şahçırağın Təbrizə əhda elədim.
Türkinin canını almışdı həyasız tağut,
Mən həyat aldım ona, həqq üçün əhya elədim...
Acı dillərdə şirin türki olurdu hənzəl,
Mən şirin dillərə qatdım onu həlva elədim.
Türki vallah, analar oxşağı, lay-lay dilidir,
Dərdimi mən bu dəva ilə müdava elədim.
Türk birliyi. Türkiyə. Şəhriyar çeşməni dərya etməklə yetinmədi. İran ədəbiyyatına Azərbaycan türkcəsinin möhürünü vuran Şəhriyarın idealları arasında türk birliyi və Türkiyə amili də əsas yerlərdən birini tuturdu. Bu misralar, özünü "Azər balası, Türk oğlu" olaraq təqdim edən Şəhriyarın "Türkiyəyə xəyali səfər" şeirindəndir:
Gəlmişəm nazlı hilal ölkəsinə,
Fikrətin incə xəyal ölkəsinə.
Akifin marşı yaşardıb gözümü,
Baxıram Yəhya Kamal ölkəsinə.
İlk dəfə 1990-cı ildə dəyərli Yusif Gədiklinin ortaya çıxardığı bu şeirdə həm Tevfik Fikrətin estetizmi, həm Türkiyənin "İstiqlal marşı" xatırlanır, həm Mehmet Akifin "İstiqlal marşı"ndakı nazlı hilala göndərmə edilir, həm də birbaşa Mehmet Akifin "İstiqlal marşı"ndakı "Korkma, sönmez bu şafaklarda yüzen al sancak; / Sönmeden yurdumun üstünde tüten en son ocak" misralarına qarşılıq verilir. Nəinki qarşılıq verilir, şeirdəki "Görüm, ay nazlı hilalım, ey sancaq, / Parlasın get-gedə bu sönməz ocaq" misralarının anlam yükü xeyli çəkici və düşündürücüdür. Şəhriyar həm Cümhuriyyəti (nazlı hilal ölkəsi, yaxud "Bura Jon Türklərin paytaxtı / Atatürk intihabı Türkiyədir"), həm Osmanlını ("Qol-qanad açdı geniş bir mülkə / İmperatoriyi-islam", yaxud "Görürəm Fatehi etməkdə hücum, / Oxunub Fatiheyi dövləti-Rum"), həm də bütövlükdə türk dünyasını ("Dili, dini, qanı bir qardaş idik / Sözü bizdənsə nə ağlar tarix") tərənnüm edir. Şəhriyar bu şeirinin alt qatında əslində turançı bir şairdir və bu barədə arzusunu, istəyini və idealını gizlətmir. Türk bayrağının və türk ocağının getdikcə daha çox parlamasını, daha çox yayılmasını, daha çox dalğalanmasını təmənna edir.
Şəhriyara görə nazlı hilal ölkəsi həm Mövlana Ruminin, həm Fatehin, həm Yahya Kamalın, həm Mehmet Akifin, həm də Atatürkün vətənidir: "Baxıram Yəhya Kamal ölkəsinə". "Burada Rumi kimi ariflər var. / Sufilər abidəsi Koniyadır", yaxud, "Atatürk heykəlinə göz dikərək / Birdən alqışlayıram Jon Türkü"...
O gözəllər gözəli İslambul.
O dənizlər qızı, dərya gəlini.
Sankı dərya çiçəyi nilufər
Qol açıb, sahilə atmış əlini...
"Türkiyəyə xəyali səfər" şeirində türk birliyinə aşkar işarətlər var. Şəhriyar eyhamlarla səfəvi-osmanlı savaşını diqqətə gətirir.
Gəl sıxaq bir kərə qardaşlıq əlin,
Lən edək naxələf əslafimizə.
Bunu Nadir də o vaxt duymuşdu,
Qoy məhəbbət qala əxlafimizə.
Çıxaraq, tariximizdən çıxaraq,
Qan qaraldan o qara səhifələri...
Diqqət yetirilməli məqamdır. XX yüzilin əvvəllərində Bakı panfarsistləri Türkiyəni islam aləminin başı olaraq dəyərləndirdiyinə görə Əli bəy Hüseynzadəni yarğılayırdı. Buna rəğmən, əsrin sonlarında Şəhriyar Təbrizdən səsini yüksəldir:
Əvət, İslam ocağı Türkiyədir,
Bir müsəllası Ayasofyadır.
Şəhriyarın türk sevdası fərqlidir. "Yox, bu millət, bu həqiqət ölməz, / Çatacaq Xizrinə, camın içəcək". Yəni türk milləti Xızırdan dirilik suyunu alıb içəcək... Bu mənada, onu onun öz sözlərilə dəyərləndirmək yerinə düşür: "Yaşasın, şair əfəndi!"
Şəhriyar heç vaxt görmədiyi, səfər etmədiyi Türkiyənin poetik və xəyali obrazını yaratmışdı. Hətta bu gününü də hiss edərək yaratmışdı. "Yenə islam ələmin qaldıracaq / İmperatori olan Osmanlı".
Təbriz. Şəhriyar Təbrizi "Şəmsin şəhəri, Rum Mövlanəsinin Kəbəsi" adlandırırdı. Qəribədir, o gün hansı tərəfə getdimsə, Təbrizdə nə gördümsə, hamısı Şəhriyarı xatırlatdı. Şah gölü - Şəhriyar onu vəsf edib. Talibiyyə mədrəsəsi - Şəhriyar burda təhsil alıb. Eynalı dağı, Ərk qalası - Şəhriyar Bakıya bu ucalıqlardan baxıb. "Üfüqlərə röya rəngin yaxıram, / Eynalıdan, Ərk üstündən baxıram".
Talibiyyədə Şəhriyarla yanaşı, Hüseyn Cavidi də düşündüm. O da burda təhsil almışdı. Yadıma Cavidin son yadigarı Turan Cavidin hüzr məclisi düşdü. 2004-cü ilin sentyabrında yaşadığı binanın həyətində qurulmuş çadırın qarşısında mənə bir nəfər yaxınlaşıb "Mən Hadiyəm" demişdi. "Hansı Hadi?" "Şəhriyarın oğlu. Eşitdim Cavidin qızı dünyasını dəyişib. Gəldim ki, başsağlığı verəm". Şəhriyarln oğlu Təbrizdən Bakıya - Cavidin son yadigarının hüzn mərasiminə gəlmişdi...
Təbriz Ərk qalası səmtindən baxanda daha dolğun görünür. Çünki təbiətin və siyasətin həmlələrindən divarları çat-çat olmuş Ərk qalasının ətrafında avtomobilli, atlı-arabalı bir Təbriz var. O Təbriz ki, Şəhriyar 1958-ci ildə İranın dəmiryolu xətti ilə Azərbaycan dəmiryolu birləşəndə rəsmi törəndə iştirak edən İran şahı Məhəmməd Rza Pəhləviyə fars dilində xitab edib, onu, yəni Təbrizi belə öymüşdü:
Padişah, bu anadək mən tərcüman oldum, yetər,
Dinlə, qoy Təbriz desin öz dərdini bitərcüman.
Şəhri-Təbrizəm, bəlalardan səni hifz etmişəm,
Qollarım bir cift qılınc, köksüm sipər, bağrım nişan.
Yüz vəliəhdə keşik çəkmiş, beşik olmuş sinəm,
Köksümün üstündə durmuş qürrəli təxti-Kəyan.
Şərqi Qərbə, Qərbi Şərqə bağlayan yollar mənim,
Can mənim, karvan mənim, sarban mənim, mən bağrı qan!
(Tərcümə Xəlil Rza Ulutürkündür)
Deyirlər, şeiri dinləyən şah kövrəlib, yerindən qalxıb Şəhriyara yaxınlaşıb və Şəhriyarın Tehranı tərk edib Təbrizə köçməsindən rəncidə olduğunu bildirib. Bu, doğrudanmı, belə olub, bilmirəm. Şəhriyarın farsca yazdığı "Ey Tehranlı", türkcə yazdığı "Şatır oğlan" şeirlərinə baxılırsa, Şəhriyarla Tehran yönətiminin münasibəti aydın olur. Özü də bunu "Şatır oğlan"da açıq şəkildə bəyan edib: "Tehranın qeyrəti yox Şəhriyarı saxlamağa, Qaçmışam Təbrizə, qoy yaxşı-yaman bəllənsin".
Bu, həmin Təbrizdir. Çiskinli, dumanlı Təbriz...
8 avqust 2024
© Müəllif hüquqları qorunur! Mətndən istifadə etdikdə istinad mütləqdir!
