Məti OSMANOĞLU
Bir şeir, bir bənd, hətta bir misra bəzən yazıldığı zamanın sözdən tökülmüş heykəlinə, yaddaş abidəsinə çevrilir.
Bəzən də söz yaranandan sonra onu yaradanın ömrünə, tale yoluna işıq tutur, həyatının sonuna qədər onu müşayiət eləyir.
Söz də var ki...
1970-ci illərin sonlarında gənc şair Akif Əhmədgilin (o vaxt Əhmədov idi) yolunda yaşıl işıq yandıran, qatmaqarışıq, iddialı sənət dünyasına qatılmaq üçün ona vəsiqə verən ilk yazılarından biri (mənim hesabıma görə, birincisi) "Dəniz yaman şirindir" şeiri oldu. Bu əsər bədii sözün səthində xəfif bir dalğalanma, ədəbi fikirdə xoş həyəcan yaratdı.
Bir üzü dağlara söykənən, bir üzü də böyük şəhərlərə uzanan dəmir yoluna boylanan Alakol kəndində böyümüş, yeniyetmə oğlan ədəbiyyatımıza dənizdə çimən, "şirinliyi dənizə hopan" fərqli bir qız obrazı gətirmişdi. İmpressionist rəssamlıq texnikası tərzində qələmə alınmış şeirin lirik qəhrəmanı (burada "obraz", "lirik qəhrəman" terminlərinin yerində olduğunu zənn edirəm) könlünə düşənin bəxtinə düşdüyünə əmin idi:
...Düşmüsən könlümə, bəxtimə mənim,
Dəniz sularına düşən ay kimi.
Bir gün qapınıza elçi gələndə
Anan verəcəyi şirin çay kimi
Dəniz yaman şirindir...
Zaman keçəcək, o kənd uşağı yaşa dolacaq, bəxtinə qara tut kimi, qara kişmiş kimi, qaraşirin bir qız düşəcəkdi. Bir üzü dağlara söykənən, bir üzü də böyük şəhərlərə uzanan dəmir yoluna boylanan Alakol kəndinin övladı olan həmin qızın şeir(ləri)i isə sonra, çox-çox sonra yazılacaqdı...
"Şirin dəniz"in bədii düşüncədə yaratdığı dalğa yeniyetmə oğlanın şeirə gətirmiş olduğu obrazdan daha çox, sözü təqdim etmək, sözdən söz çıxartmaq istedadının gücü, sözün sirli energetikası ilə bağlı idi. Bu şeirdən aydın görünür ki, Akifin sözə obrazlı don geyindirmək, sözü şeirə çevirmək fantaziyası və hazırcavablığı güclü olduğu qədər, yaddaş dünyası da dərin və zəngindir, poetik yaddaşın təməli möhkəm və etibarlıdır.
Aşıq sənətinin beşiyində böyüyən cavan şairin impressionist düşüncə tərzinin sazın pərdələrinə kökləndiyini mətnin içində əritmək bacarığı da onun şeirinin başqa bir keyfiyyətidir. Epos genişliyinə malik, epik detalları, assosiativ ştrixləri diqqətdən yayınmayan şeirin zahiri forması qoşma və gəraylı ilə təmasdadır. Hər bəndin sonunda təkrarlanan "Dəniz yaman şirindir" nəqəratı gəraylının modern şeirdəki stilizasiyası kimi maraq doğurur, ən azından ağlımıza belə bir fikir gətirir...
Bu da maraqlıdır ki, 1970-ci illər Azərbaycanda urbanizasiyanın - kəndin şəhərə köçünün pik vaxtı idi və o vaxtın şeiri buna laqeyd deyildi: ədəbiyyat bu köçə müqavimət göstərirdi. Akifin şeirində də köçü geri döndərmək arzusu görünüb-itir:
Gəlsən kəndimizə, küsülülər də
Bizi qoşa görüb barışacaqdır.
Gəlsən kəndimizə... pətəkdən çıxıb
Arılar üstünə daraşacaqdır.
Dəniz yaman şirindir.
Bu bənddə sözün yaddaşının yığılmış enerjisi vulkan lavası kimi dilin alt qatından püskürüb üzə vurur. Küsülülər, adətən bayramda barışırlar - dənizdə çimən qızın onu sevən oğlanla kəndə gəlişi bayram olacaq və küsülülər barışacaq. Arı şirəyə daraşır - "şirinliyi dənizə hopan" qız kəndə gəlsə, arılar onun üstünə daraşacaq...
Akifin şeirinin bir ayağı da haqq vergisinə bağlı idi. Bizim "haqq vergisi" kimi qəbul etdiyimiz anlayışın kökü isə psixologiya elmində mühüm yer tutan arxetiplərə uzanır. Karl Qustav Yunqun təliminə görə, şüurun ən alt qatlarında yatan arxetipləri sənətdə yüksək istedada malik insanlar hərəkətə gətirə bilirlər. K.Q.Yunq insan psixikasında su arxetipinə ayrıca yer ayırır, su ilə bağlı simvolların şüur altının dərinliyindən gəldiyini iddia edirdi. Dəniz səthinin alt layı kimi şüurun da alt layı var və orada şüuraltı istəklər və yaşantılar uyumaqdadır. Su yalnız onun səthinə baxan insanın özünü deyil, həm də kölgəsini əks etdirir ki, bu kölgənin içində şüurun sıxışdırdığı və özündən kənara atdığı istəklər, yaşantılar var.
"Suya baxan, təbii ki, orada özünü görür, lakin tezliklə suyun səthinə canlı məxluqlar çıxmağa başlayır; bunlar dərinliklərin zərərsiz sakinləri, balıqlar da ola bilər. Amma göl xüsusi növ su canlıları ilə, kabuslarla doludur. Çox vaxt balıqçıların toruna yarıbalıq, yarıinsan su pərisi düşür. Su pərisi balıqçını tilsimləyir".
K.Q.Yunq "Arxetip və simvol" əsərində bu fikrə illüstrasiya olaraq alman atalar sözünə istinad edir: "Pərinin yarısı sudan çıxdı, balıqçının yarısı suya batdı və onu bir daha gördüm deyən olmadı"...
K.Q.Yunq su pərisinin "Anima" adlandırdığı sehrli qadın varlığının ilk instinktiv mərhələsini təmsil etdiyini bildirir. Onun təliminə görə, Anima kişi təsəvvüründə kortəbii və intuitiv şəkildə hərəkət edən gənc qız və ya cadugər, yaxud ana topaq kimi təcəssüm etdirilə bilər və çox vaxt dərin emosionallıq və həyatın gücü ilə əlaqələndirilir...
Akifin şeirində dənizi şirinləşdirən qızın heç bir zahiri nişanəsi, portretini əyaniləşdirən konkret cizgi və ştrix yoxdur. O, oxucunun təsəvvüründə "əynində ləpə donu" olan su pərisinin obrazını canlandırır. Qız, əynindəki "ləpə donu"nu soyunan kimi dənizin şirin nağılı da bitir, suyun tamı dəyşir:
Soyundun əynindən ləpə donunu,
Nə yaman göynətdi şor sular məni...
Yaddaşın alt laylarından gələn epos motivləri "Kərəmin Məcnuna şikayəti var" şeirində üst laya gətirilərək gözlə görüləcək miqyasda böyüdülür. Bu şeirin yozumu üçün "Yanıq Kərəmi" saz havasının kodları ilə düşünməyə, "Əsli və Kərəm" dastanındakı əbədi yanğını yaşamağa ehtiyac var:
Düymə göndərəsən gül əvəzinə,
Ahım şimşək ola, yaxa düyməni.
Əslinin yaxası düymə tanımaz,
Görən, tanıyarmı yaxa düyməni?!.
Vaxt ötdükcə, zamanın yaxası açıldıqca, həyatın əsl (Əsli) üzü göründükcə, yeniyetməlikdən gəncliyə keçən Akifin şeirindəki dadın da dəyişdiyini görürük. Haqq vergisini sübut etmək, öz butasına çatmaq üçün həyatın sərt sınaqlarından keçməli olan gəncin sonrakı yazılarında həyat soğan tamı və qoxusu verməyə başlayır.
Məndən soruşurlar, a kefim, səni:
Kefin necədir?
Kefimə doğranan soğandan soruş!
Bu, bir qədər sonra "kredit adam"a çevriləcək "Sovet adamı"nın həyatının dadı idi. Akifin "Kefin necədir?" şeirini sənət səviyyəsinə qaldıran başlıca keyfiyyət, heç şübhəsiz ki, müəllifin məharətlə qurduğu, gözlənilməz dönümlərlə dolu söz oyunu, oxucu ilə mətn arasındakı gizlənpaçdır. "Niyə soruşmurlar səhvin necədir?" ritorikasına əsaslanan gizlənpaçın arxasında isə həyatın soğan tamı və qoxusu verən gerçəyi ilə yanaşı, yumorla, incə eyhamla dilə gətirilən insani etiraflar da var:
Kefimə nə var ki, öz kefindədir,
Hər gün içib gedir şirin çayımı.
İlhamın əlindən yaxşı şeirimi,
Cibimdən pulumu götürüb gedir.
Bir də baxıram ki,
Olanım-qalanım bir lüt kölgəmdir.
Bir az kef çəkirəm kölgəmə baxıb,
Vallah, ərinirəm soruşmağa da,
A kölgəm, bəs sənin kefin necədir?
Bu şeirə də arxetip prizmasından baxmalı olsaq, K.Q.Yunqun suyun yalnız onun səthinə baxan insanın özünü deyil, həm də kölgəsini əks etdirdiyi barədə fikrini bir daha xatırlatmağa ehtiyac duyuram. K.Q.Yunq iddia edir ki, kölgənin içində şüurun sıxışdırdığı və özündən kənara atdığı istəklər, yaşantılar var.
K.Q.Yunqun təliminə görə, insan daxili dünyası ilə xarici gerçəklik arasında əlaqə yaratmaqla bütövlük hissi ilə yaşamağa nail ola bilər. Daxillə zahir arasındakı tarazlıq pozulanda bütövlük hissi itir və yalançı "Mən" ortaya çıxır, gerçək yalana çevrilir. İnsan öz daxilindəki gerçəkliyə qovuşmaq üçün özünün kölgə tərəflərini tanımalıdır.
İbtidai insanlar kölgəni insandan ayırmayıblar, kiminsə kölgəsinin tapdanmasını uğursuzluq sayıblar.
K.Q.Yunqun təlimində kölgə şüurdanxaric aləmin dərinliklərinin simvolu kimi təzahür edir. Sənət adamlarını, yazıçıları təhrik edən güclü istək və yaradıcılıq impulsunu hərəkətə gətirən də kölgədir. İnsanın kölgə tərəfi ruhabənzər şəkildə fəaliyyət göstərir. İnsan öz kölgəsini tanımaqla dünyadakı mövqeyini, ölçüsünü, dərinliyini və canlılıq hissini qavrayıb anlaya bilir. K.Q.Yunq yazır: "Zəmanəmizdə "kölgə" və ruhun alt hissəsi kimi tanınan şeylər təkcə mənfilikləri əhatə etmir. Biz özümüzü tanıdıqca, yəni öz ruhumuzu kəşf etdikcə instinktlərimizlə üz-üzə gəlirik. İnstinktlərin obrazlarla dolu dünyası ruhun içində uyuyan və hər şeyin qaydasında olduğu müddətcə, nadir hallarda fərqinə vardığımız qüvvələrə işıq salır. Bunlar böyük təsirə malik potensial qüvvələrdir".
Həmin potensial gücü kəşf etməyən insan öz instinktlərini boğur, insanın daim boğmağa çalışdığı instinktlər şüurun səthinə çıxa bilmir, şüurun altında qalır. Bu isə xarici aləmdə tarazlığın, bütövlüyün, yaradıcılığın və orijinallığın itirilməsinə gətirib çıxarır. Əslində, boğmağa çalışdığı kölgədən insan heç vaxt qurtula bilməz, çünki kölgə insanın təbiətindədir, onun ayrılmaz parçasıdır.
Beləliklə, insanın ağzına daş basıb boğduğu gizli istəklər gizli əsarətə səbəb olur. Zaman keçdikcə üstüörtülü qala bilməyən və üzə vuran boğulmuş istəklər insanı xarici gerçəkliyə uyğunlaşdırmaq əvəzinə, ondan asılı vəziyyətə salır. İçkiyə qurşanmaq kimi asılılıqlar da belə başlayır...
Ona görə də gərək kölgəmizin "kefini soruşmağ"a, özü də vaxtında soruşmağa heç ərinməyək. Çünki ibtidailiklə sivilizasiyanın, maddi ilə mənəvinin, eqoizmlə birliyin qovuşduğu yer kölgə ilə şüurun bir araya gəldiyi, bir-birinə bağlandığı yerdir.
Şairin ən halal haqqı sözlə oynamaqdır. Zamanın şairlə, şairin mənsub olduğu nəsillə oyunu isə, həm ictimai partlayış yaradır, həm də fərdi-psixoloji sarsıntı. Çünki zamanın amansız oyununun əsl məqsədi nə söz oynatmaqdır, nə də gizlənpaç oynamaq.
Bizim yaşımızın tarixinin ən qəddar oyunu mərmiyə dönüb Azərbaycanın sinəsindən keçdi, şairin və şeirin qəlbini deşdi. Basabasda, qaçaqaçda tale də şair ömrü ilə mistik bir oyun oynadı: Xocalı matəmi Akifin ad gününə düşdü:
26 fevral - doğulduğum gün.
Başına nə gəldi sənin, ad günüm?
Doğuldun Tovuzda. Şükürlər buna!
Başına nə gəldi bəs Xocalıda?
Ad günüm, uğradın soyqırımına,
Ah-nalə qarışdı layla səsinə,
Səni beşiyində güllələdilər...
Ad günü beşiyində güllələnən şairin o qədər də məhsuldar olmayan yaradıcılığında, eləcə də XXI əsrin əvvəllərində psixoloji boşluğa düşən Azərbaycan ədəbiyyatında "Kredit adam" şeirinin ayrıca yeri var. Bu şeirdə zamanla insan arasındakı əbədi münaqişənin yenidən fəallaşan çatlarını və sarsıntılarını görürük. Bir çox dəyərlər kimi ədəbiyyatı da əmtəəyə çevirən kapitalizmin "Sovet adamı"nı "kredit adam"a çevirməsi şairin ad gününü beşikdə güllələyən müharibə kimi rəhmsiz bir həqiqətdir.
"Kredit adam" fərqli münasibətlər sistemlərinin yerdəyişməsinin, mühitin yeni nizamının girovluğuna düşən, ancaq daxilən yeniləşə bilməyən, hər şeyi öz köhnə arşını ilə ölçməyə və sonda bütün hesabları səhv çıxmağa məhkum olan insanın və həmin insanın mənsub olduğu ictimai təbəqənin və bütövlükdə cəmiyyətin dramıdır.
Marksizm fəlsəfəsinin yaradıcıları hələ XIX əsrin ilk yarısında burjuaziya cəmiyyətinin "öz əfsunlarının yer altından çağırdığı qüvvələrin öhdəsindən gələ bilməyən bir sehrbaza bənzədiyi"ni qeyd eləmişdilər. Həyatın ahəngini, yaşamağın şərtlərini dəyişən həmin sehrbazın Sovet adamına ilk əfsunu onu kreditə dadandırması idi. Əlinə pul keçən, lakin pulu idarə etmək təcrübəsi və səriştəsi olmayan insanın həyatı yerindən oynamışdı, pul onu bir anda "dilənçinin milyonçu oğlu"na çevirmişdi:
Meydan sulayıram şux yerişimlə.
Siçan yuvasıydı bir zaman cibim -
Artıq vidalaşdım öz keçmişimlə...
Gözüm ayağımın altını görmür,
itimin adını gümüş qoyuram.
Kredit dediyin yardan şirindir,
Nə ondan, nə də ki yardan doyuram...
Yerindən oynayan, axarından çıxan həyatı sonradan məcrasına qaytarmaq isə çox çətin olur. İnsanların gündəlik yaşayışına, süfrəsindəki çörəyə müdaxilə edən yeni iqtisadi münasibətlərə ayaq uydura bilməmək məğlubiyyətlə nəticələnmiş Birinci Qarabağ müharibəsinin ardından, Azərbaycan vətəndaşlarının psixologiyasında növbəti sarsıntının yaranmasına rəvac verdi. Əvvəl banklar insanları yüksək faizlərlə şirnikdirib soydu, kasıbın da, varlının da olan-qalanını əlindən aldı. Bir qədər keçəndən sonra da köçün ağzını geri çevirdilər, indi də banklar vətəndaşlara "sərfəli şərtlərlə" kredit təklif eləməyə başladı və indi də bu cür təkliflər bizi hər yerdə haqlayır. Vədlərin toruna düşənlər oyunun sonunda "İndi bir həsirəm, bir Məmmədnəsir" gerçəyi ilə üz-üzə qalırlar.
Akif Əhmədgilin "Kredit adam" şeirinin yaratdığı təəssüratlar içindən keçdiyimiz tarixi yenidən gözlərimizin qarşısında canlandırır. Əslində çox adam hələ də o tarixin içindən keçə bilməyib, zamanın tunelində qalıb...
Pamflet səciyyəli "Kredit adam" şeirinin informasiya tutumu, poetik sirri sözün enerjisinin bədii düşüncənin alt qatından gəlməsindədir. Söz ustası, əziyyət çəkmədən sözə istədiyi şəkli verməyi bacaran təcrübəli Akif Əhmədgil hamıya tanış adlardan və hadisələrdən, yaddaşlarda daşlaşmış obrazlardan ironiyanın təsirli aləti kimi istifadə edir. Tanış obrazlar parodiyalaşdırılır. Məzmunu hamının müşahidələrində və həyatında əks-səda verən şeir bütövlükdə "Döy başına, yan Koroğlu!" əhvalı və peşmanlığı yaşayan insanın (və cəmiyyətin!) portretini yaradır.
Bağışla sən məni, Nizami babam -
Kredit şirindir... Baldan şirindir.
Oxucu səhv salıb xeyir-şərini...
"Xəmsə"dən çıxarıb - xəbərimiz yox -
Banka girov qoyub Fərhad Şirini...
Neyləsin bu dərdə Mirzə Ələkbər...
Neyləsin bu dərdə Koroğlu babam?!.
Nədi göy üzündə bu kişnərtilər...
Qaçana, uçana buxov qoyurlar.
Meydan sulayanda Keçəl Həmzələr -
Qıratı, Düratı girov qoyurlar...
Akifin səs oyunu kimi qurulmuş bir silsilə şeirlərində hər sözün başında eyni səs təkrar olunur. Ədəbiyyatşünaslıqda "tavtoqram" (termin yunan mənşəli "tauto gramma"dan gəlir, "eyni hərf" deməkdir) adlandırılan bu cür yazılarda şair təkcə sözlərlə deyil, həm də səslərlə davranmaq məharətini nümayiş etdirir.
Azərbaycan andımızdı adıyla,
Aman Allah, aralıqda Arazdı...
Altun atlı, altun adlı Atilla,
Alovlandır atəşinlə Aranı...
Alovlandır atəşinlə aranı -
Aralıqda ayrılıqdı, ayazdı...
Burada əsas şərt formanın diktə etdiyi şərtlər daxilində poetik məzmun yarada bilmək, formanı məzmunun əyninə biçməyi bacarmaqdır. Akifin, əsasən, ayrı-ayrı adamlara ithaf etdiyi və həmin adamların adlarının baş hərfləri üzərində qurulan tavtoqramlarında sözün çatdırdığı informasiya (məzmun) ilə səslənmə arasında üzvi bütövlük görürük ki, bu da ilhamı insanlığın şüur altında uyuyan ən qədim dəyərlərindən qaynaqlanan şairin sözə hakim ola bilmək məharətinin daha bir göstəricisidir. Opera səhnəsində Məcnun rolunun bənzərsiz ifaçısı, Xalq artisti Mənsum İbrahimova ithaf edilmiş şeirdə Mənsum adının Məcnun adı ilə, muğam sözü ilə paralelləşdirilməsi fərqli bir musiqi ahəngi yaradır və müəllifin özünün muğamdan aldığı təəssüratı əyaniləşdirir:
Mənsumumuz Məcnungildə,
Məcnunumuz muğamdadır.
Məcnunumuz muğamlaşar,
Mənsumumuz muğamlaşar...
Məcnunlaşa-məcnunlaşa
Mənsumgildə muğamdayıq!
Onu da demək yersiz olmaz ki, tavtoqramlara müxtəlif xalqların ədəbiyyatında rast gəlmək mümkündür. Akif Əhmədgilin şeirlərinin fərqli cəhəti isə mətndəki söz və səs oyununun oğuz bədii düşüncəsinin ənənəsindən gəlməsidir. "Kitabi-Dədə Qorqud"da alliterasiyaların (söz başında samit səslərin təkrarlanması) və assonansların (söz başında sait səslərin təkrarlanması) fəal poetik funksiya daşıdığını, poetik nitqin təşkilində xüsusi rol oynadığını görürük. Aşıq ədəbiyyatında, xüsusən, Aşıq Ələsgərin yaradıcılığında "dodaqdəyməz", "dildönməz" təcnislərdə səslərin qeyri-adi oyunu nəzm poetikasının təkamülü baxımından qanunauyğun bir hadisə kimi şərh oluna bilər. Şeirin kanonik formalardan gen düşdüyü bir zamanda Akif Əhmədgilin ənənəyə qayıdışı müasir şeir düşüncəsi ilə bədii yaddaşın mənşəyi, başlanğıcı arasında qırılmaz bağın mövcud olduğunun göstəricisidir.
...Bu yazının əvvəlində qeyd etdiyim kimi, Akifə şairliyin ilk şöhrətini gətirən yazılardan biri "Dəniz yaman şirindir" şeiri olmuşdu. Həmin şeirdə yaddaşın altından su arxetipi canlandırılıb hərəkətə gətirilir. Donu dənizin ləpələrindən biçilmiş, lirik qəhrəmanın üzünü bizə göstərmədiyi "su pərisi" isə, sözün başlanğıcı ilə bu günü arasında əks-səda yaradır...
İnsan suya baxanda orada özünü, öz taleyini görür. Görünür, insanın suyu aydınlıq hesab etməsi, qarışıq yuxusunu suya danışması da taleyinin aydınlıq olacağına inanmaq istəyi ilə bağlıdır...
Sözün başlanğıcı ilə bu günü arasında əks-sədanı Akifin özünün (məncə, burada "lirik qəhrəman" termini yerinə düşmür) taleyində də görürük. Dənizdən çox-çox uzaqlarda bəxtinə düşən dağlar övladını, "qara tut gəlini" yaşının ahıl çağında Bakıda, Sulutəpədə torpağa əmanət eləyən şairin düşüncəsi və sözü sudan ayrıla bilmir:
Həkim su demişdi, dərman bir yana,
Sağalmaq olurmu su içmək ilə?..
Sənə su gətirim Sulutəpədən...
Daha səndən sonra su içmək olmur...
Son vaxtlar yazdığı başqa bir şeirində də şairin əlini suda görürük: sevdiyi qadının ayaqlarını yuyur...
Yazarkən zaman-zaman məni duyğulandırıb kövrəldən bu yazını elə həmin yazının - "Bir kişi yuyurdu sevdiyi qadının ayaqlarını" şeirinin son bəndi ilə bitirmək istəyirəm:
Su yuyub aparır əllərimi də...
O, yola salardı,
O, qarşılardı
bir zaman bu evin qonaqlarını.
Bu evin sonuncu qonağı kimi
Bir kişi yuyurdu göz yaşlarıyla
Sonuncu qadının ayaqlarını,
Verirdi qadının halal haqqını...
© Müəllif hüquqları qorunur! Mətndən istifadə etdikdə istinad mütləqdir!
