Kalidasa - qədim hind mədəniyyətinin simvolu kimi - Nizami Məmmədov Tağısoy

Nizami Məmmədov Tağısoy

Professor

Kalidasanın adı Hindistanda son dərəcə dərin məna kəsb etməklə hind bədii mədəniyyətinin, özünəməxsus poetik dünyagörüşünün ali təcəssümü kimi dərk və qəbul edilməkdədir. "Kalidasa" hərfi mənada Kali adlı ilahənin qulluqçusu anlamına gəlir. Onun yaradıcılığı klassik hind mədəniyyətinin çiçəklənməsi dövrünü simvolizə edir. Digər sənətkarlardan fərqli olaraq yaradıcı fantaziyasının sərbəstliyi və fərdi üslubu, insan qəlbinin təsvirindəki zərgərcəsinə yanaşmalardan istifadə və şairin öz dövrünə əhatəli baxışı ön plana çəkilir. Nəticədə Kalidasanın əsərlərindəki personajlar, özünəxas parlaq şəxsiyyətlər olması ilə bərabər, həm də onları hind xalqının mənəvi dünyası, onun mədəniyyəti və təbiəti ilə eyniləşdirilməsi ilə diqqəti cəlb edir.

Kalidasanın adı, bioqrafiyası, şəxsi həyatı, fərdi yaradıcılığı ilə bağlı saysız-hesabsız əfsanələr yaradılmışdır. Onlardan birində Kalidasa Kali adlı ilahənin rəhmini qazandığına görə, bu ilahənin yanında yaşayıb, kasıb və avam çobandan müdriklik əldə edə bilməklə poetik istedad sahibinə çevrilmiş, həm də digər saray əyanlarının paxıllığı ucbatından məhv edilmişdir. Burada, əlbəttə, orta əsrlər dövrü üçün səciyyəvi olan Şərq və Qərb gəzərgi nağıl süjetlərinə bağlı olan məşhur insanların başına gələn sərgüzəstlərin Kalidasanın adı ilə bağlılığını, şoxsaylı hekayət, lətifə, avam brəhmənlər və saraydaxili şairlər qarşısında onun poetik qələbələrinin əks olunduğunu və nəticədə onun ədəbi irsinə verilən yüksək dəyərin özünü ifadə etməsini də görmək mümkündür.

Kalidasanın mənşəyi də dumanlıdır. Bəzi əfsanələrə görə o, Benqaliyadan, Seylondan, yaxud Kəşmirdən, Uccayndan, Benarisdən, Dxardan və s. olduğu söylənilir. Tanınmış hind ədəbiyyatşünası D.Ş.Upadniyayanın qənaətinə görə Kalidasa Kəşmirdəndir. Elə buradaca bir daha bildirək ki, Kalidasa ilə bağlı o qədər ziddiyyətli məqamlar vardır ki, onları çözməyə bəlkə də bir neçə kitabın həsr edilməsi də son nöqtə qoymaqla nəticələnə bilməzdi. Odur ki, biz konkret olaraq bu böyük sənətkarın yaradıcılığının yalnız bəzi tərəflərindən danışmağa üstünlük verəcəyik.

Beləliklə, Kalidasanın adıyla bağlı müxtəlif xarakterli əsərlərin adları çəkilməkdədir. Bu da digər məqamlarla yanaşı, həm də hindlilər arasında Kalidasa adının geniş mövcudluğu ilə bağlı olmuşdur. Bununla belə, əsasən götürdükdə hind ədəbiyyatşünaslığı və Avropa elmi nəzəri tənqidi ona məxsus üç dram əsəri "Şakuntala" (yaxud "Sakuntala"), "Vikramorvaşi", "Malyavika və Aqnimitra"; üç iri həcmli (onlardan ikisi epik "Raqxuvamşa" və "Kumarasambxava" və bir də lirik "Meqxaduta") poemalardır.

Alim və tədqiqatçıların fikrincə Kalidasanın həyat və yaradıcılığı qədim hind klassik mədəniyyətinin "qızıl əsr" dövrünə təsadüf edir. Məhz bu dövrdə Hupt imperiyası öz çətiri altında dağınıq əyalətləri vahid bayraq altında birləşdirməyə müvəffəq olmuşdur.

Kalidasanın yaradıcılığına hər hansı hind yazıçısının təsirindən danışmaq çətin olsa da, "Ramayana" eposunun müəyyən təsiri olduğu söylənilməkdədir. Eyni zamanda adını çəkdiyimiz eposun təsirini "Malyavika və Aqnimitra"nın girişində də görmək olur. Burada Kalidasa öz sələfləri Bxavasa, Kaviputru və Saumilli haqqında danışsa da, onların həyat və yaradıcılığı ilə bağlı praktik olaraq heç nə məlum deyildir. Eyni zamanda bunu da söyləyək ki, Kalidasa yaradıcılığı dövrünə yaxın bir dövrdə yaşayıb, əsərlərini sanskritçə yazmış yeganə hind şairi Buddanın həyatına ayrıca "Buddanın həyatı" epik poemasını həsr etmiş Axvaqxoşanın adını çəkmək olar. Bundan başqa, buraya Vişnuşarmanu, yaxud "Pançatantra", Aryaşuranın "Catakamala" və Vattsyanının "Kamasutra"sını da aid etmək olar.

Kalidasanı bütün dünyaya məşhur edən onun "Şakuntala" (yaxud "Tanınmış Şakuntala") dramıdır. Burada şah Duşyanta və Şakuntala Menaki nimfin qızı və müdrik Vişvamitrinin övladlarının qarşılıqlı məhəbbətindən söhbət açılır.

Qeyd etdiklərimizlə yanaşı, hind ədəbiyyatı tarixçilərinin fikrincə və hind ənənələrinə görə Kalidaşa həm də çoxlu sayda - 30 poema və pyeslər müəllifidir. Lakin burada xeyli sayda digər əsərlərin də adları çəkilir ki, onların Kalidasanın adına çıxılması da özünü doğrutmur. Onların sırasında "Rutuxamsara" ("İlin fəsilləri") adlı lirik poema da vardır ki, bu mənbə onun yeddinci əsəri kimi qeyd edilir. Bəzi tədqiqatçılar (O.Valter, F.İ.Şerbakova və b.) "Rutuxamsara"nın Kalidasaya məxsusluğunu tamamilə rədd etsələr də, digərləri (G.C.Jaia, S.Upadhyaya) adı çəkilən poemanı yalnız Kalidasanın yazdığında israrlıdırlar.

Onu da bildirək ki, Kalidasanın "Malyavika və Aqnimirta"sı sanskritcə ilk müəllifli pyes kimi tarixə düşmüşdür. Kalidasanın adı ilə bağlı xronotoplar son dərəcə yayğındır. Bunu sübut edən başlıca məqam isə ondan ibarətdir ki, əgər bəzi müəlliflər Kalidasının həyatını, yuxarıda söylədiyimiz kimi, eramızdan əvvəllərə aparıb çıxarırlarsa, ikinci qism tədqiqatçılar onun eramızın II əsrində, üçünçülər isə VIII əsrində yaşamasında israrlıdırlar.

Kalidasa xalq əfsanələrindən qidalanıb, öz istedadına söykənərək çobanlıqdan saray şairinə qədər yüksəlmiş orijinal şəxsiyyət olmaqla, həm də yaradıcılığı folklor-epik ənənələrindən əvvəl və ədəbi inkişafdan öncəki mərhələni əhatə etməklə onun bədii düşüncəsinin episentrində xalq həyatı və təbiət hadisələrinin ilham mənbəyi olduğunu qeyd etməliyik. Məsələn, "Kumarın doğuluşu" epik poeması və "İlin fəsilləri" lirik poemasında o, insan hisslərinin tərənnümünü ön planda gözəl boyalarla təsvir etmişdir.

Kalidasanın yaratdığı əsərlər arasında ən məşhuru, heç sübhəsiz ki, "Şakuntala", yaxud "Üzüyündən tanınan Şakuntala"dır. Həm qədim ənənə, həm də müasir ədəbi tənqid bu əsəri həm Kalidasa yaradıcılığının, həm də qədim hind dramaturgiyasının zirvəsi hesab edir. Eyni zamanda bəzi tədqiqatçılar bu dramı müəllifin axırıncı əsəri hesab edirlər. Onlar həm də belə bir fikirdə əsasən həmrəydirlər ki, bu əsərin süjeti "Şakuntala haqqında dastan" və "Mahabharata"nın birinci kitabından əxz edilmişdir. Eposun süjeti Ay sülaləsinin tarixi ilə bağlıdır (qəhrəmanın oğlu və Bharata dastanının qəhrəmanı olan qadın Kalidasanın dramının finalında ortaya çıxmaqla ona şah tayfasının adını verir. Onu bu mənada həm də "Bharata" poemasının adı ilə müqayisə edə bilərik). Bundan başqa, dastanın versiyasının həm də keçmiş haqqında dastanlardan "Padmapuran"la uyğunluq təşkil etdiyini görmək mümkündür.

Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, "Şakuntala" qədim hind ədəbiyyatının Avropa dillərinə tərcümə olunmuş ilk əsərlərindən hesab edilə bilər. Belə ki, Uilyam Consun ingilis dilinə etdiyi tərcümədən sonra Qərbin Kalidasa yaradıcılığına və qədim hind mədəniyyətinə marağı yetərincə aktuallaşmışdır. Bu dram əsəri 1761-ci ildə Kəlküttədə ingilis dilində nəşr olunmuşdur.

Kalidasa əsəri sırf özününküləşdirməsi üçün dramın müxtəlif şəkillərinə dərvişin lənətlədiyi epizodu və qoruyucu-üzüyü daxil edir. Üzük isə sözün həqiqi mənasında son dərəcə möcüzəli xassələri ilə bir sehr olaraq əsərin bütün xarakterini dəyişməklə (Oldenburqun təbirincə desək) eposdan gələn kobud, həm də heç də bütün hallarda hadisələrin gedişini anlaşılmayan bir əsərə çevirsə də, sözün əsil mənasında onu həm də qeyri-adi məhəbbət dastanına çevirməklə, sevginin əzəmətini nümayiş etdirən - hicran, iki sevən qəlbin yenidən vüsala yetişdiyi və s. kimi son dərəcə maraqlı bir poetik şedevrə çevirmişdir.

Rus tənqidçiləri V.İ.Kalyanov və V.Q.Ermanın təsdiqlədiklərinə görə dünya ədəbiyyatında "Şakuntala" dramında olduğu kimi əsərin birinci və üçüncü şəkillərində yer almış sevgi səhnələrinin bu qədər "yüksət poetik möcüzə ilə yapıldığını tapmaq çətindir".

Bəhs etdiyimiz dramın dördüncü səhnəsində Şakunutalanın öz doğma monastrından vidalaşıb çıxması son dərəcə dərin üzücü hisslər və izaholunmaz ürək çırpıntıları və gözəlliklə təsvir olunmuşdur. Burada insan gözəlliyi ilə təbiət gözəlliyi elə bir ünsiyyət və ülfətə girir ki, mənzərə əsil dahi bədii təcəssüçüm əldə edir. Şakuntala doğma yerlərdən ayrıldığına görə kədərləndikcə, sanki təbiətin özü də bu ayrılığa görə qəmə-qüssəyə qərq olur:

Lani ronəöt travu izo rta, ne qlotaə,

Pləsku ne xoçet prodoljitğ pavlin,

Jeltıe listğə vğönok uronil, izvivaəsğ,

Listğə, kak slezı, upali, qrustə o tebe.

Ceyranlar otları ağzından salır,

Tovuz quşu isə rəqs belə etmir,

Başların qaldırmır saralmış otlar,

Yarpaqlar yaş tökür, onu düşünür.

(Tərcümə bizimdir)

Əsərin əksər səhnələrində insanı öz əlindən alan təsvirlər ortada dayanır. Şakuntala güllərlə, daim yaşıl çiçəklərlə, əldə saxlanılıb bəslənilmiş ceyranla vidalaşarkən ceyran onun donundan tutub buraxmır.

Kalidasanın qələmində nəinki Şakuntalanın sərv boylu qaməti əks olunmuş, həm də pyesdə yer almış Şakuntalanın rəfiqələri Anasuyya və Priyambada da eyni vüsətlə təsvir olunmuşlar.

Əksər tədqiqatçılar Kalidasanın Şakuntalanı xüsusi ilə yüksək poetik ustalıqla təsvir etdiyini göstərməkdədirlər. Burada məzmun dərinliyi ilə yetkin harmoniya və bədii formanın kamilliyi diqqəti daha çox cəlb etməkdədir. Bir məqamı da qeyd edək ki, Uilyam Consun "Şakuntala"nın 1789-ci ildə ingilis tərcüməsindən sonra Avropada bu qədim hind mənbəyinə olan maraq hədsiz dərəcədə artırmışdır. Şakuntala Avropada Herder, Şlegel, Humbolt, Höte, Silven Levi, Rusiyada Karamzin və Balmontun əsərə sevgisini hədsiz etmişdir. Höte "Şakuntala"nın təsiri altında "Faust"un proloqunu yazmışdır.

Bədii keyfiyyətinə görə Kalidasanın digər bir dramatik şedevri "Vikramorvaşi"də, demək olar ki, "Şakuntala"dan zəif əsər deyildir. Əlbəttə, Kalidasanın həm bu, həm də digər yuxarıda adlarını çəkdiyimiz əsərləri (dramları və poemaları) daha dərindən təhlillərə cəlb edilməli, onlarla bağlı Azərbaycan ictimaiyyətinə dolğun məlumatlar verilməlidir. Bununla belə, eksklüziv şəkildə nəzərdən keçirdiyimiz Kalidasa yaradıcılığına münasibət sərgiləyərkən biz həm də onu da dilə gətirməyi vacib hesab edirik ki, Kalidasanın dram əsərləri öz zahiri formasına görə dövrün brəhmən poetikasının kanonlarına uyğundur. Eyni zamanda Kalidasa dövründə sanskrit artıq xalq dili səviyyəsindən Hindistandankı bütün savadlı insanların ədəbi dilinə çevrilmişdir.

Kalidasanın hər iki janrda - dram və epik qəlibdə yazdığı əsərləri nağılvari romantik süjet və lirik səhnələrdən qurulub, eposa istiqamətlənən əsərləri zəngin lirik hiss, duyğu və emosiyalara köklənməklə təbiətin qeyri-adi təsvirini və məişət mənzərələrini yüksək şəkildə əks etdirməkdədir.