Atam, anam, qardaşım, mən və Stalin - Faktlar, mətnlər və xatirələr əsasında Cavidlərin ailə dramı. Azər TURAN

İştirakçılar:

Ata

Ana

Qardaş

Mən

Zaman

Hadisələr dəyişdikcə rejissorun və rəssamın düşüncəsinə görə səhnəyə bəzi məişət detalları qoymaq olar. Yaxşı olar ki, epoxa nəzərə alınsın. İstifadə olunan detallar "Mən"in xəyalında yaranır, sonra da yoxa çıxır. Pyes epik janrda qurulub. Hətta dialoqlar belə nəqldən yaranır. Hər bir deyilən fakt "Mən"in söylədiklərindən "oyuna" çevrilir.

I səhnə

Boş məkan... ara qaranlıqdır... Zaman görünür. Xeyli dayanıb salonda əyləşən tamaşaçılara baxır. Sonra cibindən kağız çıxarıb oxuyur.

Zaman: - 3 iyun 1937. Hüseyn Cavid. Cinayət Məcəlləsinin 68, 72, 73-cü maddələrinə əsasən ittiham olunub. 1882-ci ildə Naxçıvan şəhərində anadan olub. Yaşadığı ünvan: Bakı şəhəri, Kommunist küçəsi, ev 8. İxtisası və peşəsi: şair. İşləmir, təqaüdçüdür. Kəndli ailəsindən çıxmışdır. Təhsili: ali. Bitərəf. Milliyyəti: azərbaycanlı. Orduda xidmət etməyib. Arvadı: Mişkinaz - 36 yaşında. Oğlu: Ərtoğrol - 16 yaşında. Qızı: Turan - 13 yaşında. (Kağızı büküb cibinə qoyur. Sonra əllərini bir-birinə sürtüb yuxarı qaldırır. İşarə edir. Simfonik musiqi səslənir. Zaman sanki musiqini çalan orkestrə dirijorluq edir).

II səhnə

Qardaş: - Gecənin soyuqluğu xəfif səhər küləyinə çevrilmədədir. Quşcığazların səsi işıqlamanı xəbər verirdi... Dan yıldızı yenicə çıxır, günəş gecənin soyuq nəfəsi ilə donmuş buludları ilıq şüası ilə isidərkən mənim səadətimin dan yıldızı yenicə sönür, qaynar qəlbim isə kədər buzları ilə donurdu... Yarpaqların şehi təvəxxir edirkən, mənim gözlərim yeni-yeni yaşla dolurdu. Uf!.. Nə uğursuz gecə, nə pərişan mənzərə. Odanı məzar soyuqluğu, ölüm sükutu bürümüş. Kitablar, dəftərlər yerdə, şkafların qapıları açıq, hər şey tərpədilmiş, döşəklər yarıya qədər qatlanmış. Ümumən bir qırıqlıq. Odanın sükutunu pozan iki şeydi: quşların səsi və mışıl-mışıl uyuyan bacımın mışıltısı. Arabir anamın ah çəkməsi, boğuq hıçqırıqları eşidilirdi. Mənim qəlbim daş kəsilmişmi?.. Yox. Mənim bütün həyəcanlarım içimdə alovlanmış, içimdə sönür! Neçin?! Nə olmuş? Bir neçə saatdan sonra bacım qalxacaq, acı duyacaq, o: - babam hardadır? - deyə sorunca anam ağlayacaq, bacım da ona uyacaq. Neçin? Babam harda? Kim bilir?.. Babam gedirkən belə həmişəki kimi gülümsəyirdi. Lakin ağlasaydı daha yaxşı olardı. Mənalarla dolu bu gülüş daş ürəkləri əridər, insanın isə düşüncəsində silinməz iz buraxır...

III səhnə

Ata: - Azər düşünür... Bəlkə otuz yıldır o, hər an

Düşkün bəşərin eşqini, fəryadını inlər.

Yaqdıqca yaqar beynini bir kölgəli böhran,

Əflaka sorar dərdini, yıldızları dinlər.

Göz qırparaq ancaq ona yıldızlar edər naz,

Dilsiz və sağır göylər onun halını duymaz.

Bəsləndi küçük duyğusu azadə çocuqkən,

Pək incə tərənnümlər öpən neylər icində.

Vurğundu o həp şer ilə ahəngə əzəldən,

Ağlar və gülümsərdi təğənnilər icində.

Hər gün yaralar qəlbini bir sıtmalı röya,

Hər gün uyutur dərdini bir nəşəli xülya.

Atəşkədələr, fırtınalar yavrusu Azər

Coşduqca alevlər və köpüklər kibi cılğın...

Bəzən bayılıb sərəli bir heykələ bənzər,

Yorğun gözü həsrətli üfüqlər kibi dalğın.

Bəzən o baqışlar yenə şimşək kibi parlar,

Qəsvət savuran hiçliyi bir anda yaqarlar.

Bir gün acı bir sis o gülümsər yüzü sardı,

Yalnızlığa imrəndi, uzaqlaşdı bəşərdən.

Bir qulbəyə saqlandı ki, issızca məzardı,

Məhrum idi dünyayı saran xeyr ilə şərdən,

Yıllarca dalıb getdi o böhranlı qəfəsdə,

İnsanları özlərdi hər atəşli nəfəsdə...

IV səhnə

Mən: - Babam çaya aludə deyildi. Daha çox qəhvə içərdi. Türkiyədə olduğu vaxtlar adət etmişdi. Gecələr bəzən ana, bəzənsə özü bişirərdi. 1937-ci il iyun ayının 3-də, gecə ana yatmağa hazırlaşanda qapını döyüb anadan yatıb-yatmadığını soruşub. Ana - yox - deyib, hələ yatmamışam. Bir şey lazımdı? Heç... qəhvə istəyirdim. Bir halda ki, uzanmısan, özüm bişirərəm - deyib qapını örtüb. Baba həmin gecə həbs olunub. Sonuncu dəfə bişirdiyi qəhvəni içə bilməyib... Bundan sonra ana bir daha qəhvə bişirmədi... və içmədi... (Ana görünür. Əlində bağlama var) Görüş verdilər?

Ana: - Yox. (Pauza) Dəhşətdir...

Mən: - Nə olub?

Ana: - Bir qadın ərinin paltarlarını aldı... qan içindəydi... Deyirdi ki, dəhşətli işgəncələr verirlər... Məhbusları böyük kisələrin içinə salıb rezinlə döyürlər, dırnaqlarını çıxarırlar, dırnaqlarının altına iynə batırırlar. Qorxa-qorxa açıb baxdım... heç bir işgəncə izi yox idi... Rahatlaşdım... Dedilər ara-sıra dəyişəcək gətirə bilərsiniz...

Mən: - Baba nəsə istəyib?

Ana: - Yemək... yarpaq dolması... kələm dolması... onlarsa dedilər ki, olmaz...

Mən: - Niyə?

Ana: - Dedilər bir-bir açıb içinə baxmayacağıq ki... Dedilər küftə, qovurma gətirə bilərsiniz... hərdənbir...

Mən: - Kağız-qələm istəyib?

Ana: - Yox... İstəsə belə bizdən qəbul etməzlər... Amma dedilər görüş verəcəklər...

V səhnə

Uzun skamya. Ana, Qardaş və Mən skamyada oturublar. Ata arxası onlara üzü Zamana oturub.

Mən: - Vəd olunan görüş babamın həbsindən düz iki il bir ay sonra - 1939-cu ilin 2 iyulunda Keşlə həbsxanasında baş tutdu...

Ana: - Bağışla, dünən gələ bilmədik, çatdıra bilmədim... (Zamana baxır) Nə deyəcəkdim, unutdum...

Mən: - Baba həmişə belə vəziyyətdə işarə bildirmək üçün deyərdi: Allahu əbha.

Ana: - Hə, hə... Allahu əbha...

Mən: - Yaxşını yaman qələmə verənlər yox olurlar.

Ata: - Təmiz adına ləkə vurulması, başı-qulağı üç qəpiyə dəyməyənin qarşısında dayanıb təhqirli sözlər dinləmək, anlamaz qarşısında susmaq, anlatmağa haqqın olmamaq cəza deyilmi? Elə təhqirli sözlər deyirlər ki, dözmək mümkün deyil. Gərək nə qədər ürəksiz, şərəfsiz adam ola ki, olmayan sözləri danışa. Nə isə... sözüm çoxdu. Əfsus ki, vaxt azdı. Əsl xain yaxşıları pis adlandırıb məhv edənlərdir. Vaxt gələcək bu günahsız zavallılar üçün nə qədər təəssüf ediləcək.

Mən: - Hə... umulmaz ümid...

Zaman: - Vaxt qurtardı!..

Ana: - Vaxt nə tez çatdı?!

Zaman: - Məndən asılı olsaydı bir az da gec gələrdim...

Mən: - İnsafsızlar içində insaflılar da varmış...

Zaman Mənə tərəf hərəkət edir.

Ata: - Toxunma... nənəsimə, toxunma!

VI səhnə

Ata: - Möhtərəm Mircəfər Bağırov yoldaş! Son zamanlarda mənə və yazılarıma qarşı istər mənəvi, istər maddi cəhətdən qaba və soyuq bir keçimsizlik var. Bu da tək-tək şəxslərin kaprizindən irəli gəlməkdədir. Düz iki il bir aydır ki, həbsdəyəm, cəsarət olsa da fikrinizi bu nöqtəyə cəlb etməklə 30 ildən artıq əmək sərf edən xəstə və yorğun bir yazıçının halını düşünməyinizi rica edirəm... Dərin hörmətlə, H.Cavid.

Mən: - Rəngi solğun, kədərli idi. Dəyişilmişdi. Çox həsrətlə baxırdı bizə. Elə bil bir daha görüşməyəcəyimizi bilirdi. Çox əsəbiydi. Qəribədir, görüş vaxtı hamı bizə baxırdı... Elə bil hamı bizi nəzarətdə saxlayırdı. Baba heç dinib-danışmırdı. Sadəcə qırıq-qırıq kəlmələr. Daha çox baxırdı. Düz iki il idi görüşmürdük. Mənə çox baxırdı... Özümü saxlaya bilməyib ağladım... İyulun 4-də gəmi ilə Krasnovodska apardılar. Sonra qatarla gedib, avqustun 22-də Vladivostoka çatıblar. Ordan da gəmiyə mindirib Maqadana aparıblar. Təsəvvür edin bütün iyul, avqust aylarını, iki aya yaxın, yük qatarında yol gedib. Yollarda nə qədər dözməyib ölənlər olurmuş. Ölənləri yollarda atırmışlar...

Qardaş: - Sən bu keçənlərə yaxşı bax, yadında saxla onların simasını. Babanı həbs etməyə gələn onlar idi. Rus və erməni...

VII səhnə

Ana: - (Həbsxanadan verilmiş növbəti bağlamanı açır. Diqqətlə hər geyimi nəzərdən keçirir). Bacın məni sənə tərifləyir. Sən də razılıq vermirsən. Sonra da şərt kəsirsən ki, özüm görməsəm "hə" deyə bilmərəm. Böyük qardaşının arvadı deyir ki, "Mişkinazı çağırım gəlsin bizə, deyim, gəlsin mənim tikiş maşınıma baxsın. Sən də onu orada görərsən". Sizə get-gəlim olmadığı üçün gəlib anamdan icazə almışdılar. Mən də gəldim. Böyük bir ev idi. Yarı hissəsindən o yana iki böyük sandıq qoyub üstünə yük yığmışdılar. Sən də oturmusan yükün arxasında. Məni də üzü yükə tərəf oturdublar. Demə, işıq dal tərəfdən düşdüyü üçün məni yaxşı görə bilmədiyindən, razılıq vermirsən. Bir neçə gün götür-qoy edəndən sonra qərara gəlirlər ki, məni bu dəfə də bacısıgilə aparsınlar. (Paltarlara baxır) İçəri girəndə gördüm, samovar qoyub, dairəvi oturub çay içirlər. Məni təyin olunmuş yerdə oturdurlar. Sənsə o biri evdə qapının arasından baxırmışsan... Razılıq verirsən... 1918-ci ildə evləndik... Sonra Bakıya gəldik... Necə gəldik? Naxçıvandan Tiflisə dörd-beş günə çatdıq. O zaman yol oradan idi. İndiki təzə yol yox idi. İllərin ağır vaxtlarıydı. Qatar gündüzlər gedir, gecələr dayanırdıq. Üç günlük yolu bir həftəyə gəlib çıxdıq Bakıya... Kiçik bir ev kirayələdik. Evdə heç nə yox idi. O çətinliklə ki, biz gəlmişdik, evə dair heç bir şey götürə bilməmişdik... Sonra hər şey yoluna düşdü... Yoxdur...

Mən: - Ana, kiminlə danışırsan?

Ana: - Nə?

Mən: - Deyirəm, kiminlə danışırsan?

Ana: - Həbsxanadan dəyişikləri götürmüşdüm... Diqqətlə baxdım, Allaha şükür ki, qan izi yoxdu... yoxdu...

Zaman: - (peyda olur) Yığışın, köçürsünüz!

Qardaş: - Necə yəni?

Zaman: - Evin kişisi olmadığına görə, evin sahəsi artıq olduğu üçün, evi təhvil verib başqa evə köçməlisiniz.

Ana: - Mümkün qədər münasib ev olsun... gündüşən...

Zaman: - Xalq düşməninin arvadı kurort istəyir. Şeylərinizi yığın. Bu gün burdan köçməlisiniz. Sovet küçəsi, ev 92. (Gedir).

Ana: - Aman Allah, nə həyət, nə ev?! Az qaldım çığırıb qaçam... Həmin həyətdə on doqquz il nələr çəkdim?! Oğullu getdim, oğulsuz çıxdım... Amma hələ var... Görəcəkli günlərim hələ qabaqda imiş... Ev nə ev... Üç pillə aşağı enir. Bir göz otaq. Nazik taxta ilə aradan kəsilmiş. Hərəsi doqquz kvadratmetr. Birini mənə, birini də Qərənfil xanımgilə - Əsəd Verdiyevin ailəsinə - qonşuma verdilər. Onlara verilənin heç qapısı da yox idi. Bir pəncərəydi. Xeyli sonra o pəncərəni qapı açdılar. Onlar da bizim evdən keçirdilər. İndi gəl fəryada bax.

Bu an Mən və Qardaş bağlamaları bir yerə yığırlar. Sıxlaşıb epizodun sonunda otururlar bir yerə.

VIII səhnə

Həbsxana kamerası.

Zaman: - Sənin haqqında gör nə ifadələr verirlər: "O, həmişə narazıdır, şikayət edir ki, onu bir türk olaraq incidir, təqib edir, işləməyə və ailəsini dolandırmağa qoymurlar. Şəxsən mənə şikayət edirdi ki, erməni yazıçıları dəfələrlə xaricə getdikləri halda, ona xaricə getmək üçün ezamiyyə vermirlər. Artist Ponodyan həmişə xaricə gedir... türk artistlərindən heç kimi göndərmirlər.

"Türkiyənin şpionu, müsavatçı-pantürkist, əksinqilabi təşkilatın üzvü, ədəbiyyat və dramaturgiya sahəsində gənclərin millətçi əksinqilabi ruhda tərbiyə olunması istiqamətində iş görür, pantürkist ideyaların yayılmasına çalışır".

"İran, Dağıstan, Ermənistan və Gürcüstan ərazilərindəki bütün Azərbaycan torpaqlarını birləşdirib, burjua təmayüllü müstəqil Azərbaycan dövləti yaratmaq uğrunda fəaliyyət göstərən pantürkist əks-inqilabçı təşkilatın üzvüdür".

Zaman bir qəzet götürüb baxır. "Ədəbiyyat qəzeti" 16 iyun 1937. Məqalələrin başlıqlarını oxuyur: "Böyük dramaturq Qabriel Sundukyan". "Xalq və səadət düşməni, şarlatan Hüseyn Cavid".

Hətta səndən həyatın canlı məsələlərini yazmağı tələb edənlərə də "Bəncə, ədəbiyyat başqa, siyasət və təbliğat başqadır. Təbliğat bənim işim deyildir" - deyirmişsən.

Ata: - Nə deyəydim? Onların istədiyini yazaydım? "Ey quru şalban, // Mən sənə qurban!".

Zaman: - Qardaşın Şeyx Məhəmməd yazırdı amma:

Ey sosializm ölkəsində ziya saçan qüvvəmiz!

Sən eylə bir mühəndissən yaparsan böyük bina.

...O binanın müəssisi böyük dahi Lenindir,

O binanın mühəndisi sevimli Stalindir.

Ata: - Mən qardaşımı bir Şeyx kimi tanımışam. Amma 1918-ci ildən sonra onu görməmişəm. İndi nə üçün belə yazdığını bilmirəm.

IX səhnə

Həbsxanada görüş yeri.

Ata: - Mişkinaz, sənə deyilməli o qədər sözüm var ki... Mişkinaz, mənim haqqımda deyilənlərin heç birinə inanma. İki dəfə məhkəmə etdilər. Axırda o qərara gəldilər ki, guya bir az vətən dəyişikliyi...

Ana: - Səni də "xalq düşməni" etdilər, hə?

Ata: - Cərəyandır, keçib gedər... Hamı məni satıb... Amma sən üzülmə, bu işləri gələcək həll edəcək. Həqiqət bir vaxt aşkara çıxacaq... Turan on illiyi bitirib bir il fasilə versin. Çox üzgündü yəqin. Sonra qoysalar, ali təhsil alsın.

Ana: - Oğlun oxuyur, heç bir söz deyən yoxdu. Bu da oxuyacaq. Onu özün gəlib oxudacaqsan.

Ata: - Sən deyən olsa.

Ana: - İnşallah...

Ata: - Ərtoğrolun oxumasına yaxşı ki, mane olmadılar. Şükür, xeyirxahlar, qədirbilənlər varmış. Haqlını haqsızdan xalq ayırıb qiymət verəcək. Əfsus ki, gördüyüm rəzalətləri, keçirdiyim günlərimi heç bir yerə qeyd edə bilmədim.

Ana: - Gələndən sonra hamısını yazarsan.

Ata: - Sözüm çoxdu, vaxt az... Bir də kim bilir, görüşmək qismət olacaqmı? Mən istərdim, biz həmişə bir yerdə, el içində şad, xoşbəxt olaydıq. Nə qədər işlərim, arzularım qaldı.

Ana: - Sənə ümidsizlik yaraşmır. Gələndən sonra bu acıları unudarsan.

Ata: - Zavallı yavrum. Unudulmaz acılar umulmaz ümid.

Ananın gözləri yol çəkir.

Zaman gələcək, yazılmamış əsərlərimə, qaranlıq zindanıma xalqım da ağlayacaq. Azərbaycana vurulan yara çox dərindi. Əsrlər boyu bu yaralar sızlayacaq... Sən arzu etdiyin kimi olsa, gələsi olsam, onda hamısını danışaram... Üzləri "ağ" olsun ağ üzləri "qara" adlandıranların (Zaman görünür, Ata ayağa durur). Sağlıq olsa, yenə də görüşərik. Məktub yazmaq hüququm var. Harda olsam, məktub yazacağam. Məni bu yola yolçu edənlərdən yazsam, təbii ki, buraxmayacaqlar. Heç olmasa, barı bir-ikisinin adlarını deyim... biləsən...

Zaman: - Vaxt qurtardı...

Ata: - Uşaqları öpərsən... yaxşı dostlara, qonşulara salam de. Darıxmayın... Əlvida...

Ana: - Yox... yaxın vaxtda görüşənə qədər...

Ata görünməz olur.

Nə vaxt aparacaqlar?

Zaman: - Bilmək olmaz, yarım saat bundan əvvəl iki maşın apardılar. Bu qədər camaat da durub gözləyir. Gəlsən də görə bilməyəcəksən.

Ana başını yelləyib görünməz olur. Zaman əllərini qaldırır.

Təntənəli marş.

X səhnə

Mən və Qardaş evdədir. Qardaş sabahkı dərslərə hazırlaşır.

Mən: - Nə kitabı oxuyursan?

Qardaş: - "Hamlet"dir. Sabahkı dərsimizdir.

Mən: (Kitabı alıb vərəqləyir).

Qardaş: - Hamletin sarayın adətlərinə, insanlarına münasibəti başqadır. O, atasının ehsanından qalanların toyda paylanmasını izahla saraydakıların gəmik sümürən köpək olmasını demək istəyir. Onu qavrayanlar sərsəmdir. Hamlet istəmədiyi mühitə düşdüyündə pessimistdir...

Ana: (daxil olur) - Babadan sizə çoxlu-çoxlu salamlar. (Hər ikisini öpür) Babanın əvəzinə.

Qardaş: - Kaş biz də gedəydik.

Mən: - Necəydi, nə dedi?

Pauza.

Ana: - Çox yaxşıdı... Kiçik bir bağlama verdim... bir şələ dərd, kədər, nisgil gətirdim...

Pauza.

Qardaş: - Ana, sabah gedək, bəlkə görüş ala bildik.

Ana: - Artıq görüş yox, məktubunu gözləməliyik... Bu gün gecə, ya sabah səhər aparmalıdılar...

Pauza.

Qardaş: - Neçə il iş veriblər?

Ana: - Səkkiz...

Qardaş: - Səkkiz?!

Mən: - Səkkiz?!

Ana: - Nədi ki, beş ildən sonra gələcək...

Mən: - Mənə elə gəldi ki, ayağımın altında bir quyu açıldı, məni çəkdi aşağı. Başım gicəlləndi. Yerə baxdım. Quyu-filan, heç nə yox idi.

Qardaş: - Sanki yuxuda qaranlığa düşdüm. Həyat ağlamaq qədər çətindir... Nəşəli gənclik planlarım pozuldu. Zəhərli ilan belə bunlardan mərhəmətlidir. İnsanı su içirkən görsə sancmaz... Amma bunlar... qan və ölümlə oynayan ölülər, şər və nifrət yavruları... Bu sərsəm korlar bu böyük dünyaya tək gözlə baxırlar...

Mən: - Axı atam kimə pislik edib ki, hamı məndən məktəbdə də üz çevirib. Ən yaxın rəfiqələrim belə məndən yan qaçırlar.

Qatar səsi.

1937-ci il iyunun dördündə evindən çıxdı, 1939-cu il iyulun dördündə isə Vətənindən qapalı qatarda qarlı-şaxtalı səhralara əsir getdi. Ona "qardaşım, dostum" deyənlər də səfalı bağlara, sərin yaylaqlara...

Ana: - Ağlamaqdan bir şey çıxmaz... Çalışın yaxşı oxuyun, babanıza layiq olun. Heç kimə əyilməyin. Üzünüz ağ, alnınız açıq olsun. Şərəfli ad dünya qədər qiymətlidi. Ac qalmaq, solğun geyinmək, ağır işlərdə çalışmaq əskiklik deyil. Açıq alınla ac qalmaq alçaq yaşamaqdan qat-qat şərəflidir.

Mən: - Gözümüzü bağlı qapılardan çəkib uzaqlardan gələcək məktubların yoluna dikmişdik...

Zaman: - "Hara üz tutasan, hara gedəsən? Qapı da bağlıdır, dünya da bağlı...".

Alaqaranlıq qatar.

Ata: - Nə əcayib sürü, yahu, bunlar,

Öndə rəhbərlik edər maymunlar.

Cühəla elm, fəzilət satıyor,

Xalqı əfsunlayaraq aldatıyor.

Kəndi əxlaqı sönükkən həpsi

Yeltənir verməyə əxlaq dərsi.

Sadə minbərdə deyil, coq yerdə

Göz boyar həp şu qaranlıq pərdə.

Hanki bir sərxoşu söylətdim, inan

Bəhs edər, gördüm, o huşyarlıqdan.

Nerdə beş kölgə görür ördəklər

Başlayıb nitqə həmən saz köklər.

Rəqsi təlim ediyor aqsaqlar,

Əzəmət düşkünüdür alcaqlar.

Zevqə biganə səfillər bol-bol

Şerü sənətdə arar bir yeni yol.

Sadədil, hissə uyan abdallar

Həp siyasi kəsilib at nallar.

Bir yığın kor qılavuzluq yaparaq

Göstərir zülməti aydın, parlaq.

Hər gülər yüzdə ölüm, qan görürəm,

Pək yaqın dostları düşman görürəm.

Yurdu sarmış qabalıq, yaltaqlıq,

Yüksəliş varsa, səbəb alcaqlıq...

XI səhnə

Ana: - Babadan məktub var...

Qardaş və mən onun üstünə atılırlar. Ana konverti cırıb açır. O yan, bu yana çevirir, qəhər boğduğundan oxuya bilmir.

Mən: - (məktubu ondan alıb oxumağa başlayır). Əzizim Mişkinaz. Köhnə yerimdəyəm. Sağlamam. Bağlama lazım deyil. Ancaq hər yarım aydan bir səhhətiniz haqda məktub yazın. Burda hərdən yüzlərlə dustaq azad edilir. Ya da müddətlərini qısaldırlar. Arxayın olun. Mənə də növbə çatacaq. Səni, ağıllı, bacarıqlı oğlumu və xüsusən, istəkli, mehriban Turancığımı öpürəm. İşlərinizdən yazın. Yenə öpürəm sizi. Hüseyn Cavid. 27 may 1941-ci il.

Ana: - Babaya mütləq bağlama göndərmək lazımdır. Yazmasa da bilirəm ki, ona çətindir...

Qardaş: - Anam, bacım və mən. Maddi vəsait təkcə mənim stipendiyamdır.

Ana: - Onu xilas etmək lazımdır. Yaz... mən deyim, sən də rəhbərə bir məktub yaz, bəlkə kömək oldu. Yaz:

"Hörmətli yoldaş Stalin! Necə ola bilər ki, xalqın son dərəcə böyük hörmətini qazanan bir adam "xalq düşməni" adı ilə həbs olunsun, ömrünün son günlərini xəstə vücudu ilə sürgünlərdə başa vursun... Hüseyn Cavid xalq düşməni olmamış və heç bir zaman da olmayacaq. Çünki qırx illik ədəbi yaradıcılığında xalqı duyaraq, ondan ilham alaraq yazmışdı... O, xalq düşməni deyil, ola da bilməz. Çünki xalqı sevməyən adamı xalq da sevə bilməz və o, xalqın ruhunu oxşayan böyük sənətkar ola bilməz. Bu günə kimi onun həbs olunmasını haqlı sayan bir fikir belə eşitməmişəm. Hamı bu işin səhv olub, tezliklə azad ediləcəyini söyləyir... Sizə dərin hörmətlə, Hüseyn Cavid ailəsi adından həyat yoldaşı Mişkinaz Cavid".

Mən: - Ana...

Ana: - Bilirəm nə demək istəyirsən... amma indiki vaxtda belə yazmaq lazımdır.

Qardaş və Mən Cavidin məktubuna baxır... Sonra divara asdıqları SSRİ xəritəsinə yaxınlaşırlar. Qardaşın əlində qırmızı karandaş var. Məktubun göndərildiyi ünvanı qeyd edir.

Qardaş: - Babamın getdiyi yollar... Krasnovodsk, Daşkənd, Alma-Ata, Novosibirsk, Vladivostok, Maqadan. Dünyanın sonu... Babam Hüseyn Cavid bir günəş idi, yüksəldi, parladı, yarasaların gözünü kor etdi. Lakin dumanlar onun qarşısını aldılar. Buludlar onun atəşli işıqlarını udmaq istədilər... Patlatmaq! O mənhus karvanı patlatmaq lazımdır. Top mərmiləriylə təbiətin anası günəşi yavrusundan ayıran dumanlar səltənətini patlatmaq...

XII səhnə

Mən qaçaraq gəlir. Həyəcanlıdır. Arxaya baxır. Ana həyətdədir. Sərgilərdə paltar sərir. Daha çox ağ mələfələrdir.

Ana: - Nə olub?

Mən: - Məktubu yola salmağa Mərkəzi Komitənin poçtuna getmişdim. Qayıdanda yolda Stalinin şəklini gördüm. Tüpürdüm şəklinə. Bayaqdan elə bilirəm kimsə görüb, ardımca gəlir, məni təqib edir.

Ana: - Çaşasan, məni çaşdıran...

XIII səhnə

Mən: - Babamdan aldığımız məktub bizə nə qədər ümid verdi... Yarıarxayın günlər keçirdi... İndi ayları yox, illəri sayırdıq... Gəlişini, şad günləri gözlədiyimiz halda, qanlı-qadalı, anaları ağlar qoyan, evlər yıxan 1941-ci il müharibəsi başlandı. Yara üstündən yara. Birinci həftə dayım Abuzəri apardılar...

Ana: - (işini yarımçıq qoyur) Cavidin böyük qardaşının böyük oğlu Tahir mənə oğul əvəziydi, o da getdi. Ağır işlərimi, ac günlərimi, yuxusuz gecələrimi demirəm. Deyirdim, Cavidim gələr, dərdlərimi onunla bölüşərəm, keçirdiyim ağır dərdlərimi unudaram. Noyabr ayında da oğlum getdi...

Qardaş: - "Hörmətli Üzeyir bəy! Əsgərliyə getməzdən əvvəl Sizinlə görüşmək istədimsə də, qismət olmadı. Yeganə narahatlığım, anam və bacımın acınacaqlı halıdır. Rica edirəm, keçdiyimiz səmimi dərs illəri və ümidli gələcək xatirinə mümkün ola biləcək yardımınızı əsirgəməyin. Anam uşaq bağçalarında işləyə bilər. Bacım həm bağçada, həm maşinistkalıq, həm də ibtidai məktəbdə dərs (matematika, dil) deyə bilər. Lakin ən lazım məsələ çətin hallarda nəzarət etmək, ürək vermək, mənəvi yardımdır. Zənn edirəm rədd etməzsiniz. Hörmətlə, Ərtoğrol. 25.II.1942".

Mən: - Məktubu Üzeyir bəyə verdim. Oxuyub mənə qaytardı. Kim idi onun bir sözünü iki edən. Məni Radiokomitetə işə götürdülər. Birtəhər anamla dolanırdıq... Amma çətin idi, xalq düşməninin qızına iş verən şəxslər və ya ona kömək edənlər risk edirdilər... Ərtoğrolu əsgərliyə çağırsalar da, xalq düşməninin oğlu olduğundan etibar edib cəbhəyə də göndərmədilər. Fəhlə batalyonuna göndərmişdilər, yol tikintisinə. Gürcüstanda idi. Heç vaxt ağır iş görməyən bir adamı birdən-birə ağır işdə işlətdilər. O da soyuqladı, ciyərləri...

Ana: - Bir evin ki, çırağı söndü, heç yandan işıq düşməz. Sən demə, oğlumu ağır vəziyyətdə Tiflis qospitalına gətiriblər. Özünə demədən baş həkimin adından mənə teleqramma gəldi... Aman Allah "gəl" demək nə deməkdir? Gör nə haldadır ki, mənə "gəl" deyirlər. Birinci, maddi ehtiyac. İkinci, getmək üçün icazə verəcəklərmi?

Mən: - Həmişə evdən satılmaq üçün bir şey verəndə qardaşım deyirdi ki, Ana, elə et ki, ac da qalsaq, o halqa üzüyü satma. O, babamın yadigarıdır.

Ana: - Bundan ağır gün olmaz. Cavidimin yadigarını yadigarına sərf edəcəyəm. (Üzüyü barmağından çıxarır. Ətrafı nəzərindən keçirir). Satmağa bu üzükdən, bir də babanın xoşuna gələn paltardan başqa heç nə qalmayıb... Saxlamışdım ki, gələndə geyinərəm... qismət deyilmiş... özündən muğayat ol. (Qucaqlaşırlar).

Qatar səsi.

XIV səhnə

Ana yorğun-yorğun ətrafa baxıb, bir tərəfə çəkilib gözləyir.

Zaman görünür. Çiyninə ağ xalat atıb.

Zaman: - O, gəzən deyil, ağırdı...

Ana: - Doktor... (ağlayır)

Zaman: - Elə bir oğulun anası ağlamaz... Əlimizdən gələni etdik. Görək nə olacaq? Sizin xalqda qədirbilməzlər çoxdu, belə bir ağıllı, mədəni adamı saxlamalıydılar. Bütün həkimlər onun sağalmasına çalışırlar. Baş həkim hamısına tapşırıb... (Çamadanı götürür). Çalışın ağlamayın, ona həyəcanlanmaq olmaz.

İşıqlar dəyişir.

Palata. Ana çarpayıya yaxınlaşır.

Qardaş: - Nə yaxşı gəldin... Öpmə!..

Ana əyilib onu oxşayır.

Ana: - Bu nə sözdü?! Adam xəstə də olar, sağalar da. Sənə nə olub?

Qardaş: - Nə yaxşı gəldin... Yollar çox çətindi, çox əziyyət çəkdin...

Ana: - Yox, rahat gəldim...

Qardaş: - (onun barmaqlarına toxunur) Nə yaxşı gəldin... Ana, birdən üzüyü...

Ana: - Yox, evdədi...

Pauza.

Qardaş: - Ana, mən əsgər gedəndə dedim ki, səni qəhrəman anası edəcəyəm, demədim ki, ağır dərdinin üstünə sağalmaz dərd qoyacağam. Adamın ki, taleyi döndü, hərtərəfli dönür...

Ana: - Canın sağ olsun, inşallah, yaxşı olarsan... hər şey düzələr...

Qardaş: - Sağalsam...

Ana: - Adam ümidsiz olmaz.

Qardaş: - Yazıq anam... (Öskürür).

Zaman işarə edir, Ana ona yaxınlaşır.

Zaman: - İkitərəfli sətəlcəm olub, müalicəsi düzgün aparılmayıb. Sonra döndərib vərəmə. Keçən həftə çox qan itirdi. Mənim azərbaycanlı dostlarım, tanışlarım çox olub. Sizin dildə danışmağı da onlardan öyrənmişəm. Əlimizdən gələni edirik. Bir az yaxşı olsun, bir il vaxt verərik... Əgər o vaxta qədər müharibə qurtarmasa onu bir də əsgər getməyə qoymaram.

Ana: - Qalmaq mümkün deyil, aparmaq imkanım yoxdu... Onun kəlmə-kəlmə öskürməsi, ümidsiz baxışları ömrüm uzunu unudulmaz.

Qardaş: - Ana...

Ana: - (yaxınlaşır). Can ana...

Qardaş: - Ana, baba Keşlədə görüşəndə sizi mənə tapşırdı. İndi mən kimə tapşırım?

Ana: - Bu nə sözdü?

Qardaş: - Arzu etmədiyim sözdü... (Öskürür) Ana, mənə möhlət veriləndə Naxçıvana gedim.

Ana: - (Zamana baxır) Necə istəsən.

Zaman: - Bir az yaxşı olsun, sonra adamınız gəlib aparar.

Ana: - Onu elə ağır halda yataqda qoyub gedən köməksiz ananın vəziyyətini izah etmək çox çətindi...

Qardaş: - Turanı öpərsən, salam söyləyərsən. Deyərsən ki, yaxşıyam. Qismət olsa, görüşərik.

Ana: - İnşallah! Əlbəttə, görüşəcəksiniz, o nə sözdü...

Bu mənim onunla son görüşüm idi...

Qatar səsi.

XV səhnə

Qardaş: - Əzizlərim! Salamlar! Nəhayət, Naxçıvana da gəldim. Ümid bağladığım bir adam (Əziz Şərif) məni çox rahat gətirib çıxardı... Saat 7-nin yarısında çatdıq, əvvəl Əzizgilə getdik. Böyük ana qonşu kənddə idi. Şamil Bakıda, Süleyman Culfada, Hacı Bazarçayında... Sanki mənim gəlişimi eşidib qaçmışdılar... Ərtoğrol. 6 sentyabr 1943

Musiqi.

Mən bir tərəfə çəkilib məktub oxuyur.

Qardaş: - Əziz bacım Turan. Bu məktubu anaya göstərmə... Məni ən çox düşündürən səni əhatə edən mühitdir - yoldaşların, sənin xarakter inkişafındır. Hər addımda çox ehtiyatlı ol, hamı yalançıdır. Qardaşın Ərtoğrol.

Mən: - Nədənsə, çox rahatsızdır. 10 gün sonra təkrar başqa məktub aldım...

Qardaş: - Çalış familəmizin saflığını, ucalığını qoru. Möhkəm ol. Qırıl, lakin əyilmə. Yaxşı olar ki, çalış kimsə yaxın durmasın. Mümkün qədər kənar, ciddi, soyuqqanlı. Hamı yalançıdır. Hamı həm də etibarsızdır. Ərtoğrol.

Mən: - Hamı yalançıdır... Hamı həm də etibarsızdır... sentyabrın 15-dən sonra yazdığı məktublarsa ağrıyla, nisgillə, xəyal qırıqlığıyla doludur. Hər məktub sanki ölümqabağı fəryaddır...

Qardaş: - Onu bir daha anlayın ki... Siz bura gəlməsəniz nə yeməyim normal olacaq, nə yaxşılaşacam, nə də istirahət edə biləcəm. Bu evdə mən hələ isti yemək görmədim... Daha bir çox səbəblər var ki, sizin gəlməyinizi zəruri sayır. Belə vaxtlarda ailənin bir yerdə olması lazımdır. Mümkündür ki, həmişəlik ayrı düşək...

Mən: - 15 sentyabr...

Qardaş: - Burda sanki hər şey boğur, didir, insanın az qala qəlbi sızlayır. Nə bir dost, nə də bir həmdəm. Ən yaxın zənn etdiyim Şamil belə daş kəsildi... Bütün ümidlər boşa çıxdı...

Mən: - 27 sentyabr...

Qardaş: - Son dərəcə ağır haldayam. Dünən bütün günü yediyim iki nəlbəki süzmə qatıq və yeddi stəkan çay olub. Böyük ana çox qaba, kəm imiş... Sancı məni həlak edirkən, o, evdə tapılmır, Təzə kəndə quzuları otarmağa gedir, lazım olan yeməklərin heç birini hazırlamır. Bir sözü gərək beş-altı dəfə təkrar edəsən. Bir neçə gün bundan əvvəl məni hamama göndərib, özü də məndən sonra hamama gedir, açarları da özü ilə götürür. Mən geri dönərkən, bir saata qədər gün altında gözləməli oldum, gecə qızdırmam 39-a çıxdı... Turan! Doğum gününü təbrik edirəm, təəssüf ki, bir yerdə pilov yeyə bilməyəcəyik... Buraların havası müntəzəm deyil. Bir neçə gün bərk soyuq oldu, ətraf dağlar qarla örtülmüşdür. Bəziləri qış paltarı geymiş. Bu evdə bir dənə də kişi paltarı yoxdu... Gəlişimə çox peşmanam. Daha nə yazım. Mümkün qədər burdan tez çıxmağa çalışacağam. Hələlik. Bərk-bərk öpürəm sizləri...

Mən: - Qardaşın Ərtoğrol. 28 sentyabr. Naxçıvan.

Ana: - Hələ altı ay əvvəl Tiflis qospitalında mənə demişdilər ki, o, gəzən deyil, yəni yataq xəstəsidir. İndi altı ay sonra dərmansızlıqdan, qidasızlıqdan getdikcə ağırlaşan halını necə təsəvvür edəsən...

Mən: - Və ölümündən yeddi gün əvvəl yazdığı son məktub...

Qardaş: - Lazımi yemək yeyə bilmirəm. Heç olmasa, dərmanla özümü saxlayım... Mənə dava-dərman lazımdır... Tez gəlməsəniz dəlixanaya düşəcəyəm...

Mən: - Sonra sükut...

Qardaş: - Sonra sükut... Sükutun əks sədası...

Mən: - Məktublar bitir... Sonra xatirələr...

Zaman: - Ərtoğrolda son günlər qəribə bir şakər əmələ gəlmişdi. Tez-tez dırnağına baxırdı. Soruşanda ki, niyə dırnağına baxırsan, deyirdi ki, burda bir xətt var, o göyərəndə öləcəyəm...

Mən: - Ərtoğrol necə can verib? Son anında yanında kim var idi? Son sözü nə olub? Bu barədə heç kəsin xatirəsi yoxdu...

Zaman: - Yenə xatirələr... yalan xatirələr... Ölümündən altmış il sonra kimsə Ərtoğrola lazım olan dərmanları "alıb gətirir". Kimisi onuncün dadlı yeməklər "hazırlayır"...

Mən: - (məktubları göstərir). Son məktubları isə bu xatirələrin üstündən qara bir xətt cəkir.

Qardaş: - "Kimsəyə salam söyləməyin".

Zaman: - Cavidin oğlu hec kəsdən minnət götürmür.

Mən: - Ərtoğrol 1943-cü il oktyabrın 14-də dünyasını dəyişib... Vida şəkli cəkdiriblər. Sonra tabutu arabaya qoyublar və araba aramla, cırıltı salaraq həyətdən cıxıb...

Ana: - Cavid oğlunu Tuquş deyib əzizləyirdi.

Mən: - Tuquş belə tamama yetdi... Ağrılar icində, insanlardan küskün, həyata tamarzı...

Qardaş: - (görünür).

Bu uzun zaman nədən

Qəlbimi dəlib keçdin?

Heç etina etmədən

Qarşımdan gəlib keçdin.

Nə oldu ki, gözəl qız,

İndi deyirsən: mənim

Arzum, diləyim yalnız

Sənin olmaqdır, sənin?!

Gəl, ilıq dodaqların

Mənliyimi isitsin,

Ətirli yanaqların

Cismimi sərxoş etsin...

Birdən gözlərimi açınca qandım,

Gördüyüm yuxudan özüm utandım...

Mən: - 24 yaşı tamam olmadı... Pedaqoji İnstitutu bitirdi, Konservatoriyada oxudu. Yazdı, rəsmlər çəkdi, musiqilər bəstələdi... Çırpındı, qanadlandı, uçmağa macal tapmadı...

Qardaş: - Adamın ki, taleyi döndü, hərtərəfli dönür...

Mən: - Qardaşımın vəfatından sonra anamın qeyri-adi insan olduğunu gördüm. Əlbəttə, təklikdə yəqin ki, ağlayırdı. Amma o gündən sonra nə o mənim gözümdə yaş gördü, nə də mən onun. Demək olar ki, son dəqiqəsinədək. 1943-dən sonra 1976-dək bizim aramızda Ərtoğrolun adı çəkilmədi...

Ana: - İraq qızımın canından, mən qaragün, onun sağalıb gəlməsini gözləyirdim. Amma qara xəbərini aldıq. Heç analar, bacılar görməsin. Özü də necə nisgiliydim. Əlim çatmır, ünüm yetmir. Yeganə təsəllim o oldu ki, o hadisə burda olmadı. Onu yerdən götürmək üçün bir dost, bir qohum gəlməyəcəkdi. Gərək çıxıb yoldan keçənlərdən xahiş edəydim ki, gəlib mənə kömək etsinlər. Amma Naxçıvanda onu əzizləyənlər, layiqincə yerdən götürənlərim vardı...

XVI səhnə

Mən: - 1944-cü ildə sənədlərimi Tibb İnstitutuna verdim. Yüksək qiymətlər aldım və Müalicə fakültəsinə daxili oldum...

Zaman: - Azərbaycan Dövlət Tibb İnstitutunun direktoru, professor Z.Məmmədovun və qəbul komissiyası katibinin abituriyent Turan Cavidə verdiyi arayışda qəbul imtahanlarında aldığı qiymətlər öz əksini belə tapıb: "Fizika - 5, Kimya - 5, Azərbaycan dili, yazılı - 5, Azərbaycan dili, şifahi - 5".

Mən: - Sentyabrda dərsə getdim... bir gün, iki gün, beş gün... Beşinci gün qərara gəldim ki, həkim ola bilmərəm...

Zaman: - Sənin institutdan çıxmağını istəmirəm.

Mən: - Mən həkim ola bilmərəm...

Zaman: - Axı niyə?

Mən: - Ərtoğroldan sonra yaşadıqlarıma, çəkdiklərimə görə elə bil birdən-birə otuz-qırx il böyümüşəm. Heç bir dərd-sər görməyən gənclərlə bir yerdə olmaq məni çəkindirir. Odur ki, xahiş edirəm sənədlərimi qaytarın...

Zaman: - Dekan sənin institutdan çıxmağını istəmir axı.

Ana: - Nə yaxşı sən həkim olmadın, Tibb İnstitutundan getdin... Xalq düşməninin qızını həkim kimi kim işə götürəcəkdi ki?

XVII səhnə

Mən: - 1945-ci ildə Teatr İnstitutuna qəbul olundum. Mən artıq yerimdə idim. Mən burda "xalq düşməninin" qızı olduğumu hiss etmədim. Məlum məsələlərə görə aspiranturaya girə bilməsəm də, hər halda, ali təhsil ala bildim. Burada Cavidə münasibət aydın idi. Heç elə bil repressiya olunmamışdı... Babadan isə xəbər yoxdu. Hara müraciət edirdiksə cavabsız qalırdı. Mən isə ümidimi itirmir ona məktub yazırdım. Ona Teatr İnstitutuna daxil olduğumu, burda hamının onu sevdiyni yazırdım. Əlbəttə, bu məktublarda Ərtoğrolun ölümünü gizlədirdim... Düşünürdüm ki, onun dərdinin üstünə dərd qoymaq lazım deyil. Özü gələr, özü bilər...

Zaman: - Müqəddəs yalançı məktublar. Xoşbəxt yaşayan sevimli qızın məktubları. Cavid çoxdan canını tapşırıb. Məktubları o yox, (özünə işarə edir). Zaman oxuyur.

Mən: - 1948-ci ildə heç gözləmədiyimiz halda bir bildiriş aldıq...

Zaman: - 59 yaşlı Hüseyn Cavid sepsisdən, iki ayağın pəncəsinin donması və ürək iflicindən 1941-ci il dekabr ayının 5-də gecə saat 22.30-da vəfat etmişdir. 21 saylı əlillər zonasının rəisi Sinitsın, həkim Vartminski, palata növbətçisi Fisunenko.

Mən: - Bəs mənim bu müddətdə babama yazdığım məktublar? Bəs mənim babama çatmalı olan məktublarım haradadır? Kimə çatıb o məktublar?! Kim məndən icazəsiz oxuyub o məktubları?! Axı niyə? Nə haqla?! Davamlı məktublar yazırdım. Maqadandan məktub kəsiləndən sonra yazdım ki, məktub almırıq.

Zaman: - Onlar da başqa bir ünvan göndərmişdilər: İrkutsk vilayətinin Bratsk şəhəri.

Mən: - Ora da yazdım.

Zaman: - Ordan da cavab alınmadı.

Mən: - 1948-ci ildə Ananı çağırıb bizim yaşadığımız rayonun VVAQ idarəsindən ölüm şəhadətnaməsi vermişdilər. 1956-cı ilə qədər Ana həmin şəhadətnaməni məndən gizləmişdi.

Zaman: - Azərbaycanda Hüseyn Cavidin ölümü haqqında qeydiyyat vəfatından 7 il sonra - 1948-ci il martın 31-də aparılıb, ölüm şəhadətnaməsi isə 1948-ci il mayın 4-də ailəsinə verilib. Ölüm tarixi dəqiq göstərilsə də, vəfat etdiyi yer bildirilməyib. Şəhadətnamə Caparidze rayonunun VVAQ bürosu tərəfindən təqdim olunub.

XVIII səhnə

Zaman: - (Stalinin ölümü haqda xəbəri oxuyur). 1953-cü il martın 5-də Stalin...

Mən: - Gəbərdi!.. (əli ilə ağzını tutur, yavaşca). Gəbərdi!.. (ucadan) Gəbərdi!..

Zaman: - Stalin öldü, üç il sonra 1956-cı ildə Cavid bəraət aldı. Bəraət müjdəsini alan Mişkinaz - Ana hər zamankı təmkinliyini, mətinliyini itirmişdi.

Ana: - Ərtoğrol, ay oğul, hardasan?

XIX səhnə

Zaman: - Ən çox kimə ehtiyac duyursan?

Mən: - Ərtoğrola.

Zaman: - Cavidin həyatında rəqəmlərin mistikası var.

Mən: - Hə. Atanın saxlandığı kameranın nömrəsi qırxdan bir əskik idi... Yəni 39. Ailəsi ilə son görüşü 39-cu ilin iyulunda oldu. Cavid 59 yaşında vəfat edib. Sibirdəki qəbrinin nömrəsi də 59 idi. Ölüm aktı da 59 nömrəliydi. Məqbərədə Cavidlər 59 ildən sonra (1937-96) görüşdülər. Məqbərənin inşaya başlandığı gün (3 iyun 1996) Cavidin düz 59 il əvvəl (3 iyun 1937) həbs olunduğu gündü. Cavid cib dəftərçəsinə başının ölçüsünü qeyd edib - 59. Mənim tələbə biletim də 59 nömrəlidir. 1982-ci ildə Cavid vətənə gətiriləndə mən də, bu işin təşəbbüskarı Heydər Əliyev də - hər ikimiz 59 yaşındaydıq.

XX səhnə

Mən: - Əgər Heydər Əliyev olmasaydı, Cavidin Azərbaycana gətirilməsi baş tutmazdı. 1937-ci il repressiyasının qurbanlarından heç birisinin nəşi vətənə gətirilməmişdi. Bu, SSRİ-də yeganə hadisəydi... Səksən ikinci ilin oktyabr ayı qədər dəhşətli ay təsəvvür etmirəm. Bir tərəfdən Cavidin 100 yaşı tamam olur, digər tərəfdən, Ana yoxdu.

Zaman: - Cənazəni gətirməyə gedənlərin məqsədləri oymuş ki, ordan birbaşa Moskva - İrəvan reysilə uçsunlar. İrəvanda - belə planlaşdırıblar Naxçıvandan Cavidin obrazlarında aktyorlar gəlsin və cənazəni onlar aparsın.

Mən: - Sonralar mən onlara dedim bunu, necə insafınız yol verirdi ki, Cavid Azərbaycana İrəvandan daxil olsun. Amma yaxşı ki, bu plan baş tutmur.

Zaman: - İrkutskdan Moskvaya uçanda radioqramma alırlar ki, birbaşa Bakıya gəlmək lazımdır.

Mən: - Ömrümdə mənim o qədər əzab çəkdiyim olmayıb. Heç nədən xəbərim yoxdu. Ayın 26-da Mədəniyyət Nazirliyindən zəng vurdular ki, Cavidin cənazəsi gətirilir, saat 3-də işçilərlə olarsız aeroportda. Bunu eşidəndə dəhşətə gəldim. Bu barədə heç kəs mənə heç nə deməmişdi. Hara zəng vurmaq lazım gəldiyini bilmirdim. Birbaşa gəldik hava limanına. Həbibə Məmmədxanlı da mənimlə idi. Biz ora çatanda cənazə artıq meydanda qoyulmuşdu. Yaxınlaşdıq tabut qoyulan hissəyə.

Zaman: - Hansı hissləri keçirdiniz?

Mən: - Belə hallarda ən asan hal ağlamaqdı. Ətrafda heç kəsi görmürdüm. Biz qarşılaşanda baba 18 gün məndən böyük idi.

Mən: (Yaxınlaşıb tabuta əlini ehmalca sürtür). - Biz sonuncu dəfə ayrılanda üç nəfər idik. İndi səni tək qarşılayıram.

Zaman: - Amma ağlamadın...

Mən: - Ağlamaq, kədərin ən aşağı qatıdı.

XXI səhnə

Mən: - Gecə yuxuda Ananı görmüşəm.

Zaman: - Necə gördün?

Mən: - Evimizin eyvanı Qoşa Qala Qapıya baxır. Görürəm ki, həmin istiqamətdən evimizə tərəf sel gəlir. Ana da selin içərisindəydi. Çox nigaran oldum. Amma evə girəndə gördüm ki, üstü-başı qupqurudu...

(Musiqi)

Mən: - Heç islanmamısan.

Ana: - Səni aparmağa gəlmişəm.

Mən: - Seldən qorxuram.

Ana: - Qorxma, səni quru yollarla aparacam.

(Musiqi)

Zaman: - Nə olub?..

Mən: - Gedirəm.

Zaman: - Hara?

Mən: - ... (Sükut).

Zaman: - (ətrafa) Susmaq! O da başqa dürlü fəryad.

Mən: - Görürsən, necə tərləmişəm? Bu əcəl təridi...

Zaman: - Sən hələ çox yaşayacaqsan...

Mən: - Deyirsən qurdnan qiyamətə qalacam?

Zaman: - Əlbəttə...

Mən: - Zarafat vaxtı deyil...

Zaman: - Bəlkə sizi xəstəxanaya aparaq?

Mən: - Yox!

Zaman: - Ağrı isə onu qovururdu...Təcili yardıma zəng vurdum. On dəqiqədən sonra iki həkim qadın gəldi. O isə sakitcə uzandı. Gözlərini otağın divarlarında gəzdirdi və iri dolabın üstündəki üç şəklə - özünün qibləgahına - Cavid əfəndinin, Mişkinaz xanımın və Ərtoğrolun şəkillərinə tərəf boylandı. Baxdı, baxdı, baxdı və gözlərini yummadı. ...Keçindi... Miokard infarktından sonrakı kardioskleroz. Ürək astması. Ağ ciyər odemi. Təkrar miokard infarktı.

"Ölmək yaşamaqdır..."

Şaşırdım kaldım iştə,

bilməm ki, nəyimsən?

Bəzən qızqardaşımsan,

bəzən öpöz annəmsən.

Sultanımsan susunca,

danışınca köləmsən.

Əksilməyən çiləmsən.

Orada üfüq cizgim,

burada yanım, yörəmsən.

Məni ruh kimi saran

sonsuzluq dairəmsən...