Keçmiş Sovet İttifaqında hər hansı bir şəxs haqqında yazan adam, ilk əvvəl haqqında yazacağı insanın adının oyatdığı təəssüratla deyil, aldığı mükafatların və ona verilmiş adların siyahısı ilə yazısına başlardı. Məqalənin davamında isə mükafatlar, fəxri adlar həddən artıq şişirdilərdi. Beləcə, haqqında yazılan şəxsin adını oxuyana qədər səbirlər tükənərdi. Bu ənənə Azərbaycanda indi də zaman-zaman davam edir.
Bu yazını yazmağa başlayanda ustad Məmməd İsmayılın aldığı mükafatları və dünyanın müxtəlif dillərinə tərcümə olunmuş kitablarını düşündüm və gülümsədim. Məqaləmə aldığı mükafatlar və kitablarının adları ilə başlamış olsaydım, mən də eyni vəziyyətə düşərdim. Ancaq Məmməd İsmayıl adı dilimin ucuna gələndə bütün digər keyfiyyətləri kölgədə qaldı. Çünki nə vaxt onun şeirləri mənim dilimə gəlsə, vaxtı, yeri və mövqeyi unudar, şeirin sehrli melodiyalarında gəzərdim.
Gerçəkdən gerçəkdir dediyim yalan
Məchul bir el döyər qapımı gündə
Məcnundan, Kərəmdən, Dilqəmdən qalan
Yetim sevgilər var bu yer üzündə...
Yaşadığı yer (Türkiyə) qürbət olmasa da, doğulduğu, böyüdüyü, ninnilərə və xalq mahnılarına qulaq asdığı, üzünü torpağa sürtdüyü ata ocağından ayrılması şeirlərini daha alovlu və daha kövrək etdi:
Qurbətə atmışdı hər birimizi
Xeyir birimizi, şər birimizi
Gəzib tapammırdıq bir-birimizi
Mən uzaq keçmişdim, sən gələcəkdin!
Axtardığını tapa bilməmək, xarici küçələr, təklik şairi fərqli dünyalara aparır, bir aləmdən digərinə keçirir. Bəzən bir təvəkkül içində təslim olur, bəzən də üsyanlar ruhunu zəbt edir:
Sahil qayalara donmuş fikirdir
Səcdəyə qapanan təkbirdir hər dağ
O boğaz suları, o sahil, o mən
Səhər namazına olmuşuq ortaq!
Məmməd İsmayıl sadəcə bir şair deyil, həyatında şeiri yaşayan adamdır. Kədəri də, sevinci, həsrəti, qaçış və üsyanı da şeiridir onun. Bəlkə də onun həyatla mübarizəsi və "böyüklüyü", içindəki “məcnunluğu” da ziddiyyətlərindən deyil ləyaqətindən qaynaqlanır. Həyatın yaxasından yapışanlar, hesab soruşanlar, dava çıxaranlar, problemlərlə mübarizə edənlər və sual verənlər tarix boyu "Həllac-Mənsur" olmuşlar. Bu səbəbdən şair Məmməd İsmayıl "ağıllı", "yaxşı" insanların deyil, dəli insanların adamıdır:
Haqlı çıxacaqmı haqlı olanlar
Kimdir tuş gətirən dərmana dərdi?
Nəyimi sevərdi ağlı olanlar
Məni olsa-olsa dəli sevərdi.
Ustad Məmməd İsmayıl bütün şeirlərində bu günlə yanaşı, keçmişi də sorğu-sual edir. Keçmişdən gələcəyə gedən yoldakı ağrı-acıları bəzən müəmmalı şəkildə bir sirr yumağına çevirərək oxucunu o günlərə aparmağa çalışır.
Onun keçən il Türkiyədə nəşr olunan "İz" romanı Azərbaycanın ən ciddi və dramatik dövrünü əks etdirən təsadüfi bir roman deyil. Roman 1930-cu illərin sonu və İkinci Dünya müharibəsinin başlanğıcında, uzaq bir Azərbaycan kəndində öz təbiəti, insanları, ağrılı dəyişikliyi ilə epik bir atmosferi gözlər önünə gətirir. Romandakı personajlar adi insanlardır. Ancaq bu adi insanların qəlbində min illərin mənəvi irsi yaşamaqdadır. İdeologiyalardan, sistemlərdən və dəyişikliklərdən xəbərsiz olsalar da, mövcudluqlarına qarşı necə bir təhlükə ilə üzləşdiklərinin fərqindədirlər və çarəsizlik içində çarələr axtarmağa çalışırlar. Artıq kəndlərə qədər uzanan bolşevik qamçısı, təzyiqlər, qorxular və mənəvi təzyiqlər Məmməd İsmayılın usta qələmi ilə bu günə gətirilir. Muradın qiyamları və üsyanları, Şəmşəd kişinin inamı, imanı, Molla Cabbarın qayğıları və qorxusu sadə və uyumlu bir təhkiyə ilə dilə gətirilir:
“Ruzigar özüylə bərabər sazaq gətirir, yol boyu qarlı yamacların qış bəyazlığından boy göstərən qurumuş çör-çöpə toxunub heçlik kamançasını çalır. Bu çör-çöpdən qopan qar dənələri ruzigarın arxasınca qaçsa da, çata bilmir, kol-kosun arasına tökülüb qalır. Qar içində qurumuş qara çöplər ölümün yerüstü nişanəsi kimi ağlıqda qaralır, yoldan keçən cənazə karvanına züy tutur”.
Romandakı sözlər poeziya kimidir və ən ümidsiz anlarda belə, insanların ruhundakı işığı, ümidi və səbri ifadə edir. Yenidən gözümüzün önünə gələn və Məmməd İsmayılın qələmində canlanan insanlar öz kiçik dünyalarında böyük düşünən insanlardır. Aşıq Əsəd "Sevilmək fani, eşq isə qalıcı idi ..." deyndə əslində min ildən çoxdur insanların qəlbində olan bir fəlsəfənin sirrini açır.
“İz” romanında cərəyan edən məkan Anadoludakı kəndlərdən fərqli olmayan Əsrik kəndi və ətrafıdır. Əsrik kəndi mərkəzi Azərbaycanın ən gözəl şəhərlərindən biri olan Tovuz mahalına bağlıdır. Zəngin və rəngarəng təbiət orada yaşayan insanların ruhlarını zənginləşdirmiş və rəngləndirmişdir. 1920-ci ildə bolşeviklərə qarşı ən böyük qiyamlardan birinin mərkəzi olan tarixi Gəncə şəhəri Əsrik kəndindən çox da aralı deyil. Buna görə iyirmi ilə yaxın bir müddət keçməsinə baxmayaraq, xalqın bolşeviklərə münasibəti hələ də qorxu səviyyəsindədir. Kənddə bolşevikləri təmsil edənlər çox da məşhur və hörmət ediləcək insanlar deyillər. Qorxuya baxmayaraq, xalq ənənələrini və ata irsini qorumaq üçün folklor və inanclarından yapışır. Çünki bolşeviklər gələndə məscidlər dağıdılmış və din adamları Sibirə sürülmüşdü. Camal kimi gənc qadınların yarımçıq sevgiləri, dramı və dəli olmaları Sibir və sürgün qorxusu ilə başlayır.
“İz” romanının ən diqqətçəkən hissələri İkinci Dünya müharibəsinin başlanması və “qara kağızların” kəndə gəlməsi epizodlarıdır. Üç ilə dörd milyonluq əhalinin təxminən üç yüz mini hərbi xidmətə çağırıldı. Hər kənddən çağırılaraq naməlum şəhərlərə və ölkələrə göndərilən gənclərin ailələri kəndə gələn hər məktubla dərin qorxu və kədər yaşayır. Məmməd İsmayıl insanların qəlbində dərin izlər qoyan "qaranlıq xəbərləri" qara bir melodiya ilə izah edir:
"Qaraqoç, Tor Təpənin boz bulanıq sisində qara xəbər kimi qaralırd".
Kənddəki böyük çətinliklərdən xilas olan Murad, Koroğlu kimi haqsızlığa qarşı çıxır, həbsxanada yatır, sevdiyi qadını itirdikdən sonra isə orduya çağırılır.
Qardaşı Şəmşəd kişi, bir qoç, bir ağac, bir arı və Garip Seyid türbəsi ilə onun qara taleyini ümidə çevirmək istəyir:
"Bu payız almanın ili deyildi, az meyvə gətirmişdi. Meyvələr yetişən kimi Şəmşəd kişi onları bir-bir dərib Qərib Seyidin qəbrinin üstünə aparıb ziyarətə gələnlərə payladı".
"Allah qoysa, Murad geri qayıdar, öz əli ilə əkdiyi almanın meyvələrini toplayar və yetim-yesirlərə, kasıblara və imkansızlara paylayar".
"Ya Rəbbim, bu arzunu eşit!", - deyə düşündü.
Murad müharibədən qayıtmır. Qardaşı Şəmşəd kişi ondan gələn qara xəbərlərdən qorxaraq yuxusuz gecələr keçirərkən, keçmişdən miras qalmış müdriklik ona ölümlə barışığı və rahatlığı verdi:
"Ölüm mələyi təmiz bir güzgüdür. Hər kəs öz üzünü orada görür".
Şəmşəd kişi nə qədər ümidli və sadiq olsa da, təbiət adamıdır. Ağacların, çiçəklərin, quşların, arıların dilini başa düşür və onların hər hərəkətindən məna çıxarır. Qədim sufilər demişkən: "Torpaqdan bir çiçək götürsən, bütün dünya titrəyəcək" düşüncəsi onun da ürəyində idi. Bu səbəbdən qardaşı Muradın bəxtindəki dönüş nöqtələrini təbiətin dəyişməsində görür:
"Şah beçə oğurlandıqdan sonra qara qoç canavar tərəfindən öldürüldü və yaşıl alma ağacı qurudu, taleləri qaraya döndü".
Əslində, qaraya dönən tale yalnız Şəmşəd kişinin və Muradın deyil, bütün Azərbaycanındır. “Qara kağızlar” və qaranlıq xəbərlər bütün Azərbaycanın üfüqünü qaraldırdı.
Məmməd İsmayıl bu romanında təsvir olunan dövrün Azərbaycanını, insanını, təbiətini və keçmişini bir dastan havasında anlatmışdır. İstifadə olunan dil təmiz, səlis, insanların qəlbini riqqətə gətirən bir dildir. Cümlələrə nüfuz edən, hopdurulan şeriyyət dilimizin nə qədər gözəl bir dil olduğunu bizə dönə-dönə xatırladır.
“İz” romanı oxucu yaddaşından silinməz izlər buraxacaq bir romandır.
Roman bu yaxınlarda türkoloq K.Hermann Kiel tərəfindən Almaniyada tərcümə və nəşr edilmişdir.
© Müəllif hüquqları qorunur! Mətndən istifadə etdikdə istinad mütləqdir!
