Məhəmməd Hadi cəmi 41 il yaşayıb, ancaq onun poeziyasındakı vətən və millət harayı heç vəchlə bu 41 il çərçivələrinə sığışmır. XX əsr Azərbaycan klassik poeziyasında Hadi qədər birbaşa, müstəqim surətdə "vətən" və "millət" ifadələrini işlədən ikinci şair yoxdur və bu ifadələr onun poeziyasını tam, bütöv şəkildə müəyyənləşdirən obrazlara çevrilib.
Hadinin müasiri Sabirdə müstəqimlik yoxdur, ancaq baxın, istək baxımından onlar bir-birlərinə nə qədər yaxındırlar.
Sabir:
Oğul mənimdir əgər, oxutmuram, əl çəkin!
Eyləməyin dəngəsər, oxutmuram, əl çəkin!
- deyə dahiyanə bir satira ilə böyük maarifçi sözünü deyirdisə, Hadi də onun müttəfiqi kimi eyni yanğı ilə həmin sözü birbaşa deyirdi:
Oxu, ey bülbüli-növxani-çəmən!
Sənin ilə edəcək fəxr vətən!
Sabir:
Təhsili-ülum etmə ki, elm afəti-candır,
Həm əqlə ziyandır,
Elm afəti-can olduğu məşhuri-cəhandır,
Mərufi-zəmandır.
- deyə haray çəkirdisə, Hadi:
Məktəb nə demək? Xadimi-qüdsiyyəti-millət,
Məktəb nə demək? Baisi-ülviyyətü şövkət,
Məktəb nə demək? Cilvəgəhi-nuri-həqiqət,
Məktəb nə demək? Rəhbəri-irşadü səadət.
Övladi-vətən etmək üçün bizdə təali
Məktəblər açıb, kəsb edəlim elmü kəmali!
- deyə sözünü açıq deyirdi, ancaq bu dolayısı ilə, eləcə də müstəqim surətdə deyilən poetik sözlər eyni mənbədən gəlirdi və bu mənbə - eyni amal, eyni iztirab, eyni yanğı idi, çünki onların hər ikisi eyni yolun yolçuları idi.
Sovet dönəmində hakim ideologiya Hadi yaradıcılığına qısqanc yanaşırdı, onu qəbul edə bilmirdi və elə bu faktı demək kifayətdir ki, bizim Əziz Mirəhmədov səviyyəli ədəbiyyatşünasımızın Hadi haqqında yazdığı namizədlik dissertasiyası ləğv edilmişdi, ancaq bu gün Hadi haqqında çox yazılır, elmi monoqrafiyalar, onun özünün əsərləri nəşr edilir.
Böyük qələm sahiblərinin yaradıcılığı oxucunu ələ alırsa, oxucu düşüncələrində məxsusi bir yer tutursa, həmin qələm sahibi, nə qədər qəribə səslənsə də, özəlləşdirilir (Marina Svetayevanın Puşkin haqqında yazdığı böyük esse yada düşür: "Mənim Puşkinim") və bu qısa qeydlər də məhz "mənim Hadim" haqqındadır.
Bədii sözün müstəqimliyi, birbaşa deyilməsi çox zaman bədii-estetik sönüklüyə, bəzən bədii məğlubiyyətə belə aparıb çıxarır, ancaq "Hadi sözü" öz dövrünün kontekstində bədii ağrının ifadəsi kimi səslənir, çünki onun müstəqimliyi tərənnüm yox, nəsihət yox, çağırışdır, hətta bir sıra məqamlarda, əgər belə demək mümkünsə, qızğın bir vətəndaş xahişidir, ricasıdır, yalvarışıdır.
"Ey vətən!.. Səni sevmək deyilmi imanım?" - deyən Hadinin poeziyası, bir küll halında, əslində, mənəvi faciənin ifadəsidir və baxın, mənəvi eşqi sevgi-məhəbbətdən, aşiq-məşuqluqdan qat-qat artıq dərəcədə vətən eşqi olan bu sənətkar vətənin özündə faciə içindədir. Onun 1905-ci ildə çap edilmiş ilk şeirlərindən tutmuş, ta ömrünün sonuna qədər yazdıqlarında eyni çağırış, eyni haraydır, çünki bu haray eşidilmir və o, "məyus olma, amandır" desə də, özü nəinki məyusluq, əslində, dərin bir kədər içindədir.
"Həsbhal"da oxuyuruq:
Hadi: - Nədir o?
Mürəttib: - Gəncədən bir kimsə göndəribdi sizə.
Hadi: - Nə?
Mürəttib: - Etiraz ediyorlar keçənki şerinizə.
- və Hadi poeziyasında çox əhəmiyyətli və əlamətdar bir cəhət odur ki, bu cür mütəmadi etirazlarla müşayiət olunan Hadi kədəri məhəlli kədər deyil, bəşəri kədərdir:
Bəşər gözyaşlıdır matəmgahi-dünyayə gəldikdən,
Bunu tədqiq qıldım hali-novzadi görən gündən.
.jpg)
Onu həmin bəşəri kədərə aparan mənəvi əhval-ruhiyyəni, ovqatı onun novzadi - vətəni yaratmışdır, yəni bəşəri dünyagörüşünə malik olan Hadi bəşəri düşüncələr içində olarkən, ilk növbədə, öz vətəninin övladıdır və onun poeziyasındakı vətən bəşəriyyətin doğma bir hissəsidir, ona görə də bu poeziyada milli məhdudiyyət yoxdur.
Onun təxəllüsü - Hadi - doğru yol göstərən deməkdir, ancaq onun göstərdiyi yolun qarşısında min bir maneə və bu maneələrin də min bir səbəbi vardı. O, "ey atəşi-cəhalətə büryan olan vətən", yaxud "zənciri-əsarətdə yaşar əhli-cəhalət" - deyirdisə, bu, yalnız faktın təsdiqi deyildi, bu - həmin maneə və səbəblərə qarşı mənəvi protest idi, əlacsızlığın, gücsüzlüyün etirafı və ifadəsi idi:
İnləyir bari-qəm altında vətən, imdad yox,
Kivseyi-mətəm bürümüş cümlə, bir dilşad yox.
Hadi millətçi idi, ancaq onun millətçiliyi məhəlli səciyyə daşımırdı, onun millətçiliyi irqçilik deyildi, əksinə, bəşəri təəssübkeşliyin təzahürü və bir hissəsi idi. O:
Həsəd ol millətə kim, aşiqi-həqiqətdir,
Xəyalı, fikri-məsaisi kəsbi-izzətdir.
Bilib ki, elmlədir şani-növi-insani...
- deyirdi və onun "o millətə" bəslədiyi bu həsəddə açıq-aşkar bir xeyirxahlıq, şəffaf, aydın bir ovqat hiss olunur, çünki:
Biz vətən viranəsin ədl ilə abad istərik,
Seyli-ədl ilə binayi-zülmü bərbad istərik,
Millətin qəlbi-həznin xürrəmi şad istərik,
Sevmərik qeydi-əsarət, xəlqi azad istərik...
Millətin nəyi vardısa, Hadi bunu özününkü etmişdi, hətta cəhaləti belə, o, kənardan müşahidə etmirdi, bunu öz içində yaşayırdı və cəhalətdən şikayət edəndə də "cəhalətimdən şikayət" edirdi.
Bizim ədəbiyyatşünaslığımız onu "XX əsr Azərbaycan şeirində romantizm cərəyanının ən qüdrətli nümayəndələrindən biri" (Yaşar Qarayev) hesab edir, ancaq bu romantizm ədəbiyyatşünaslıq lüğətlərindəki romantizmin eyni deyil, bu hətta bəzən Hadiyə həsr olunmuş yazılarda oxuduğumuz "üsyankar romantizm" də deyil, bu - ağrıyan, yandırıb-sızıldayan romantizmdir və Hadinin poeziyası sövq-təbii olaraq öz romantizmini belə ifadə edir: "Həqiqəti görürüz biz xəyal şəklində", yaxud: "Hürriyyəti-vicdan ki, deyirlər, adı vardır".
Əhatə olunduğu mühitdəki həqiqət onun üçün yalnız "xəyal şəklində"dirsə və "hürriyyəti-vicdan"ın yalnız adı vardırsa, bu - kədərə batmış bir romantikadır; bu - maarifçiliyə daha yaxındır, nəinki antimaarifçiliyin ədəbiyyata gətirdiyi klassik romantizmə.
Hadinin bir çox şeirlərində - onun poeziyasının ana xəttində romantizmdən əsər-əlamət də yoxdur və onun ən məşhur misralarını xatırlayaq:
İmzasını qoymuş miləl övraqi-həyatə,
Yox millətimin xətti bu imzalar içində.
Bu sərt vətəndaş yanğısı Hadi poeziyasının əsas bədii-estetik katalizatorudur, onun enerjisinin mənbəyi məhz həmin yanğıdır və o deyəndə ki:
Millət tikəcək naminə ölsən dəxi heykəl,
Qoyma toxuna yurduna naməhrəm olan əl!
- bu da gələcək haqqında gözəl xəyalistan məkanı deyil, çağırışdır və onun "mücahidi-millət" adlandırdığı Həsən bəy Zərdabinin ruhuna ithaf etdiyi şeirində dediyi "millətdən özgə olmadı bir məqsədin sənin" fikri, düşüncəsi tam şəkildə Hadinin öz yaradıcılıq məramını səciyyələndirir.
Hadinin:
Qıldı, ey ahu, məni vəhşi qəzali gözlərin,
Etdi səhragərdi-cənnət laübali gözlərin,
ya da məşuqəyə müraciətlə yazdığı:
Rövzati-cinanimdə açan qönçeyi-məxmur,
Al qoxla, məhəbbət gülüdür, yasəmənidir
- tipli misralarını oxuyanda mənə elə gəlir ki, bu yad misralar onun poeziyasına təsadüfən düşüb və ola bilsin ki, onlar öz-özlüyündə poetikdir, yaxud da epiqonçuluq nümunələridir - bundan asılı olmayaraq, mənim üçün bu misralar artıq Hadi deyil.
Bir yerdə qərar tuta bilməyən, çırpınan, İstanbula gedən, Salonikə sürgün edilən, Karpat dağlarında vətəni xatırlayan, müəllimlikdən, tərcüməçilikdən, redaksiya (o cümlədən "Füyuzat"da, "Həyat"da, "İqbal"da və s., Türkiyə dövri mətbuatında) işçisindən tutmuş mollalığacan məşəqqətli bir həyat yolu keçmiş Hadi daxili aləmi etibarilə tamam azad bir sənətkar idi, o, "məni azad edən sultani-əqli-nüktədanımdır" - deyirdi və onun nüktədanı xəyallar aləmi ilə yox, real vətəni və milləti ilə bağlı idi.
Hadinin mənəvi azadlığı - başdan-başa kədər içində olan (!) bir azadlıq idi.
Bir ədalətsizliyi (faciəni!) qeyd etmək istəyirəm ki, Hadinin özünün milli bir şair kimi (yol göstərən kimi!) tanınması, sevilməsi, onun vətən və millət sevgisi müqabilində çox solğundur və bunun da səbəbi, əlbəttə, onun poeziyasının dilidir - bu dil onun sevdiyi millət üçün yabançı bir dildir.
Mən ədalətsizlik dedim, ancaq bunda dialektik bir qanunauyğunluq var - yalançı vətənpərvərliyin təzahürü kimi yox, ürəkdən gələn bir fəryadla "millət" deyib, yanan şairi həmin millət bu günün özündə də ərəb, fars lüğətləri ilə oxumaq məcburiyyətindədir.
Onun doğması olan oxucu onu oxuyub, nə dediyini başa düşmür.
Bir sözlə, Hadi öz yaradıcılığının estetik xüsusiyyəti baxımından (və sayəsində!) XX əsrin ən faciəvi böyük sənətkarıdır.
O, şəxsi həyatında da XX əsrin faciəvi bir şairidir.
Bizim XX əsr poeziyamızın cavan yaşlarında şəxsi həyatları məhv edilmiş Hüseyn Cavidi var, Mikayıl Müşfiqi, Əhməd Cavadı var və onlar Sistemin qurbanlarıdır.
Ancaq öz vətənində vəfat edən, məzarının yeri isə məlum olmayan Hadi də faciə qəhrəmanıdır və bu barədə mən Abdulla Şaiqin xatirələrində qələmə aldığı bir epizoddan təsirli söz deyə və göstərə bilməyəcəyim üçün, o xatirə ilə də bu qısa qeydləri bitirirəm:
"Bir gün küçədən keçərkən üst-başı kirli, halı pərişan bir şəxs əlimdən tutdu. Əvvəlcə tanımadım. Çünki tanınılacaq halda deyildi. O, titrək bir səslə:
- Şaiq, məni tanımadın? - deyə soruşdu.
Səsindən, gözlərinin rəngindən Hadi olduğunu tanıdım. Qucaqlayıb, bağrıma basdım.
- Aman, Hadi, bu nə haldır? - dedim".
26 noyabr 2019 Bakı
© Müəllif hüquqları qorunur! Mətndən istifadə etdikdə istinad mütləqdir!
