"Laləlidən dünyaya gedən bir tramvaydayız" - Azər Turan - Azər TURAN

Azər TURAN

Tanrı
Bin birinci gece şairi yarattı,
Bin ikinci gece Cemali,
Bin üçüncü gece şiir okudu Tanrı,
Başa döndü sonra,
Kadını yeniden yarattı.

Ülkü Tamer

Cemal Süreya İkinci Yeninin ilk kitabı sayılan "Üvercinka"da "Laləlidən dünyaya gedən bir tramvaydayız" deyir.

1956-cı ildə Laləlidən dünyaya yola düşən tramvayın 25 yaşlı sərnişini qısa müddətdə türk poeziyasında baxışlar sistemini, dəyərlər kultunu, paradiqmaları dəyişdi.

Sezai Karakoça görə, "Laləlidən dünyaya gedən bir tramvaydayız" yeni şeiri özətləyən, xülasə edən bir misradır. Bu artıq klassik şairin yolçuluğuna bənzəmir. Klassik sair, azğın bir dəvətlə hardasa torpağın sonuna gedər. Uçmaq, yerini dəyişmək, yox olub getmək, qaçıb dönməmək şərtilə. Orxan Vəli axımında isə insan yolçuluğa Laləlidən çıxar və bir tramvaya atılar. Amma mütləq Sirkəçiyə gedər. Yeni gerçəkçi axımda isə Laləlidən çıxar yolculuğa, tramvayla, amma dünyaya gedər. Mən-in ən kiçik davranışı belə böyük xəbər kimidir. Yaşama vardır və önəmlidir. Amma bir xəbər olaraq. Nəyin xəbəri? Bunu şair də bilməz".

Yəni, Orxan Vəlidəki ekzistensiyasız adam İstanbulun başqa bir səmtinə gedər, amma dünyaya getməz.

Barmağı nasırlı Süleyman əfəndi getsə-getsə uzaqbaşı Laləlidən Sirkəçiyə gedər. Onun heç, həm də heç Üverçinkası olmaz.

İkinci Yeni şeiri Laləlidən tramvayla səfərə çıxıb bəlkə də ədəbiyyatın postmodern dünyasına gedir.

Cemal Süreya Afrika da daxil olmaqla bütün kara parçalarında həyatın qaynağının ardınca, Karakoçun ifadəsiylə desəm, gerçək həyatın özünü cövhəriylə görməyə və onu tapmağa gedir.

Bu dünya ərazisini yaxud dünyəvi əraziləri ən fərqli anlamlarda dəyərləndirmək mümkündür. Məsələn, kimə görəsə bu mübhəm ərazi Üvercinkanın bədənidir, kiminçünsə Afrika qitəsidir və s... Mehmet Kaplan bu şeirdə nədənsə beynəlmiləl marksizmlə cinsəl istəkləri bir arada görür. Hətta bu şəkildə olmuş olsa belə, əsas məsələ 25 yaşlı Cemal Süreyanın şerində siyasətlə lirikanın, fəlsəfə ilə estetikanın, varlığımızın Tanatos və Eros başlanğıclarının qarğaşaya yer vermədən bir şeirin nüvəsində bir araya gətirilib, bir məhlulda qarışdırılmasındadır:

Böylece bir kere daha boynunlayız sayılı yerlerinden
En uzun boynun bu senin dayanmaya ya da umudu kesmemeye
Laleliden dünyaya doğru giden bir tramvaydayız
Birden nasıl oluyor sen yüreğimi elliyorsun
Ama nasıl oluyor sen yüreğimi eller ellemez
Sevişmek bir kere daha yürürlüğe giriyor…
Bütün kara parçalarında
Afrika dahil...

…Birlikte mısralar düşünüyoruz ama iyi ama kötü
Boynun diyorum boynunu benim kadar kimse değerlendiremez
Bir mısra daha söylesek sanki her şey düzelecek
İki adım daha atmıyoruz bizi tutuyorlar
Böylece bizi bir kere daha tutup kurşuna diziyorlar
Zaten bizi her gün sabahtan akşama kadar kurşuna diziyorlar
Bütün kara parçalarında
Afrika dahil...

1956-cı ildə, yəni "Üverçinka"nın yazıldığı dövrdə professor Səlahəddin Batu "Düzənsiz duyğu və düşüncələr, şübhə, divanəlik, alatoran çırpıntılar… gözəllik və yaradıcılığın əsasıdır… Bütün xilqətlərin mənbəyi işığın o biri tərəfindədir. Qəlbimizdə daşıdığımız gecədir. Zəkamız qaranlığın nəfəsidir" deyirdi. S. Batu xatırladırdı ki, insan zəkası gecənin dərinliyinə, qaranlığın ənginliyinə enməsəydi, atomun sirrini, kibernetikanı kəşf etməz, kosmosa yol tapmazdı.

Türk şeirinin İkinci Yeni estetikası da sənətə belə bir yanaşmanı tərcih edir, "şeirin bütünündən sezgi yoluyla yarıqaranlıq bir anlam, gizli bir gözəllik çıxarmaq oxucunun hazırlığına buraxılırdı" (Behcət Necatigil). Türk ədəbi düşüncəsində ilk dəfə fransız lirizmindən fransız sürrealizminə, Fransua Viyondan Andre Bretona, on beşinci əsrdən 20-ci yüzilə uzanan təkamül relslərinin səmti, istiqaməti cızılır, "işğal acılarından mavi bir lirizm çıxar"mağın mümkünkünlüyü təsbit olunurdu. Edip Cansevər və Turqut Uyarın, İlhan Berk və Ece Ayhanın, Sezai Karakoç və Cemal Süreyanın timsalında "dilin daha iç, daha dərin imkanları" açılır, yeni semiotik sistem - işarə harmoniyası yaradılırdı. Andre Bretondan yarım əsr öncə (və 22 yaşında) "Maldorurun nəğmələri"ylə "Dənizin bütün suyu intellektual bir qan ləkəsini yumaq üçün bəs etməz" deyə poeziya üfüqlərinə sürreal düşüncənin işartılarını saçan Lotreamondan sonra Cemal Süreyanın "Qan var bütün kəlimələrin altında" xəbərdarlığı, az qala, poetik manifest kimi səslənirdi. Kəlmələrin altındakı qanın baldan şirin olmadığını isə ilk dəfə Salvador Dali kəşf etmişdi. Ümumiyyətlə, Cemal Süreyanın şeirləri bəzən Dalinin rəsmlərini ilüstrə edirmiş kimi görünür: "Buludu kəsdilər bulud üç parça / Qanım yerə axtı bulud üç parça."

Əslində o baş verirdi ki, Cemal Süreyanın təbiriylə, çağdaş şeir gəlib, gəlib kəlmələrə, sözlərə söykənmişdi. Türk poeziyasında şair ilhamının bunca abstrakt, bunca qapalı, bunca sürreal, bunca çılğın, bunca erotik, bunca xaotik, bunca düzənsiz bir dövrü yaşanmamışdı.

Şimdi sen kalkıp gidiyorsun. Git
Gözlerin durur mu onlar da gidiyorlar.
Gitsinler.Oysa ben senin gözlerinsiz edemem bilirsin
Oysa Allah bilir bugün iyi uyanmıştık
Sevgideydi ilk açılışı gözlerimizin sırf onaydı
Bir kuş konmuş parmaklarıma uzun uzun ötmüştü
Bir sevişmek gelmiş bir daha gitmemişti...

Cemal Süreya ilhamına sona qədər hürriyyət verdi, nə yasaq, nə də yasadışı deyilən bir tabu tanıdı, əksinə, şeirin özü, Cemal Süreyaya görə, təbiətin əxlaqı qovduğu yerdən başlamalıydı.

İkinci Yeninin mədəni universiumu hətta Anadolunun balaca bir qəsəbəsində dünyanın bütün pessimist çevrəsini qapsayır, qapsaya bilir. Haldan-hala düşdükcə hətta antikləşən, Asura çevrilən bu qəsəbədə "Kafkanı gəmirən, Kamyunu rahatsız edən, Sartra zaman-zaman fobi (qorxu) yaşadan, Haideggeri düşündürən, Kerkeqoru böhrana salan, Folkneri sərxoş edən, Van Qoqu Van Qoq, Şaqalı Şaqal edən" (S. Karakoç) ölüm vüsalından, yaxud Kafkanın təlaşsız görünməyə çalışan əllərindən tutmuş Hz. İsaya qısqanan Nitsşeyə, Şöpenhauerin öfkəsinə qədər… bütün estetik dəyərlər bir yerdədir: "Merilin Monro öldü deyirəm ona... Ölümü siyah bir kakül kimi alnına düşürməsini bildi... Şimdiysə Cənnətdə Nitsşenin metrəsi olması gərəkir". Yaxud "Sığınacaq yer qalmadı Şaqaldakı eşşəyin gözündən başqa..." Yaxud "sıçrayan qan salamlarıdır qabilə ezra pounda parantez içində raskolnikova"…

Cemal Süreya şeirinin timsalında Türk poeziyası modernizm estetikasına bütünlükdə yiyələndi. Amma türk modernizminin gəlişməsində fərqli məqamlar da var. Avropa şairlərinin böhrandan, tənhalıqdan, qürubdan, zavaldan, məchuldan, sosial qaranlıqdan, "ümidsizlikdən qurtulmanın bir yolu" kimi gördükləri ölümün yerinə, tutaq ki, Cemal Süreya alma ətrini, almanın üstündə uçuşan quşları, çırılçılpaq alma yeyən qadını, platonik olmayanı, gerçək eşqi, Sezai Karakoç isə din duyğusunun ilkinliyini, (bəlkə də) neotomizmi qoydu. Və qəribədir ki, türk şerinin modern məkanında Cemal Süreyanın erotizmi Sezai Karakoçun mistisizmi ilə qarşıdurma yaratmadı. "Üvercinka"dakı gizli eşq ürpərtiləri… "Xızırla qırx saat"dakı ruhsal axış: "kütuphaneleri meleklendiren…" - Sezai Karakoçla ihlamur ətirli qadınına: "Her seferinde başka yoldan çıkılır nirvanaya" - deyən Cemal Süreya eyni estetik məhvərdə birləşib eyni ədəbi-bədii dəyəri bölüşdülər. Biri kitabxananı mələkləşdirdi, digəri qadın vücudunu qutsallaşdırıb cismani həzzi nirvanalaşdırdı.

"Zərif parıltılı şeirlər" (Behcət Necatigil) yazan Cemal Süreya ağaclarda belə eşq məbudu Afroditanın bənzərini arayır. Sanki Pandoranın sirli sandığını kəşf edir. İkiyə bölünsə, yarısı ana, yarısı çocuq, yarısı sevgili, yarısı eşq, yarısı rəvayət, yarısı gecə olan qadını, sürrealcasına çırpınan gözəlliyi, "üzünə sürgün edildiyi qadın"ın bədənini bir coğrafiyaya, bir cənnətə, yaxud bir düşüncəyə (Rolan Bart) dönüşdürməyi bacarır:

Üzünə sürgün edildiyim kadın
Kardeşim olan gözlerini unutmadım
Çocuğum olan alnını sevgilim olan ağzını
Dostum olan əllərini unutmadım
Karım olan karnını və önlerini
Orospum olan yanlarını ve arkalarını
İşte bütün bunlarını bunlarını bunlarını
Nasıl unuturum heç unutmadım.…

Bəlkə də bu məqamda Cemal Süreya Andre Bretonla və Pol Elüarla həmfikirdir. Axı sürrealistlərə görə, “eşq kainatın analojisi, qadın bədəni isə bu kainata işıq saçan qaynaqdır”.

Cemal Süreya "Folklor şeirə düşməndir" deyir. Çünki "şeirdə özəlliyin, şəxsiyyətin olması önəmlidir. Şairi bəlli olmayan şeirlər estetika mövzusu ola bilmir. Şəxsiyyət bugün şeirdə bunca önəmli bir yer tutur. Folklordaysa daha çox anonim qəliblər var. Bu qəliblər özəllik qazanmağa heç uyğun deyil". Və "Xalq deyimlərinin havası şeirin qanad çırpmasına imkan verməyəcək qədər dar bir havadır. Şeirdə əsl olan hekayə etmək deyil, kəlimələr arasında qurulacaq şeirsəl yükdür" qənaətini irəli sürür. Cemal Süreyanın folklora qarşı çıxması, əslində, Orxan Vəlinin şairanəyə, qafiyəyə qarşı çıxmasından daha kəskin bir hadisədir. Tutaq ki, poeziyada Divan gələnəyinə qarşı deyil də, rəsmən "Folklor şeirə düşməndir!" deyib folklora qarşı çıxmaq, əslində, Türk poeziyasının bugünə qədər mövcud olan şeir yapısına, şeir qaynağına qarşı çıxıb yenisini icad etmək cəsarətiydi.

Hətta folklorun şeirə düşmən olması yetməzmiş kimi, bir az əvvəl xatırlatdığım kimi, şeirin anayasaya da tərs və müğayir olduğunu iddia edən Cemal Süreyaya görə "şeir alışqanlıqlara qarşı bir yaylım atəşidir. Bu yaylım atəşi şeirin mövzusunda olduğu qədər dialektikasındadır. Hətta daha çox dialektikasındadır. Amma əxlaqa qarşı dayanmaq şeirin amacı deyil. Bəlkə funksiyasıdır…" Bu mənada Cemal Süreya şairi təbiətlə eyniləşdirir, yaxud "Şair bütün duyğuları uzun müddət, sonsuzca və idrakla qarışdıraraq, sistemsizləşdirərək kahinləşir. Yəni, sevginin, iztirabın, çılğınlığın bütün biçimlərində özünü arayır... Kahin olmaq, kahinləşmək gərəkdir!" deyən Artur Rembo kimi o da şairin kahinliyi məsələsində israr edir: "Bodleri düşünək. Bodler 1867-ci ildə öldüyü zaman estetikada yeni bir çağ başlamışdı. Bodler köhnəni qapamış, yenini açmışdı. O gündən bu günə şairlər min illik gözəlin yerinə çirkini oturtdular. Mısralarda iyi kötüyə yenildi. Tanrının göylərə çəkilməsi, insandaki şeytanın zəfərdən-zəfərə qoşması bu tarixdən sonra ortaya çıxan gerçəklərdəndir… Bodler bir şeyə zidd idi. Rembo isə heç bir şeylə bağlantılı deyildir. Sürrealistlər... həyatın dəyişdirilməsi planında Artur Rembonu təqib edirdilər".

Cemal Süreya surrealist şair deyil. Baxmayaraq ki, düşüncələrində sürrealizmin cazibəsi açıq-aşkar hiss olunur, misralarında sürreal təsvirlər yetərincədir:

Kırmızı bir kuştur soluğum
Kumral göklerinde saçlarının
Seni kucağıma alıyorum
Tarifsiz uzuyor bacakların...

Sürrealist deyildi. Buna rəğmən, o da sürrealistlər kimi "... Hər hansı əxlaqi və estetik qayğı daşımadan düşüncənin özünü meydana qoyması"ndan yanaydı. Özəlliklə eşqə münasibətdə surrealizm estetikasını mənimsəmiş şair idi.

"Erotik həyəcan varsa, sənət mümkündür". Sürrealizmin qurucusu Andre Breton belə düşünür... Və bəzən Cemal Süreyanın ən kəskin aşamalardakı gözlənilməz yumoru (məsələn, Üverçinkaya xitabən "… Aydınca düşünməyi iyi biliyorsun əksik olma / Yataqda yatmayı bildiyin qədər / Sayın Tanrıya qalırsa səninlə yatmaq günah, daha nələr) şeirlərdəki bəlli ifratları xəfiflədir. Duyğuları həzin bir örtüyə bürüyür. Estetik düzəni sıxlaşdırır və şairanəni çoxaldır.

1941-ci ildə Orxan Vəli şairanəyə - dolayısı ilə Əhməd Haşimə qarşı çıxıb türk şerinin hüdudlarını genişləndirdi. On il sonra Cemal Süreya və İkinci Yeniçilər Qərib hərəkatının - Orxan Vəli dalğasının səngiməsinə rəvac verdilər. Bunun ən önəmli səbəbi "dəyişən və inkişaf edən dünya şeiridir. Dünya şeirinə parallel bir çıxışdır". (Turan Karataş) İkinci Yeni Qəribçilərə qarşı dirəniş göstərib, şeirin yapısına şairanəni yerləşdirib onu daha da dərinləşdirdi... Hər nə qədər mübhəm olsa da, yeni bir şeir dilinin yaranmasına vəsilə oldu. Və onu yaratdı.

Edip Cansevər barədə yazımı Cemal Süreyanın bir misrasıyla adlandırmışdım: "Fazla şiirden öldü Edip Cansever". Özü də Cansevərdən dörd il sonra dünyasını dəyişdi. Amma bu dəfə öz şeirini özü yazdı: "Ölüyorum, tanrım / Bu da oldu iştə. Hər ölüm erkən ölümdür. Biliyorum, Tanrım. Amma ayrıca, aldığın bu həyat fəna deyildi… Üstü kalsın"