"Sən çətin tapasan axtardığını..." - Mehman Qaraxanoğlu - esse - Mehman Qaraxanoğlu

Mehman Qaraxanoğlu

Əvvəl yazdım: Bayırda gur yağış yağır. Sonra pozdum "bayır" sözünü. Məgər evim də bayırda deyilmi?! Qədim, kirəmitli evimin damından çardağa tökülən yağış damcılarının səsini apaydın eşidirəm. O səslər "iç"lə "bayır"ın mövcud olmadığını, yalnız dildə qərar tutduqlarını hər an mənə xatırladırlar. Düşünürəm: "Düma ilə Coys arasında" (Kamal Abdulla) nə Birun (dış), nə də Əndərun (iç) vardır. Sehrli ipçiklərdən hörülmüş yağış yumaqları varsa, Birun və Əndərundan necə söhbət gedə bilər? O yumaqlar nə zamansa açılıb qəribə bir əda ilə Birun və Əndərundan keçəcək. Necə ki, evimin damından, daşından, divarından keçir yağış...

Kamal Abdullanın elmi və bədii yaradıcılığı haqqında düşünərkən ilk növbədə "Sehrbazlar dərəsi" gəlir durur gözümün qabağında. Yox, "i" artıq deyildir. Sözün əzəli mistik energetikasını saxlamaq üçün bilərəkdən belə yazdım. Əski səslərə toxunmaq sözün boğazını kəsmək kimi bir şeydir. Kamal Abdulla xırıltıdan "qorxur"... İnanmırsınızsa baxın: "Əvvəliminci", "ikiminci", "bir xeylaq sonra", "artıq neçəminci dəfə idi", "nədi, nə istirsən?" və s.

Kamal Abdulla mətnlərinin ruhuna girmək üçün (bəlkə, ruhunu çağırmaq üçün?!) məhz sənə məxsus olan fərdi Təkcənəlik vaxtın olmalıdır və o vaxta başqalarının girməyini yasaq etməlisən. Görəsən, əynimdə bərq vuran "əsir-yesir" vaxtımı soyuna bilərəmmi?!

"Sehrbazlar dərəsi" bizi daima kontrolda saxlayan iyerarxik vahiməsi, semiotik və koseptual (və hətta bu, XX əsrin ən avanqard cərəyanı olan konseptualizm cərəyanı səviyyəsində qavranılmalıdır) yönləri ilə, idraki-emosional gərginlikləri, qəribə absurdizm və fəlsəfi-estetik gözlənilməzlikləri ilə Mikelancelonun "Adəmin yaradılması" monumental rəsm-freskasını xatırladır. Cəmi bircə barmaq ucu qədər olan bir məsafə... Amma Adəmin barmağı Tanrının barmağına toxunmur. Rəsmə diqqətlə bir də baxın. Tanrı bu toxunuşu istəyir. Vücudunun bütün gərilmiş əzaları ilə istəyir. Yay kimi tarıma çəkilmiş damarlar və üz cizgiləri az qala qışqırır: Uzat barmaqlarını, Adəm! Sanki yaradılış rəmzi olan yumurta qabığının bir tayına "yüklənmiş" İlahi varlıqlar - bu səhnəni intizar, heyrət və vahimə ilə seyr edən mələklər də qovuşma anını gözləyirlər. Simvolik yarımçevrə bütövləşməli, tamlaşmalıdır. Amma Adəm qəribə bir laqeydlik, məyusluq və qorxu ilə sol əlini uzadır. Bəli, məhz sol əlini! Amma yenə də bircə daxili təkan, istək və ehtiras lazımdır ki, barmaqlar bir-birinə sarılsın. Əgər bizə xırda bir eksperiment aparmaq səlahiyyəti verilsəydi, Adəmin boşalmış, süst, yorğun barmağını dikəldər və bu sonsuz ayrılığa xitam verərdik. Amma çox təəssüf! Dahi Mikelancelo son nöqtəni qoyur: İnsan heç bir zaman Tanrıya tam qovuşa bilməz. Niyə? Cavab dahi rəssamın "bilərəkdən" saxladığı o bir barmaqlıq məsəfədəki boşluqdan asılıb...

Kamal Abdulla da "Sehrbazlar dərəsi"ndən bizə çox ağrılı bir mesaj verir: Hamımız Səyyah sehrbazın halal haqqına əl uzadan o mömin bəndə - (məhz mömin!) tacir günündəyik. İlahi düzənin bir zərrəsi olan Sehrbazın qarğışı tutub bizi, nə illah eyləsək də uşaqlıq və gəncliyimizin şəhərinə qayıda bilmərik. Heç bir məqsəd hədəfləmədən Görükməz təpə ilə İlanlı gədik (belə də oxumaq olar: İlan zəhərlərinin qalaqlanıb Görükməz təpə əmələ gətirdiyi gədiklərdə!) arasında fır-fır fırlanırıq. Varlığımızı sübutlayan bir nəsnə varsa, o da fırlanışımızdır. Bütün yollar bizi günah etdiyimiz yerə - Sehrbazlar dərəsinin ağzına gətirib çıxarır. Romandakı hadisələr də həmin tacirin öz məşum əməli ilə öncədən cizgilədiyi xətboyu, bir qədər də dəqiq desək, Mikelancelonun sözügedən freskasında çox da nəzərə çarpmayan xəyali çevrəboyu hərəkət edir.

Əsərin baş qəhrəmanı Karvanbaşını bu sonsuz yola ürcah edən, "üzünü belə düz-əməlli görmədiyi atası cəllad Məmmədqulunun ruhunu çağırtdırmaq" və ondan "bəzi şeylər" soruşmaq ehtirasıdır. Oxucu, cəllad Məmmədqulu ilə "uca göylərdən cəza kimi onun bəxtinə" qonan ilk sevginin ağrısını hiss etdiyi böhranlı bir durumda - çox kritik bir məqamda görüşür. Buna qədər qorxudan onunla bir döşəyə girənlərdən çimçəşmişdi cəllad. Amma indi ilk dəfə gördüyü qadınla onun "titrəşən ruhları ilə bir-birinə qısılıb qalmışdılar". Əlli yaşlı cəlladın son qərarı padşaha xidmətinə xitam vermək olur. Amma... Təhkiyəçi əhvalatı burada kəsib yenə karvana "qoşulur". O, oxucunu dramatik əhvalda saxlamağı bacarır. Bu, sanki bir qumar oyunudur. Hərdənbir bəsitcəsinə (amma "Öz yolunda səhv etmək başqasının yolu ilə düz getməkdən daha yaxşıdır") düşünürəm ki, Dostoyevski "professional" qumarbaz olmasaydı, əsərlərindəki dramatizmin şiddəti bu qədər olmazdı.

"...Gəl, gəl qız, mən ki həyatım boyu əsl məhəbbətin, əsl nəşənin nə olduğunu bilmədim, həsrət bilmədim, vüsal bilmədim, həyatı necə və kimə nə üçün qurban verməyi bilmədim". Cəlladın yadına atasının ölümündən cəmi bir ay sonra təkqıç Zəbulla ilə yatan anasının sözləri düşürdü. "...eynən anası idi gözəl Pərnisə". Əsərdə cərəyan edən qandonduran hadisələrin fonunda psixoanalitikanın banisi Ziqmunt Freyd yada düşür. "Sehrbazlar dərəsi" əsl şüuraltılar romanıdır. Vaxtilə "basdırılmış" enerjinin tədricən "püskürüb" hər şeyi kontrola alması əsərdə ustalıqla verilir. Çevrəboyu hərəkətdə olan Karvan simvolik obrazı da bu işdə rupor rolunu oynayır. İstər-istəməz Soltan Hacıbəylinin "Karvan" simfonik lövhəsi ruhumuzda səslənir. Karvan bir nöqtədən çıxıb eyni nöqtəyə qayıdır. Bu, həm də çevrə deməkdir. Əsərdəki hadisələr də karvanın troyektoriyasına uyğundur. Karvan bizi çox "uzaqlara" aparır. Həmin uzaqları birləşdirən ortaq nöqtələr - açar sözlər bunlardır: Allah, səhra, sehr, dərviş, yuxu, rəmz, fanilik, baqilik... Bu sözlər dərvişlik rəmzləri və sufi simvollarıdır.

Dünyadərki şifrələrin poetik gizliliyini və dini-fəlsəfi sistemlərin cəmini özündə ehtiva edən sufizmlə roman arasında xeyli ortaq nöqtələr tapmaq olar. Lakin əsərdən eşidilən səslər daha əski çağlardan - Zərdüştlükdən, şamanizmdən, qədim hind mətnlərindəki mistik təsəvvürlərdən, "Quran"dan gəlir. Çağdaş bədii-fəlsəfi-estetik təlimləri də bura əlavə etmək lazımdır. Bu yerdə kiçik bir haşiyə çıxmaq istəyirəm. Totalitar dövrünü - sosrealizm mərhələsini pis, yaxşı başa vurub günümüzə adlayan yazarlardan biri sehrə, ovsuna - bütövlükdə mistizmə inanmadığını, amma oxucuya maraqlı olsun - deyə, əsərlərində mistik elementlərdən yetərincə istifadə etdiyini söyləyir. Əcəb məntiqdir! Sual olunur: Müəllifin inanmadıqlarına oxucu niyə inanmalıdır? Əgər yazıçı inanmadığı nəsnələrdən yazırsa, oxucunu nəyə inandıra bilər? Onun qeyri-səmimiliyi o dəqiqə üzə çıxar. Çünki mətn dəniz kimidir - dekorativ süni gülləri atır sahilə. Bu, bir! İkincisi, belə çıxır ki, mətn oxucuya hesablanır. Bu ki, primitiv bir düşüncədir! Yaşı yetmişi haqlayan digər bir yazıçı isə əsərində "modern" təşbeh və metaforalardan istifadəsini qabardır, guya bununla, hətta nəsrə yenilik gətirdiyini dilə gətirir. Bu, yoluxucu xəstəliyin haradan əsib gəldiyi məlumdur - o çağın resenziyalarına gedin baxın. Çoxunun sonluğu təxminən belədir: Yazıçı dildən, bədii təsvir və ifadə vasitələrindən məharətlə istifadə edir. Absurddur! Yazıçı dildən deyil, daşdanmı istifadə etməlidir? Yazıçı ona görə yazıçıdır ki, o, məcazlarla işləməyi bacarır.

Bu məqamda paralellərin aparılması qaçılmazdır. "Sehrbazlar dərəsi" ilk cümləsindən son cümləsinə qədər məcazdır. Dil bütünlüklə metaforik bir küpün içinə yığılıb. Dairəvi, çevrəvi bir küpün... Siz necə düşünürsünüz, o küpün düz, hamar səthində "kimi", "tək", "qədər" qoşmaları başlarını xüsusi eqo ilə qaldırıb dimdik dura bilərlərmi?! Yox, sonuncu cümləni məcaz xətrinə demədik. Dilə cıdır atı kimi baxıb onu hədsiz dərəcədə yükləmək ədalətsizlikdir. Adicə təşbeh də bəzən ağır yükə çevrilə bilər. Dildə sadəliyə nail olmaq lazımdır. Söz və cümlə üzərində variasiyaların sonu görünməməlidir. "Durub genə bir şeir yazım, özümə bir qəbir qazım". (Şəhriyar) Gündə başdansovdu beş qəbir qazan yazıçıya yalnız bunu deyə bilərik: Unutma, qəbir incəsənət faktıdır!

Kamal Abdulla "Sehrbazlar dərəsi"ndə sözdən qaçıb. Əsərdə danışmayan sözlər danışan sözlərdən çoxdur. Lap çoxdur! Uzaq səfərə çıxan karvana artıq heç nə "yüklənməyib". Məgər biz gerçək həyatımızda təşbeh və metaforalarla danışırıq?! Romanda daxili nitq dioloji nitqi üstələyib. Bu da sözə maksimum qənaət deməkdir. Qəhrəmanlar daha çox ürəklərində danışırlar. Dəqiq desək, dodaqlarının altında. Səslər söz halında dışa yansımır. Elə dodaqların altındaca doğulur və "ölürlər".

Kamal Abdulla Azərbaycan nəsrinə yeni bir üslub gətirib: Vird üslubunu! Bu, daxilə yönəlikliyi şərtləndirir. Milli-tarixi və etnopsixoloji kimliyimizi simvollaşdırır. Şərq bu üslubda gözəldir. Miniatürlər də bu üslubdadır. Bu üslub qışqırtı sevmir. "Pıçıltı tam sükuta, tam sükut az qala hıçqırığa" (Kamal Abdulla) çevrilir. Hər şey dodaqların altında həll olunur. Onun estetikası belədir: Səs ucadan çıxmır. Ola bilsn ki, sözə çatana qədər səsin nəfəsi çıxsın. Eşidəcəyin bircə sözün izi ilə düşüb getməlisən, özün-özünə sual verib özün də cavab tapmalısan. Bax, bu cür: " - Kimin göz yaşını silmisən bu dünyada? - Heç kimin. - Bu dünyada göz yaşı axmayıb deməli...". " - Hansı yol ilə gedək? - Bilmirəm. - O zaman gedə biləcəyimiz yol yoxdur deməli".

İmpressionistlər haqqında, adətən, deyirlər: Onların tabloları böyük güzgünün xırda parçalarıdır. Onları bir-birinə birləşdirməsən, tablo əmələ gəlməz. Kamal Abdulla nəsri də belədir. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, simvolik karvanın hərəkət troyektoriyasına uyğun olaraq "Sehrbazlar dərəsi"ndə zahirən bir-birinə "uzaq" olan onlarla hadisənin təsviri verilir. Fikrimizi əyaniləşdirək: Karvan - Məmmədqulu əhvalatı - karvan - Hüsnükərəm qəziyəsi - karvan - (karvanbaşı ilə Xacə İbrahimin dialoqu) - Qarağac (yazıçının eyni obrazı müxtəlif əsərlərdən keçir. Hər dəfə, sanki güzgü yenilənir, həmin güzgü parçası tamam fərqli bir tablonun hissəciyi ilə qovuşub mozaik, həm də labirintvari bir aləm yaradır. Sehrbazlar dərəsinin həndəvərində "dörd bir tərəfindən yoğun çeşmələr axan" Qarağacla tanış oluruq. Bu həmin Qarağacdır ki, "Unutmağa kimsə yox..."da dərin fəlsəfi-estetik mahiyyətlə dolur) - Xacə İbrahimin sehrbazlarla, sonra Səyyahla (Hacı Mir Həsən ağa Səyyahla) görüşü - yenidən Cəllad Məmmədquluya qayıdış - (Cəllad xisləti, onun anatomiyası və patologiyaları açılır. Padşah heç vaxt cəzanın növünü sözlə cəllada deməyib. Cəzanın sirri gözdən oxunarmış. Yalnız bircə dəfə "yanlışlıq" olur. Guya oğlunu öldürüb arvadını alan qocanın qəziyəsində. Kəndxuda Bayraməlidən ilk intiqamı qocanın özü alır) - yenə karvan - Səyyah sehrbazın kimliyi bilinir - Məmmədqulu ilə Pərnisə əhvalatı - (Qızı ilk dəfə görən cəlladın beynindən keçən fikrə baxın: "Nə incə boynu var. Birdəfəlik boynu var ki, bunun". Yəni birdəfəlik, bir zərbə ilə kəsiləcək boynu. Kamal Abdulla şüuraltıları açıb qoyur ortaya. Cəlladın yadına atasının ölümündən cəmi bir ay sonra təkqıç Zəbulla ilə yatan anası düşür: "eynən anası idi gözəl Pərnisə") - karvanbaşının evi (Səyyah sehrbazın karvanbaşıya dediyi sözlər: "Məndən istədiyini məndən alacaqsan. Sonrası mənlik deyil". Bu, çox böyük fəlakətlərin başlanmasını xəbər verən siqnaldır) - ölümdən əvvəl ölmək ritualının fəlsəfi çözümü - "ruhlarla bəni-insanlar arasındakı ünsiyyət yollarının birdəfəlik yox olması üçün" Ağ dərvişin iyirmi dörd şəyirdindən iyirmi üçünün intihar etməsi (Əslində bu, bir uçuşdur. Yerə dəyməzdən əvvəl ölmək sirridir. İntihardan intiqam almaq üslubudur. Yerdə yox, göydə ölmək səadətidir. Məhz qədim Şərqə bəlli idi bu sirr, bu sehr! Orxan Pamuk yazırdı: "Mən "Qara Kitab" romanımı Fəridəddin Əttarın "Uçmağın məntiqi" əsərinin təsiri altında postmodernist üslubda yazmışam. Dariuş Şayeqan, Hüseyn Nəsr, Əli Şəriəti kimi alimlərin ideyalarından "Qar" romanında istifadə etmişəm") - karvanbaşının qadını - yenə karvanbaşının atası Məmmədqulunun əhvalatı - vəzirlə şahın söhbəti - (Vəzir Məşdəli nəsrimizdə son dərəcə orijinal bir obrazdır. O, altşüuruna peşəkarcasına nəzarət etməyi bacarır. Əsl diplomatdır. Sözləri zərgər dəqiqliyi ilə seçir, amma... o, seçilmiş sözlərə yeni-yeni "senzorlar" seçməyi də unutmur. Sanki o, dilin həm də bəşəri faciələrə yol açdığını əvvəlcədən bilir. Bu aspektdən yanaşdıqda "Çəngəl çiçəkləri" hekayəsindəki Baş kahindən tamamilə fərqlənir. Vəzir, Məmmədqulunun atası sarvan Qədirqulu ilə dost oub. Vəzir ilk dəfə Məmmədqulu ilə görüşünü yada salır. Sən demə, Məmmədqulu qaçaq düşübmüş. Özü gəlir atasının dostu Məşdəlinin yanına və əsl həqiqəti söyləyir. Anasını tacir Zəbulla ilə bir yerdə qətlə yetirdiyini deyir. Çünki eşq yaşayırlarmış. Anası ilə Zəbullanın öldürüldüyü səhnələr dünya ədəbiyyatının ən təsirli səhnələrindəndir. Son anda anasının dilində "la ilahə illəllah" kəlməsi, Zəkullanın dodağında isə təbəssüm. Vəzir: "- Şahın qulluğu deyirsən sən, nə deyirsən, nə təhər qulluqdu bu? - Eşitdiyi cavabdan vəzirin bədəninin tükləri biz-biz olur. Məmmədqulu cavabında deyir: "Cəllad olardım, ağa". Dissident rəssam Cavad Mircavadovun yaxın keçmişimizi - avtoritar dövrünü simvolizə edən "Yırtıcı" rəsmi göz önünə gəlir. Kamal Abdulla Cəllad obrazı ilə cəlladlığın, yırtıcılığın kodunu açır: Cəllad "ölümlə belə oynamaqla" öz dərdini dərdsizləşdirir". Və "İnsan düşündüyümüzdən daha əxlaqlıdır və ağlımıza gətirməyəcəyimiz dərəcədə əxlaqsızdır". Freyd) - Ağ dərvişin fəlsəfəsi - ("İşıq qaranlığındır, qaranlıq işığın deyil. Həqiqət odur ki, bizim ruhlarımız öz dünyalarında bir-birlərinə nifrət edirlər". Seyid Sarı: "Ruh məndən kənar mən sağamsa, başqa bir yerdə olmaz". Ağ dərviş: "Ancaq işığı görə bilən işığın qədrini heç bilməz". Seyid Sarı və Ağ dərviş Mənuçöhr ibn Sadiqə müridlik etmişlər. "Kimdir Ağ dərviş? Ağ dərviş Allahın sirdaşıdır! Seyid Sarı isə yalnız Allahın dostuna çevrilmişdi") - Atasının ruhu ilə karvanbaşı Allahverdinin söhbəti - Cəllad Məmmədqulu ilə oğulluğu onbaşı Şahsevənin həyat tarixçəsi - (Əslində Şahsevənin atasını da Cəllad o dünyalıq edib, amma qəribədir, doğma balası kimi böyüdür onu. Ruh: (Məmmədqulu) "Bu mənim son qətlim oldu. Əvvəliminci mənim anam idi, sonuncu da ki sənin anan". Şahsevənin kəsilmiş başının darvazadan həyətə atılması və torbadan damcılanan qanın qoxusundan oğlunun kəsilmiş başı olduğunu sezən atanın səssiz fəryadı. Faciəviliyin estetikası rakursundan baxdıqda bu, dünya ədəbiyyatının ən unikal səhnələrindən biridir).

Başgicəlləndirici hadisələrin dumanlı, qəliz fonunda oxucu bəzən karvanın çevrəboyu hərəkət istiqamətlərini və ya simvolik küpün xəyali cizgilərini görə bilmir və bu üzdən də zahirən bir-birindən aralanmış layları üst-üstə yığmaq müşkülə çevrilir. Oxucuya yalnız heyrətlənmək qalır: Yazıçı buna necə nail olur?! Romanın strukturu da dediyimizi sübutlayır. Əsərdə hər şey sanki barmaq ucu boyda bir boşluğa və ya kiçik bir küpə yığılıb. Ona görə yığılıb ki, barmaq o biri tərəfə - Tanrıya tərəf adlaya bilsin. Adlaya bilirmi? Bəs o yığılan "hər şey"in adı nədir? Bəlkə, o, "heç nə"dir? Romanın əvvəlində müəllif bizə xəbərdarlıq edir: "Tül pərdənin arxasında idi hər şey, elə oradaca baş verirdi əgər baş verirdisə". Demək, olmuşlar həm də olmamışlardır. Oxucu da tül pərdənin arxasından seyr edir bu absurdluqları. İstəsə də pərdəni qaldıra bilməz. Çünki sirr açılar, zamanın cəfəng mahiyyəti faş olar. Zamanı da, o sirri də dipdiri saxlayan o tül pərdədir. Hər birimiz də pərdə arxasındayıq. Cəllad Məmmədqulular da bizimlədir. Özünüz deyin, biz onu və ya öz içimizi dışa yansıda bilərikmi? Bu dünyanın günahsızları "günahı bilinməyən günahlılardı". Yazıçı o barmaq ucu boyda boşluğu "dolğun an" adlandırır. Cəlladsız nə "dolğun an?". Hər şey bir anın içərisinə (küpün və ya Mikelancelonun bütövləşməyə, dolğunlaşmaya can atan çevrəsinə) yığıla bilirsə, nə zaman-filan? Təhkiyəçi qurtuluş yolunu göstərir: Disharmoniyadan qurtulub bu ömrü "dolğun an" kimi yaşamağı bacarmalıyıq! Romanın başlıca ideyalarından biri də budur.

"Sehrbazlar dərəsi"ndə (Bunu öncə "Yarımçıq əlyazma"da eləmişdi) yazıçı ənənəvi tarixi roman texnologiyalarını dağıdır və sübut edir ki, əgər dünən baş verənlərlə min il bundan əvvəl baş verənlər şüurumuzda eyni anda proyeksiya olunursa, hansı "tarix"dən danışmaq olar? "Etiraflara doğru: "Yarımçıq əlyazma" ən böyük abstraksiyada mifoloji tarixlə real tarixin üzbəüz, qarşı-qarşıya qoyulmasıdır. "Kitabi-Dədə Qorqud" müstəvisi mifoloji tarix, Şah İsmayıl müstəvisi real tarixdir" (Kamal Abdulla "Əvvəl-axır yazılanlar"). Biz müəlliflə razılaşırıq. Amma bir oxucu kimi mifoloji tariximizdə baş verən onlarla hadisənin çağımızla necə səsləşməsi fonunda birincinin real tarix müstəvisindən də daha real olduğunu söyləyə bilərik. Lakin lap dəqiq desək, hər iki müstəvi eyni səviyyədə realdır. Etirafım: "Sehrbazlar dərəsi"ndəki tarixə mifoloji tarix deməyə dilim gəlmir...

Tarix şüurumuzda müəyyən ardıcıllığı simvollaşdırır. Ədəbiyyat tariximiz də buna uyğun qurulur. Amma özümüzə sual verib soruşmuruq ki, tarixi xronoloji ardıcıllıqla öyrənməyin mənası nədir? Və ümumiyyətlə, tarixi öyrənməyin mənası nədir? Kamal Abdulla bu sualların cavabını əla bilir. Çox geniş erudisiyaya, kosmik təfəkkürə və epoxal ədəbi dinamikliyə malik olan yazıçı hər cür ideoloji-populist yanaşmaları rədd edir və haqlı mövqeyini kompensasiya etmək üçün heç bir yalançı ədəbi jestə əl atmır. O, tarixdən yalnız özünə gərək olanları seçib götürür. Ona görə də yazıçının trilogiyasında - "Yarımçıq əlyazma", "Sehrbazlar dərəsi" və "Unutmağa kimsə yox..."da qədim, orta və yeni tarix yoxdur. Ümumiyyətlə, qəbul etdiyimiz anlamda tarix yoxdur. Tarixi kəsimlər, parçalar vardır. Onlar da sanki yaşadığımız "bu gün"dür. Və ya tarixə çevrilməyə macalı olmayan gələcəyin "bu gün"ü...

"Dağ başından üzüaşağı qaranlıq boşluğa əl-ələ verib iyirmi üç ağpaltarlı vücud durna qatarı kimi açılır". Bəs iyirmi dördüncüsü? Bu, Səyyah sehrbazdır və ya "günahı bilinməyən günahlı". Roman düz gözümüzün içinə baxıb qəddar bir səssizliklə vird eyləyir: Bu dünyanın "günahsızları günahı bilinməyən günahlılardı".

Romanda gözəgörünməyən, lakin kütləvi qırğın silahlarından heç də geri qalmayan çox amansız bir hissin obrazı şəkilləndirilir: İntiqam hissinin! Yazıçı xəbərdarlıq edir: Biz, intiqam hissinin fərdilikdən çıxıb kütləviləşdiyi qəddar bir dünyada yaşayırıq. Yaradılışın əvvəlində fərdlər bir-birindən intiqam alırdı, sonra qruplar, tayfalar (bizdə İç və Dış oğuzlar!) bu çarəsiz xəstəliyə tutuldular. Bugün isə ölkələr, dövlətlər, hətta onların əmələ gətirdiyi birliklər intiqam hissi ilə alışıb-yanırlar.

Karvanbaşı Allahverdi lap uşaqlıqdan bu hisslə zəhərlənib. Qoca qarı nənəsi: "- İntiqam almasan damdanbaca səni gəlib aparar" - deyib. Hər gün deyib, öləndə dili söz tutmayanda gözləri ilə deyib: "Sənin qatilin şahın özüdü". Müəllif bütün bəşəriyyətə səslənir: "İntiqam deyib yaşamaq olmaz. Gücün çatmaz yaşamağa. Heç kəs heç kəsə cəza verə bilməz, cəzanı Allah verir".

Ümumiyyətlə, intiqam hissini doğuran səbəblər çoxçeşidli olduğundan ədəbiyyatda ona münasibət də dualdır. Fərqyaradıcı bir əlamət kimi Şərq-Qərb "qarşıdurma"sına da rahat girə bilir. Danimarka şahzadəsi Hamletlə Karvanbaşı arasında xeyli ortaq nöqtələr tapmaq olar. Fərq ondadır ki, Cəllad Məmmədqulunun ruhu oğlunu intiqamdan çəkindirmək istəyir, atasının kölgəsi isə Hamleti intiqama səsləyir. Şərq islahedici, Qərb isə təhrikedicidir.

Psixoloqlar intiqam hissinin insanı çox zaman ayaqda saxlamasını da dilə gətirirlər. Necə deyərlər, ona "aristokratik" bir görkəm verirlər. Amma... və lakin Şərq təfəkkürünün intiqamı "aşağılayıb" miskin bir səviyyəyə endirdiyi çağlar daha çox olub: "Sən də get vur onun atının bir gözünü çıxar". Özü də bu hökmün xan tərəfindən çıxarıldığını biləndə adam dəhşətə gəlir (M.F.Axundzadə: "Hekayəti-vəziri xani-Lənkəran").

1975-ci ildə fransız rejissoru Rober Enriko tərəfindən çəkilmiş "Köhnə tüfəng" filmində başını aşağı salıb öz sənəti ilə - cərrahlıqla məşğul olan həkim Dandyö həyat yoldaşı və qızının almanlar tərəfindən qətlə yetirildiyini biləndə sarsıntılar içərisində potensial bir qisasçıya çevrilir. Filosof Hamleti və insanlara həyat bəxş edən cərrahı qatilə çevirən intiqam hissinə bəraət qazandırmaqdan başqa çarəmiz qalmır. Bu bəraət "Siçan tələsi"ndən ("Hamlet") keçir. "Siçan tələsi" həm də Şekspirin öz qəhrəmanına verdiyi bəraət aktı, təmizlənmə, arınma, bir sözlə, simvolik "katarsis" məqamıdır.

Bir Şərq mütəfəkkiri kimi intiqam hissinə Kamal Abdulla tamamilə fərqli rakursdan baxır. Romandan çıxan ədəbi-bədii məntiqə görə, bu hiss zəncirvari qəza kimidir - burada ölən və xəsarət alanların sayı daha çox olur, hətta bütöv bir xalq Yer üzündən silinə bilər. Görəsən, intiqam hissini vətənpərvərlik hissi ilə "səhv salıb" göz görə-görə öz xalqını ölümə, səfalətə, əbədi təcridolunmaya aparan bədnam qonşularımızın "başbilənləri" - Rusiyanın və xarici dövlətlərin qulbeçələri bu romanı oxuyublarmı?!

Hissi-idraki qavramları, semiotik stixiyası, bədii-estetik tamlığı və başlıcası, genetik kodları ilə XX yüzilliyin ən böyük filosofu, "söz və fikir zadəganı" Hüseyn Cavidə mistik və ruhani tellərlə bağlı olan Kamal Abdulla "Sehrbazlar dərəsi"ndə sanki intiqamdan intiqam alır. Yazıçı oğlunun qatilini tanısa da, qisasçılıq hissinə, kinə, qəzəbə qalib gəlib ona öz evində sığınacaq verən Səlma ananın (Hüseyn Cavidin "Ana" dramı) fenomenal varisi, ruh davamçısı kimi çıxış edir: "Get, gözüm görməsin! Uzaqlaş, dəf ol! Nə haqsızlıq etdinsə Allahdan bul!" (H.Cavid, "Ana") "- Heç kəs heç kəsə cəza verə bilməz, cəzanı Allah verir" ("Sehrbazlar dərəsi").

Əgər mənə Kamal Abdullanın sərhəd tanımayan ictimai-siyasi fəaliyyəti və zəngin ədəbi-bədii-elmi yaradıcılığını bircə ifadə ilə adlandırmağı tapşırsaydılar, patetik səslənsə də "Elm və ədəbiyyat Yasonu..."nun üzərində dayanardım. Dünya şöhrətli Borxes külli-ədəbiyyatın cəmi dördcə əhvalatın ətrafında fırlandığını söyləyir: "Cəmi dörd əhvalat var: Birincisi, istehkama çevrilmiş şəhər haqqındadır (Troya). İkincisi, qayıdış haqqındadır (Odissey). Üçüncüsü axtarışdır (Yason). Dördüncüsü müqəddəslərin intiharıdır (Odin, Atis). Əhvalat cəmi dörd dənədir və nə olur-olsun, biz yalnız həmin hadisələri bu və ya başqa şəkildə nağıl edəcəyik".

Kamal Abdulla da yunan mifologiyasının "sarışın, burmasaçlı" mistik qəhrəmanı Yason kimi daima axtarışdadır. Onu "Sehrbazlar dərəsi"nə gətirib çıxaran da o sonsuz axtarışların məntiqi nəticəsidir. Nə qədər "günahsız" görünsəm də insanam, qəddar bir təbəssümlə onun öz misrasını dodağımın altında vird eləyə-eləyə ona "qaytarıram": "Sən çətin tapasan axtardığını...". Amma vird davam eyləyir: "Axı, mən bunu deməyə də bilərdim, bunu mənsiz də bilir o": "Sən axtardığını itirməyiblər". Heç nə itirmədiyini bilə-bilə sonsuz bir ehtirasla axtarmaq! Bax, əsas məsələ budur, qalan şeylər təfərrüatdır...