Şeytanbazar: itirilmiş yaddaş yeri - Rüstəm Kamal yazır - Rüstəm KAMAL

Rüstəm KAMAL

Qoca Tiflisin göbəyində bir qədim məhəllə var, Şeytanbazar adında. Tarixi "müsəlman anklavı". Mədəniyyətimizin yaddaş yeri. "Yaddaş yeri" fransız tarixçisi Pyer Noranın əsas kateqoriyasıdır, bir etnosun tarixi xatirə düşüncəsinin mövcudluq formasıdır (P.Nora "Yaddaş yerlərinin problematikası", rus dilində). Müsəlman şəhər landşaftının elementləri - məscid, hamam, bazar meydanı Paronbəyov və Xalatov karvansaraları, misgər, dulusçu, papaqçı, dəmirçi, bəzzaz dükanları, çayxanalar, türklərin "Roza" lokantası… onun topoqrafik obrazını tamamlayır, üslubuna görə Gəncənin, Şəkinin, Təbrizin memarlıq üslubunu xatırladırdı. Şah Abbas məscidi isə bu məkana bir qutsallıq işarəsi verir.

Bir ticarət məkanı (bazar) kimi arxetip səviyyəsində mövcudluğunu davam etdirirdi. N.Nərimanov təəccüb edirdi ki, "Tiflis müsəlman şəhəri olmaya-olmaya müsəlmanlar olan məhəllədə də Şeytanbazarı məlum məşhur bir bazardır".

Şeytanbazar A.Şaiqin uşaqlıq xatirələrinin unudulmaz səhifəsidir: "Şeytanbazar o vaxt Tiflisin ən izdihamlı küçələrindən idi. İki-üç yerdə çayxana var idi. Bu çayxanalar səhərdən axşama qədər hey dolub boşalır; hərə qarşısında bir stəkan çay oturur, dərvişlər nağıl söyləyir, ilan oynadır, xanəndələr çalıb-oxuyurdular. Böyük samovar səhərdən gecə yarısınadək qaynayır, onun yanından qızarmış kömür əskik olmur, çayxana xidmətçiləri qəlyan başına maşa ilə od qoyub, çəkə-çəkə alışdırır, sonra aparıb müştəriyə verirdilər. Müştəri də bir əli ilə qəlyanın uzun boğazından, bir əli ilə də uzun müştüyündən yapaşıb çəkir və tez-tez tüstünü havaya buraxırdı. Samovarların hisi, tənbəkilərin acı tüstüsü çayxananın içini duman kimi bürüyürdü" (A.Şaiq. "Xatirələrim"). Bu mənzərəni Tiflis Azərbaycan teatrının tanınmış aktyoru və rejissoru İbrahim İsfahanlı xatirələrində təsvir edir: Şeytanbazarda elə məşhur çayçılar var idi ki, vağzalda adı çəkilən kimi tanınırdı. Ramazan ayında aşıqlara da rast gəlmək olardı. Türkiyədən gəlib burada çayçılıqla məşğul olan Yaqub Şükri əfəndi adlı bir nəfərin dükanında türk xalq çalğı alətləri üçlüyü çalıb oxuyardı. Uzun qış gecələrində "Qaragöz" xalq oyunu göstərilirdi. Xoruz döyüşü, Qoç jöyüşü də şeytanbazarlıların sevimli əyləncəsi idi (bax: İ.Kərimov. "Ə.Haqverdiyev və teatr").

Şeytanbazar həmişə güclü, ritual-oyun atmosferi ilə fərqlənirdi. İ.İsfahanlı xatirələrində bu məqama da toxunur: "Şeytanbazarda" ayrı-ayrı oyunbazlar dəstəsi fəaliyyət göstərirdi. Hətta beşmərtəbəli Xalatov karvansarasının hər mərtəbəsinin özünəməxsus bir dəstəsi, yəni təkiyyəsi var idi. Bu büsat o qədər şöhrət qazanmışdı ki, "maşınqabağı", "qalaməhəlləli" - adlı ayrıca uşaq dəstələri də yaranmışdı. Dəstələrə nüfuzlu şəxslər başçılıq edirdilər. Onlar məhərrəmlik mərasimini də təntənə ilə keçirirdilər".

Azərbaycan mədəniyyət tarixinin mühüm bir hissəsi bu gerçək və mifik məkanla keçibdir. "C.Məmmədquluzadənin yaddaşında bu qeyri-adi məhəllə geridə qalmış müsəlman dünyasının səciyyəvi, tipik, ümumiləşmiş rəmzi kimi qalmışdır" (İ.Həbibbəyli. "C.Məmmədquluzadə: mühiti və müasirləri").

Bir məkan kimi, Şeytanbazarın da öz "dili" vardı. Bu "dili" küçəsi, meydanı, Şah Abbas məscidi, Kür çayı, tacirlər, sazandələr - xanəndələr, aşıqlar bu "dili" yaradırdı. M.F.Axundzadənin evi burda idi, hər gün meydandan keçib işə gedirdi.

Şeytanbazarın mistik ruhu Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevi maqnit kimi həmişə çəkib Tiflisə gətirirdi. "Şeytanbazar meydanı Mirzə Cəlilin bir növ yardıcılıq laboratoriyası funksiyasını da yerinə yetirmişdir. Vaxtilə ədib özü etiraf etməli olmuşdu ki, "Tiflisin Şeytanbazarında rast gəldiyini islam aləmi hər gün və hər saat yazmağa vadar edirdi. Material o qədər idi ki" (İ.Həbibbəyli).

Şeyx Sənan eşqi Cavid əfəndini bura bağlamışdı. Rza Təhmasib xatırlayırdı ki, "Cavid Şeytatbazarda bir mənzil tutmuşdu. Oradan Şeyx Sənan dağı aydın görünürdü. Cavid, Əziz Şərif və mən bir neçə dəfə həmin dağa gəzməyə getmişdik. Cavid burada Şeyx Sənana istinad edilən qəbrin yanında xeyli dayanar, riqqətlə ona baxardı. Sonra başa düşdüm ki, o ruhən və fikrən bu yerlərə yaxın olmağa bir ehtiyac duyurmuş" ("Ədəbiyyat və incəsənət", 2 mart 1963).

XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan yazıçısı (M.Cəlal. Ə.Haqverdiyev, Ə.Şərif, N.Nərimanov...) onu Orta əsrlər müsəlman dünyasının modeli, məkan obrazı kimi qavrayırdı. "Belə məhəllə dünyada müsəlman aləminin hər bir şəhərində var… Qeyri-şəhərlərin və qəsəbələrin Şeytanbazarı bir şəkildədir: toz və torpaq, zibil, evlər və dükan-bazar, xaraba, küçələr dolu it-pişik və keçəl-küçəl müsəlman uşaqlar. İki dünyanın biri çayxana, tiryəkxana, qumarxana. Dar küçə və bazarda yük heyvanları qarışıb adamlara… maarifin, səliqənin və nəzafətin (təmizliyin - R.K.) burada iyi - əsəri görünməz… Bura varid olan təzə bir adam da… buranın vəhşilik halına təəccüb edəcək" (C.Məmmədquluzadə).

Tiflis mürəkkəb semiotik mexanizm kimi Qafqaz mədəniyyətinin generatoru idi, çünki özü "müxtəlif dillərə zümrələrə, xalqlara aid olan mətnlərin və kodların qazanı"na (Y.Lotman) çevrilmişdi. Burda hər qövmdən adamın (ləzgi, kürd, gürcü, erməni, türk) danışığını eşitmək olardı.

Tiflisin "semiotik poliqlotizmi". Azərbaycan dilinin, Azərbaycan ziyalılarının da bu "çoxdilli oyunda" iştirakını təmin edirdi. 1912-ci Tiflisdə Azərbaycan teatrı üçün bu məhəllədə bina ayrılır. Ona "müsəlman auditoriyası" deyirdilər (Ə.Şərif. "Keçmiş günlərdən"). Molla Nəsrəddinin düşmənlərinin yuvası idi. "Onlarla Şeytanbazarlı Tiflis mollası Mir Bağır Mirheydərzadənin başçılığı ilə jurnalı boykot etməyə hazırlaşırdılar" (A.Hacıyev. "Tiflis ədəbi mühiti").

Bu türk müsəlman məkan koduna qarşı erməni məkan kodu (Avlabar) dururdu. Ermənilər Tiflisin Alaverdi məhəlləsində yaşayırdılar. "Tiflis şəhəri biri böyük, o bir çox kiçik olmaq üzrə ikiyə bölünmüşdü. Bu iki düşmən cəbhəsinin hüdud xətti. Ortaçala körpüsünün Şah Abbas məscid körpüsünə və buradan Şeytanbazar meydanına orta yararaq hüduda qədər uzanan xətti idi" (Ö.F.Nemanzadə).

Rus-İran müharibələrindən sonra Tiflisə ermənilərin güclü axını, həyasızcasına kütləvi şəkildə şəhərdə məskunlaşması etnik-mədəni qarşıdurmanı gücləndirir, xüsusən, 1905-ci ildə erməni-müsəlman qırğınında daha konkret şəkil alır. Ömər Faiq Nemanzadə xatırlayır: "1905-ci il noyabrın 20-də axşam saat 9-da ləzgi paltarlı üç adam faytonla erməni məhəlləsi tərəfindən gəlib. Türklərin Şeytanbazardakı "Roza" lokantasının qabağından keçərək havaya beş-on güllə atdılar və faytonlarını bərk sürüb Ortaçalaya doğru getdilər".

Şeytanbazarın tarixçəsini Tiflisin müsəlman mifologiyasından ayrı düşünmək olmaz. "Mifologiya" sözünü metaforik mənada işlədirik. N.Nərimanov Şeytanbazarın real tarixinə mifoloji ruhun hopduğunu bilirdi. Buranı əlinin içi kimi tanıyırdı. "Qədimdən həmin Şeytanbazarı doğrudan da bir şeytan yuvası idi: adam öldürərdilər, harada? Şeytanbazarında. Cib kəsərdilər, harada? Şeytanbazarında. Filan Hacının oğlu var-yoxunu qumara uduzardı harada? Şeytanbazarında. Filan Sibirə göndərilən, sonra qaçıb gələn adamı harada tapardılar? Şeytanbazarında. Biçarə kəndçiləri (…) soyardılar, harada? Şeytanbazarında. Böylə bir tarixi olan bazara Şeytanbazarı deməyib nə deyəcəksiniz? Qədimdə, yadıma gəlir, bu bazarda bir adət də var idi: qəribə, adətdən dışarı bir paltarda adam görsəydilər. Şeytanbazarının cavanları ona sataşardılar" (N.Nərimanov. "Şeytanbazarda").

Şeytanbazar xatirələri və rəvayətləri silinib gedir. Dərbənd, Göyçə, Təbriz kimi Şeytanbazar da azərbaycanlı ruhunun daha bir məkanı olur və aktiv topoqrafik obraz kimi yaddaşımızda getdikcə ilğıma çevrilir. Artıq Şeytanbazar bir mifdir. Və gün gələcək bir Azərbaycan yazıçısı bu mifin zaman içində mənasını və ifadə formasını hiss edib qələmə alacaq və ona əbədilik işarəsi qazandıracaq.