Atam dünyasını dəyişəndə heç nədən xəbərsiz, dəniz sahilində oturub dincəlirdim. Qəfildən anam zəng vurdu, - "papanın vəziyyəti yaxşı deyil, gəlin", - dedi! Uşaqlarım balacaydı onda. Dənizdən çıxmaq istəməyən körpələrin əlindən tutub sürüyə-sürüyə evə necə gətirdiyimi xatırlamıram. Bilirdim, son günlər canı ilə əlləşən atamın vəziyyəti yaxşılıqdan keçib. Anamın səsindəki qətiyyətli ton da atamın artıq dünyada olmamasından xəbər verirdi. Atamgilə çatanda yas düşən bütün evlər kimi, məni ilk qarşılayan qohum-qonşuların tələm-tələsik ora-bura çıxarıb atdıqları ayaqqabılar oldu.
Onu üzü qibləyə uzatmışdılar. İki il amansız xəstəliyin caynağında çabalayan, ölmək istəməyən adamın əzablarından ruhunu xilas edən quru bədən qoyulmuşdu ortalığa. Atamın meyitinin üstündə anam təkcənə oturmuşdu. İki il xəstə ərinə baxan yorğun əllərini aram-aram dizlərinə çırpır, ağı deyib ağlayırdı. Birdən yerdə oturanlardan kimsə amiranə səslə dedi: "- Az, bəsdi, adam ərini ağlamaz, ayıbdı!" Anam onunla da xırp səsini kəsmişdi. Ürəyinin dərinliklərindən süzülüb gələn isti göz yaşı mavi gözlərinə yığılıb üzüaşağı damcılayırdı. Anam məni görən kimi ürəkləndi. İçəridə oturanların hamısı nəzərlərini cənazədən və anamdan çəkib mənə zillədi. Cənazəni görəndə atamın ölümündən çox, onun çəkdiyi əzablar gözümün qarşısına gəldi. Əl atıb üzünü örtən mələfəni qaldırdım. Otaqdakılar hamısı içini çəkib, diksindi. Qolumdan yapışdılar: "A bala, neynirsən, havalanarsan, ağlın gedər, balaların qalar ortalıqda", - dedilər. Onun sifətinin sol tərəfi içəriyə doğru çəkilmiş, üstündə çapıq olan iri burnu sanki quruyub yox olmuşdu. Anam sonralar dedi ki, bircə dəfə xırıldadı, sonra dərindən nəfəs alıb keçindi.
Ağlamadım, hıçqırmadım. Onu dəfn etməyə aparanda, "aparmayın!", dediyimi, bir də tünd valerian qoxusunu xatırlayıram ancaq...
Sonrakı günlərdə də gözümdən yaş gəlmədi. Ürəyim yanırdı, odlanırdı, amma bu yanğının külü hara səpələnirdi bilmirəm. Arxamızda dağ boyda anam vardı. Üç uşaq - hamımız ona qısılmışdıq, ona güvənirdik. "Atamız getdi, eybi yox, anamız ki, var", - deyib təsəlli tapdıq. Anam da möhkəm qadın idi. Hər gün, hər an yanımızda oldu. Bizi bir gün gözündən qoymadı, zəng vurmayanda zəng vurdu, evinə getməyəndə, özü durub evimizə gəldi. Elə bil anadan dul qadın kimi doğulmuşdu.
Evin ən cığal, ən qəzəbli uşağı mən idim. Onunla çox dalaşırdım. Üzdən hər şeylə barışmış kimi görünsəm də, atamın ölümünü qəlbən heç kimə bağışlamırdım. Özümü dərk edəndən onun nə cür əziyyətlər çəkdiyini gözümlə görmüşdüm, əzablarını bütün içimdən keçirmişdim. Cavanlıq illəri, qaçqınçılıqdan sonra yaşadığı məşəqqətlər, ali təhsilli müəllim olsa da, heç yerdə iş tapmayıb, çörək, corab satmasını, müəllimlik qürurunun sınmasını dəfələrlə izləmişdim. İndi elindən-obasından yüz kilometrlərlə uzaqda, miskin, qaçqın ömrünü hamı kimi sona çatdırmışdı atam. Həyatdan kam almadan getmişdi.
Heç kimə bağışlaya bilmirdim, bilməzdim bu gedişi. Gündəlik yaşayışımda isə təmkinli, sakit ömür sürməyə çalışırdım. Ürəyimin dərinliklərinə lağım atıb, onunla bağlı, ümumiyyətlə, yaşadığımız çətinliklərin yaratdığı acı təəssüratların hamısını həmin lağımın qatlarında gizlədib, basdırırdım. Getdikcə həmin lağımlar dərinləşib nəhəng quyuya çevrildi.
On bir il sonra həmin quyuya anamla bağlı səssiz hıçqırıqlar, hönkürtülər, hayqırtılar da əlavə olundu. Son ümid yerimiz anam günlərin birində, hamımızdan uzaqda, soyuq xəstəxana otağının birində canını tapşırdı. Anam öləndə güclü olmağa, görünməyə məcbur oldum. Bacımı sakitləşdirməli, qardaşıma dayaq olmalıydım. Yenə də dəqiq xatırlayıram, anamın ölümünə heç cür ürəkdən ağlaya bilmədim. Amma bu dəfə ağlamağa imkan olmadı. Sonralar ordan-burdan eşidirdim, "halal olsun, özünü kişi qızı kimi apardı", - deyirdilər. Deməli, ananın ölümünə ağlamamaq, özünü tox tutmaq üçün mütləq kişi qızı olmalıydın. Amma mən içimdə qazdığım quyuya, anama ağlaya bilməməyin yükünü, dərdini yığmaqla ört-basdır etməyə çalışırdım. Əslində, özüm qazdığım quyuya, özümdən xəbərsiz yıxılırdım.
Atamı zaman-zaman hekayələrimdə, yazılarımda həzin-həzin xatırlayırdım, kövrəlirdim. Amma anamın xatirəsinə yaxın dura bilmirdim. Şəklini böyüdüb şkafın gözünə qoysam da, ən yekə vazanı gətirib düz anamın şəklinin qarşısına qoydum. Onun gözləri ilə üz-üzə gəlməkdən, narın gülüşü ilə rastlaşmaqdan it kimi qorxurdum. Bilirdim ki, anamı xatırlasam, onunla bağlı anlara, günlərə gedib çıxsam, geri qayıtmaq mənim üçün çətin, bəlkə də mümkünsüz olacaq. Mənimsə bu həyatda yaşamaq məsuliyyətim, övladlarım vardı. Bu gündə yaşamağa məcbur idim. Mənə keçmiş, atalı-analı günlərə gedib çıxmaq, oralarla yaşamaq zərərli idi. Gələcəyə baxmaq lazımıydı. Amma hansı keçmişlə baxmalıydım həmin gələcəyə?! Uşaqlığı 1993-cü ilin avqust ayında bitən, işğaldan sonra bircə gündə böyüyən, ömrünün narahat illərinin xeyli hissəsini geridə qoyub həmin gələcəyə necə, hansı ürəklə getməliydim, özüm də bilmirdim.
İçimdəki quyunun isə çoxdan üstü bağlanmış, ətrafında ot-ələf cücərmişdi. Hansısa güclü təkan, zəlzələ olmasa, həmin quyunun üstünün açılması, içindəkilərin bayıra sıçraması mümkün deyildi.
Hər halda mən belə düşünürdüm, ancaq ilk dəfə 2021-ci ildə Cəbrayıla birinci səfər edəndə həmin quyu möhkəm təkanla silkələndi, ordan-burdan çat verdi. Ot-ələf kökündən qopub kənara düşdü.
Sonra növbəti Cəbrayıl səfərləri başlandı. Hər dəfə təkrarlanan bu yarımgünlük səfərlər mənim illərlə unutmaq istədiyim, unutduğumu düşünərək özümü aldatdığım quyumu, bəlkə də mağaramı bir az uçururdu. Nəhayət, bu ilin iyul ayında Cəbrayılda bir neçə gün ard-arda qaldım. 32 ildən sonra ilk dəfə Cəbrayılda gecələdim. Gecəylə, gündüzlə, özümlə təkbətək qala bildim. Həyatımdan çıxıb getmiş bütün xoş günlərə xatirələrə, uçub-dağılan evimizə, məktəbimizə, yollara, cığırlara, atama, anama saatlarla ağladım. Və onda anladım ki, insan doğmalarının ölümündə ağlamalı, ürəkdən hönkürməli, anasının, atasının tabutundan sallaşıb aparmağa qoymamalı, bağırıb qışqırmalıdı, nəinki içində quyu düzəltməlidir. Qarış-qarış böyüdüyüm torpağın yer üzündən silinən yaşayış yerlərinin yanında təkbaşına gəzəndə hiss elədim bu həqiqəti. Hər yeri gəzib dolandım, bütün xatirələrimi gün işığına çıxardım, amma heç bir təskinlik tapa bilmədim. Hər şey dağılmışdı, bitmişdi, məhv olmuşdu. Uşaqlığımdan, keçmişimdən iynə ucu boyda nişanə görmək üçün böyüdüyüm evin, oxuduğum məktəbin, gəzdiyim küçələrin bir addımlığına da yaxın düşə bilmirdim. Qara torpaq doğmalarımı əlimdən aldığı kimi, xatirələrimə nişan olacaq məkanları da udub yox etmiş, torpağa çevirmişdi. Bütün keçmişim balaca-balaca təpələrin altında itib-batmış, yox olmuşdu.
Cəbrayıla köçən sakinlər həmin dağılmış küçələri dəstə-dəstə gəzirdilər. Hamı nəsə axtarırdı; kimisi bir ağacın dibində, kimisi uçuq-sökük tikililərin tinində, kimisi, daşda, qayada. Amma heç kim axtardığını tapmırdı. 28 illik zaman axıb getmiş, yox olmuşdu. Biz hamımız zamanımızı salıb itirmişdik. Həyatımız üç hissəyə bölünmüşdü: müharibədən əvvələ, müharibə dövrünə və ondan sonrakı - bugünkü dövrə.
Bizə bitməyən, sonu olmayan həsrət, bir də bomboş quyular, mağaralar qalmışdı.
Ümid yerim, təsəllim isə Cəbrayıldakı xarabalıqların ortasında gül kimi açılan yeni yaşayış binaları, onların həyətində ora-bura qaçışan balaca, totuq-motuq uşaqlar idilər. Onlar müharibə görməmişdilər, onlar valideynlərinin yaşadıqları ağrıları yaşamamışdılar. Şad-xürrəm ata-baba torpaqlarında, hər qarışı şəhid qanı ilə yuyulan vətəndə böyüyürdülər. Onlar qələbə qazanan, tarix yazan kişilərin oğulları, qızları, qalib ölkənin övladlarıydılar!
Avqust 2025
© Müəllif hüquqları qorunur! Mətndən istifadə etdikdə istinad mütləqdir!
