İnsan mənzərələri - Nazim Hikmət

Pirayə xanıma

Ləman -

yaşı bəlli deyil,

bəlkə on üç,

bəlkə iyirmi,

əsmər

və arıqdı.

Burnu qıpqırmızı,

üzü dəyirmi

və insanı

təəccübləndirəcək qədər

yekədir

yaşıl plaşının altında

məmələri...

Vədat -

on səkkiz yaşında,

yoğunpeysər,

boynunda altıoxlu qalustuk,

üzündə sızaqlar var,

elə hey danışır:

"Heç bir yerin

hamamına bənzəməz

Bursa hamamları,

hələ "Fərəhəfza" -

bağ-bağat içində bir otel,

müştərilər təmiz,

qiymət də

elə baha deyil,

üç-beş papel,

müəyyən qədəri

sahibkara çatır...

Keçən il

bir erməni qızı apardım,

erməni milləti bicdi,

bizim türklərə bənzəmir.

Özünü tutdu,

cehizini düzəltdi,

gavur adəti... olur...

alana da xoş,

gedənə də xoş...

Qızlardan biri

Vədatdan soruşdu:

- Sənə nə verəcəyik,

haqq olaraq...

- Siz heç nə...

Mən

otel sahibindən

bir papel alıram...

hər dəfə üçün,

vasitəçi kimi...

İndi

mövsümdü...

Bəxtiniz gətirsə...

gündə on beş dəfə...

bəlkə daha çox...

Bir hesabla,

gör, hara vurub çıxır?

Bursanın da gözü

xas mal görsün qoy...

İstanbul qızlarının

ən gözəlləri kadıköylülərdir deyə

yazır qəzetlər...

Səhərdən bəri

ilk dəfə

yerində qurcalandı

nəqqaş Ömər,

üzünü Rəcəbə tutub:

- Bir siqaret ver, - dedi.

Rəcəb

sürətlə önündən

keçib getdi,

geri dönərkən

atdı siqareti...

Nəqqaş Ömərin atası

müftü idi.

Evinin içində

Hindistan cevizindən

düzəldilmiş təsbehlər,

kətan canamazlar,

və Quranın

xəttat Osmandanqalma

qızıl haşiyəli əlyazmaları...

Fəqət,

bir dənə də olsun,

hamam, karvansara sənədi,

dəmiryol səhmi yox idi.

Müftü əfəndi

ağappaq, kök bir adam idi,

Ömərsə sısqa, xəstə bir uşaq -

ərəbcəni öyrənə bilmədi,

farscanı öyrənə bilmədi,

Əhmədiyyə kitabında

cənnət qapılarına baxıb:

- Bunlar ki, Dolmabağça

qapılarının eynidir, - dedi

və başladı

dürlü-dürlü

naxışlar vurmağa...

Müftü əfəndi

məşrutiyətdən əvvəl

vəfat etdi.

Arvadları -

əllərinə nə keçdi -

təsbeh,

canamaz,

Quran...

götürüb getdilər...

O dağıthadağıtda

iyirmi yaşındaydı Ömər.

Quranın

xəttat Osmandanqalma

qızıl haşiyəli

əlyazmalarını satıb,

pullarını

Parizyana barında

yelə verdi...

Balkan müharibəsinə könüllü getdi.

Əsir düşdü.

Geri dönəndə,

Kalpakçılarda

nəqqaşlıq etdi.

Əhmədiyyənin

Firdovs qapılarının

üstündəki naxışlar

batist üzərində

canlanmağa başladı.

Taxta dükan,

taxta qəlib,

taxta çömçə-qaşıq...

Və

axşamlar

şərab dolu

qırmızı bardaq

və

əsirlikdənqalma

bir az qulampərəstlik -

xoşbəxt yaşayırdı

Müftü oğlu

Ömər əfəndi,

ta ki İtaliyadan

hazır kağız ülgülər

gələnə qədər...

Çünki

kağız ülgülər

bağladı bir-bir

nəqqaş dükanlarının qapılarını,

bir daha açılmamaq üzrə...

Rəcəb

yenə sürətlə

geri dönərkən

fırlatdı kibriti Ömərə...

Əli,

stolun üstündə

üzüqoylu yatır,

köynəyinin kürəyi cırıq-cırıqdı.

Ləman su başına getdi.

Neclə Vədata dedi ki:

- Qardaşım,

bu sısqa qızı

aparmayaq,

Belində soyuqluq var -

keçən il İzmirdə tutdu,

hər yeri çürüyür,

piltə-piltə tökülür,

həm də inanma,

yalan deyir,

kadıköylü deyil...

Dənizdə

balıq qoxusu,

döşəmələrdə

taxtabitilərlə gəlir

Heydərpaşa vağzalına bahar.

Gözləmə salonunda

oturacaqlarda deyil,

qapıya yaxın,

beton divarın dibində

çöməlmişlər,

nimtələrində mavi düymələr,

sarı qumaş şalvarlarının

dizləri yırtıq,

qırmızı saqqallı

iki bolqarıstanlı mühacir.

qəzəbsiz kədərlə danışır biri:

- Yövmülbetər,

betərdən betər,

sonra yetər

pulun bürüncü,

insanın bici,

hamısımı belədir,

amma yaxşısı da var...

Bayırda,

perronda

hərəkət etdi 15:45 qatarı.

Bu qatar

yataqlı vaqonları

olmasına rəğmən,

qatarların ən bərbadıdır,

yəni,

altı quruşluq

siqaret kimi

bir şeydir...

Qalib usta

dustaqlarla sağollaşıb,

döndü gözləmə salonuna.

Əyləşdi

nəqqaş Ömərdən

bir az aralıda.

Əli

masanın üstündə

üzüqoylu yatır.

Rəcəb

birdən-birə

radiatorun

önündə dayandı,

fırlatdı düyməni

istidən soyuğa,

soyuqdan istiyə.

Sonra

bir təpik atdı borulara

və bağırdı səsi gəldikcə:

- Kəsməli yer üzündən kökünü

cuhudların,

tez gəl,

Hitler amca,

hardasan?

Rəcəb qaynaqçı idi

və

səhərdən bəri

gözləyirdi ki,

Moiz anaşa gətirsin...

Qalib usta

Hitlerə nə dost idi,

nə düşmən,

Ancaq Rəcəbə acığı tutdu.

Baxdı

bolqarıstanlı mühacirlərə.

Yenə

eyni hirssiz kədərlə

danışırdı

qırmızı saqqallılardan biri:

- Gedər

İbrahim peyğəmbərə

deyər ki, hərif,

qarğalar gördüm -

peyindən qalxıb,

budağa qonub,

əzan verirlər.

Adam gördüm,

çayın başını kəsdirib,

bütün suyunu içir -

qoymur axsın.

Ceyran gördüm,

qaçıb getmir,

düşüb ovçunun arxasınca:

- Vur, vur məni, - deyir.

İbrahim peyğəmbər də

deyər ki, hərifə:

- O qarğalar ki, gördün,

fırıldaq mollalardır.

O adam ki,

çayın suyunu

tamam içir,

dövlətdir,

çayı öz başına qoymur,

içir, içir, doymur...

O ceyran ki, var,

günahlarımızdı,

düşür ovçuların

arxasınca,

ovçular da

puldu, pul...

Əli

masanın üstündə

yatır üzüqoylu,

köynəyinin kürəyi

cırıq-cırıq,

qumral saçlıbaşı

biləklərində...

Birdən

Rəcəb bağırdı:

- Bura karvansaradı,

oteldi, nədi,

qalx dəliqanlı!

Əli qımıldanmadı.

- Ey, səninləyəm!

Əli qımıldanmadı.

Rəcəb

tutub dəliqanlını kürəyindən

çevirdi arxası üstə.

Əlinin başı yana düşdü,

Əli çoxdan ölmüşdü...

Qızıltorpaq vağzalına yaxın

bir taxta evin bağçasında

çox böyük

bir fıstıq ağacı vardı.

Yana əyilmişdi bir az.

fıstıq ağacının altında

bir qadın,

başında sarı yaylıq,

paltar sərirdi.

Keçdi nəriltiylə 15:45 qatarı.

Beton villalar

sıralanıb ta Pendikə qədər.

Hələ

fidan halındadı ağaclar.

Tənəklər

təzə-təzə yaşıllanır.

Keçdi nəriltiylə 15:45 qatarı.

Beton villalar.

Paşanın

qırxotaqlı mülkündən

bir uçuq köşk qalmış,

ta Pendikə qədər

beton villalardır,

beton villalar...

Belə, ikindi vaxtı

Göztəpə stansiyasında

səs-səmir olmur.

Və

çox zaman

eyni yerdə təkbaşına

bir hərəm ağası əyləşir.

Boydan uzun,

candan zəif.

Axıra qalanların

ən yaşlısıdı.

Beton villalar...

Keçdi nəriltiylə 15:45 qatarı.

Saymazyana,

məğrur-məğrur

gəzişirlər şamlıqda

parıltılı qara satindən

önlük taxmış qızlar.

Dim-dik məmələrilə

qürurlandıqları bəlli.

Hamısının əlində kitab var.

Keçdi nəriltiylə 15:45 qatarı.

Beton villalar...

Süd kimiydi dəniz.

Günəşin rəngi

avazıyırdı yavaş-yavaş.

Asfalt yolla

plyaja gedirdilər

adamlar -

sarı çiçəklər kimi

tərpənirdi başlarında

iri, həsir şlyapaları...

Beton villalar...

Keçdi nəriltiylə 15:45 qatarı.

Adalar göründü

qarşı tərəfdə,

dənizin dibindən bixəbər

gəmilər kimi...

Ta Pendikə kimi,

ta Pendikə kimi

beton villalar,

beton villalar...

Keçdi nəriltiylə 15:45 qatarı.

Qartalın

sement fabriki

qalın toz və kədər içində

və sahildə

gizli neft anbarları.

Keçdi nəriltiylə 15:45 qatarı.

Pendik.

Qatar dayandı.

Fuad

qolundakı qandalla

vurdu Xəlilin dizinə,

göstərdi

perronda gəzən

mülkü geyimli

polis məmurunu.

Xırda gözləri,

xırda burnu

və çox böyük qulaqları vardı.

Bir az qozbeldi.

Paltarı lacivərddi,

çəkmələri sarı,

qapqara fetr şlyapası

əzik-üzük.

Yaşına görə cəlddi,

əlləri yupyumşaqdı.

Arxa cibində bir şey

pencəyini qabartmışdı bir az...

Çıxdı Pendikdən 15:45 qatarı.

Maşinist Əlaəddin

mavi kürkünün yaxasını

bir düymə də açdı.

Çölə çıxarıb başını,

baxdı arxaya:

bir yük vaqonu,

beş minik vaqonu -

lüks, yeməyi, içməyi, yatağı

içində -

bundan əlavə,

altı dənə də marşandiz

bir-birinin dalınca

yellənə-yellənə gəlir.

Və

nə vaxt belə

arxaya baxsa Əlaəddin -

xüsusilə döngələrdə -

bir kəndirə

bağlayıb vaqonları

öz çiynində

çəkirmiş kimi olurdu

və

enişlərdə

arxadan gələn

vaqonların ağırlığını

hiss edirdi kürəyində.

Qatarlar

gələrlər sallana-sallana -

Əskişəhər - Heydərpaşa,

Heydərpaşa - Əskişəhər.

1928-lərdən bəri

yolcular enər-minər,

matorlar dəyişər,

Əlaəddin dəyişməz,

Əlaəddin yerində...

Qatarlar

gələrlər sallana-sallana...

Çamadanı

kətan köynəkli

bir yolçu kimi -

poçt qatarına yox-

Sirkəcidə sürət qatarına minmək,

yumşaq vaqonda yatmaq

və xüsusən gecələr

vaqon-restoranlarda

kiçik,

qırmızı abajurların

qarşısında oturub,

araq içmək,

araq içmək...

Qatarlar

gələrlər sallana-sallana...

- Usta...

Əlaəddin

kömürçü İsmayıla

tutdu üzünü:

- Nədi, İsmayıl?

- Bu müharibənin

axırı nə olacaq?

- Yaxşı olacaq.

- Yəni, necə?

- Restoranlı vaqonda

araq içəcəyik.

- Bizmi?

- Biz.

- Bəs kömürü sobaya kim atacaq,

qatarı kim sürəcək?

- Onu da biz.

- Zarafatı burax, usta.

Bu davada kim qalib gələcək?

- Biz.

İsmayıl,

bir şey kəsməsə də ağlı,

üstünü vurmadı,

Sadəcə,

qapqara,

qapqalın qaşlarını

dartdı bir az

və dedi:

- Usta, bir sualım da var,

bu gördüyün relslər

bütün dünyanı

dolana bilərmi?

- Dolanar.

- Demək ki,

müharibə olmasa,

amma təkcə müharibə yox,

sərhədlərdə

sorğu-sual olmasa,

relslərin üstünə

qoyduqmu qatarı,

dünyanın

bir başından

o biri başına gedərik…

- Dənizə

rast gəlsək,

dayanarıq.

- Onda gəmiyə minərik.

- Təyyarə daha yaxşı olar.

İsmayıl güldü.

Qabaq dişlərindən biri

sınıqdı.

- Mən təyyarəyə minmərəm, usta.

- Niyə?

- Anamın vəsiyyəti var.

- Deyib ki, təyyarəyə minmə?

- Yox,

deyib ki,

qarışqanı da incitmə.

Əlaəddin

yavaşdan bir şapalaq vurdu

İsmayılın çılpaq ənsəsinə.

- Sən nə səfeh adamsan,

minərik…

minərik təyyarəyə,

amma

adam öldürmək

üçün yox,

göy üzündən

zövq almaq üçün.

Hə, indi sən

dur sobamızın közünü

bir qurdala!

Ardı var

Hazırladı: Dilsuz