İnsan mənzərələri - Nazim Hikmət

Pirayə xanıma

Bursa həbsxanasında yatdığım illərdə "Görkəmli adamların həyatı" seriyasından bir kitab üzərində işləyirdim. Və görkəmli adamlar dedikdə, qəribə də olsa, məşhur sultanları, paşaları, sənət adamlarını, alimləri, gözəllik kraliçalarını, quldurları, milyonçuları deyil, səs-sədaları işlədikləri fabrikdən, tarladan, dükandan, yaşadıqları məhəllədən uzağa getməyən adi insanları nəzərdə tuturdum. Təbii ki, təxəyyülə yox, real həyata müdaxilə etdiyim üçün poetik süsdən daha çox publisistik tona üstünlük verirdim.

Həmin ərəfədə faşist Almaniyası SSRİ-yə hücum etdi - İkinci Dünya müharibəsi başladı. Bu mənim planlarımı dəyişdirdi. Belə qərara gəldim ki, iyirminci əsrin tarixini yazım, əlbəttə, bədii şəkildə. Bu tarix müxtəlif millətlərdən, təbəqələrdən olan insanların həyatlarını ehtiva etməli idi. Yəqin düşünəcəksiniz: faşist Almaniyasının SSRİ-yə hücumu ilə iyirminci əsr tarixi arasında nə əlaqə? Bəlkə də haqlısınız. Amma indiki kimi xatırlayıram: Baş mühafizəçinin müharibənin başladığını xəbər verəndə, elə bil, içimdə nəsə qırıldı və iyirminci əsrin tarixini yazmaq duyğusu qəlbimə hakim kəsildi. Belə qərara gəldim ki, Hitlerlə başlayım, sonra geriyə - Boyer hərbinə doğru getdim, həbsxanadan çıxdıqdan sonra da, ölənə qədər hər il müharibə əleyhinə bir kitab yazım. Demək ki, faşizmin yeniləcəyindən, eyni zamanda, həbsxanadan çıxacağımdan əmin idim…

İyirminci əsrin tarixini tanıdığım bütün xalqların - türklərin, azərbaycanlıların, rusların, ukraynalıların, ingilislərin, fransızların, hindlilərin bəzən üç sətirlik, bəzən üç səhifəlik tərcümeyi-hallarını anladaraq yazacaqdım. Bələd olduğum bu insanlara təxəyyülümdə yaratdığım insanları da qatacaqdım.

Sonradan mən "İyirminci əsrin tarixi" kitabının adını dəyişib, məzmununa uyğun olaraq, "İnsan mənzərələri" qoydum.

O günlərdə kraliça Yelizavetta dönəmində yaşamış şairlərin şeirlərini və Qoqolun "Ölü canlar" pyesini təzəcə oxumuşdum. Güman edirəm ki, o sənət nümunələrinin də yazdıqlarıma müəyyən təsiri və faydası olmuşdur.

Həbsxanadan çıxdığım zaman artıq 66000 misra yazmışdım.

Azadlığa çıxdıqdan bir il sonra vətənimdən ayrılmaq məcburiyyətində qaldım. "İnsan mənzərələri"ni özümlə götürə bilmədim, yaxalansam məhv edərlər deyə qorxdum. Sizə bəlkə də qəribə gələcək: 66000 misranın üzünü köçürməyə, yəni ikinci nüsxəsini hazırlamağa vaxt tapmamışdım. Tam mətni bir neçə yerə bölüb, dostlarıma payladım. Moskvaya gəldikdən bir qədər sonra onların böyük bir qisminin polisin əlinə keçdiyini və yandırıldığını öyrəndim. Xoşbəxtlikdən, mən hələ həbsdə olarkən əsərin bəzi hissələri Parisdə kitab halında dərc olunmuşdu. Bu gün əlimdə 66 min misradan cəmi - 17000 misra var…

Amma insan heç vaxt ümidini itirmir, yerdə qalan o 49000 misranın da bir gün tapılacağına inanıram.

Nazim Hikmət
1961-ci il, Moskva

1941-ci ilin baharında

Heydərpaşa vağzalında

gündüz saat üç.

Pilləkənlərin üstündə

gün işığı,

yorğunluq

və təlaş…

Bir adam

pilləkənlərdə dayanıb,

bir şeylər düşünür.

Zəif,

gücsüz

və qorxaqdı.

Burnu sivri və uzundu.

Sifəti çopur-çopurdu.

Pilləkənlərdə dayanan adam -

Qalib usta -

qəribə şeylər

düşünməyilə məşhurdu:

"Halva yesəm hər gün" -

deyə düşündü beş yaşında.

"Məktəbə getsəm" -

deyə düşündü on yaşında.

"Atamın bıçaq dükanından

axşam əzanından

əvvəl çıxsaydım" -

deyə düşündü on bir yaşında.

"Sarı çəkmələrim olsa,

qızlar mənə baxsalar" -

deyə düşündü on beş yaşında.

"Atam niyə bağladı dükanını?" -

deyə düşündü on altı yaşında.

"Məvacibim artarmı?" -

deyə düşündü iyirmi yaşında.

"Atam əllisində öldü,

mən də belə tezmi öləcəyəm?" -

deyə düşündü iyirmi bir yaşında.

"İşsiz qalsam" -

deyə düşündü iyirmi iki yaşında.

"İşsiz qalsam" -

deyə düşündü iyirmi üç yaşında.

"İşsiz qalsam" -

deyə düşündü iyirmi dörd yaşında.

Və zaman-zaman işsiz qalaraq,

"İşsiz qalsam" -

deyə düşündü

əlli yaşına qədər.

Əlli bir yaşında

"Qocaldım,

atamdan bir il çox yaşadım" -

dedi.

İndi əlli iki yaşındadır.

İşsizdir.

Pilləkənlərdə dayanıb,

qəribə bir hiss gəmirir beynini:

"Neçə yaşımda öləcəyəm?

Öləndə üstümdə

bir yorğan olacaqmı?"

Burnu sivri və uzundu.

Sifəti çopur-çopurdu.

Dənizdə balıq qoxusu,

döşəmələrdə

taxtabitilər ilə gəlir

Heydərpaşa vağzalına bahar.

Səbətləri və heybələri

pilləkənlərdən endirirlər,

pilləkənlərdən qaldırırlar.

Polisin yanında

bir çocuq,

təxminən on beş yaşında,

enir pilləkənlərdən.

Bir sənədi-filanı yox,

adı Kamaldı,

və yapyalnızdı,

köynəksizdi, ayaqqabısızdı

kainatın ortasında...

Aclığından başqa

bir şey xatırlamır,

bir də xəyal-məyal -

qaranlıq bir yerdə bir qadın...

Pilləkənlərlə qaldırılan heybələrin

qırmızıdı,

mavidi,

qaradı naxışları.

Bu cür heybələri

əskidən ata, qatıra yükləyərdilər,

indi qatarla aparırlar...

Pilləkənlərdən bir qadın enir.

Çarşaflıdı, şişmandı.

Adviyədi adı.

Əslən qafqazlıdı.

1311-ci ildə qızılca çıxartdı.

1318-ci ildə gəlin oldu.

Paltar yudu,

xörək bişirdi,

uşaq doğdu.

Və bilir ki,

öldüyü zaman

bir şal qoyacaqlar tabutuna,

Selatin camilərindən.

Bir kürəkəni imamdır.

Pilləkənlərin üstündə gün işığı,

bir baş yaşıl soğan

və bir insan:

Əhməd onbaşı.

Səfərbərlik oldu:

yunan müharibəsinə getdi.

Məşhur bir sözü vardı:

"Dayan,

həmşərim, dayan,

axırına çıxırdıq..."

Pilləkənlərdən bir qız qalxırdı.

Corab toxuyandır:

Topxana küçəsində, Qalatada.

Atifətdi adı.

On üç yaşındadı.

Qalib usta

baxdı Atifətə.

"Evlənsəydim əgər

nəvəm olardı bu boyda,

çalışardı, mənə baxardı" -

deyə düşündü...

Sonra

birdən- birə

Şevkiyə gəldi ağlına,

Eminin qızı Şevkiyə.

Mavi-mavi gözləri vardı.

Keçən il

hələ həddi-buluğa çatmamış

Şahbaz dərəsində pozdular.

Pilləkənlərdə səbətlər və heybələr...

Qalxan kim, enən kim...

Əhməd onbaşı:

- Gələn yenə əsgərdi, - dedi

və yetişdi heybəyə.

Heybədə

mavi nimtənə, palto, qara şalvar,

kətan və rezindən tikilmiş çəkmələr,

fetr silindr,

saqqal,

Lahur mahudundan qurşaq.

Əsgər,

Əhməd onbaşının

çiyinlərini sığallayaraq:

- Qorxma, - dedi,

arvad-uşağı

incitmərik,

amma bir az xərciniz çıxacaq...

Heydərpaşa limanında

qağayılar enib-qalxır

dənizdə üzə çıxmış

leşlərin üstündə.

Həsəd aparılacaq

bir şey deyil

qağayıların həyatı...

Vağzal saatında

dördə beş dəqiqə

işləyir.

Elevatorla

buğda yükləyirlər

İtaliyan bayraqlı

bir gəmiyə.

Ayrıldı

Əhməd onbaşıdan əsgər,

girdi vağzala...

Pilləkənlərdə

gün işığı,

yorğunluq

və təlaş

və

bir də

qızılı rəngli

bir ölü kəpənək var.

İri insan ayaqlarını

məhəl qoymadan

bəmbəyaz,

upuzun daş döşəmənin

üstü ilə

sürütləyirlər qarışqalar

kəpənəyin ölüsünü...

Avdiyə xanım

yanaşdı polisə,

nə danışdı - nə danışmadı,

oxşadı çocuq Kamalın başını

və bir yerdə

şöbəyə getdilər.

Və

hər nə qədər,

bir də görülməyəcəksə də,

xəyal-məyal

qaranlıq bir yerdə

xatırlanan qadın,

çocuq Kamal

yapyalnız deyil artıq

ortasında kainatın...

Bir az qab-qaşıq yuyub,

bir az su daşıyacaq

və Avdiyə xanımın

dizinin dibində yaşayacaq...

Pilləkənlərdən dustaqlar çıxırdı,

zarafatlaşıb,

gülüşərək.

Üç kişi,

bir qadın

və dörd jandarma.

Kişilər qandallı,

qadın qandalsız,

jandarmalar süngülü...

Pilləkənlərin üstündə

bir ərik çiçəyi,

bir siqaret qutusu,

bir qəzet parçası.

Dustaqlar ayaq saxladılar.

Jandarma Həsən

salamlaşdı Əhməd onbaşı ilə.

Jandarma Heydər

bir siqaret qutusunu

yerdən götürüb,

qoydu cibinə.

Dustaq qadın

boynuna sarılan Atifətin

öpdü iki yanağından.

Qolları qandallı Xəlil

əyilib baxdı

ərik çiçəyinin yanındakı

qəzet parçasına:

bir sütunluq bir əsgər şəkli,

uniforması bəlli deyil,

uzun saqqalı,

başındakı ağ sarğı

qana bulaşıb,

sonra təyyarələr -

qanadlı köpək balıqları kimi -

altında "qırıcılar" deyə yazıblar...

Sonra bir liman -

kiçik, ağ dairələr

cızılıb üzərində.

Adını oxuya bilmədi -

neft ləkəsi hərfləri pozmuşdu.

Üç qadın

yüyürərək qalxdılar

pilləkənləri,

başlarında uzunşüllə papaq,

ayaqlarında yastı çəkmə,

şəhərli olmadıqları bəlli.

Qolları qandallı Süleyman

qadınları gördü.

Gənc bir xanım

keçirdi ürəyindən.

Ərik çiçəyini

nişan alıb tüpürdü.

Qolu qandallı Fuad

söz atdı Qalib ustaya:

- Yenə tuhaf şeylər düşünürsən.

- Düşünürəm, övladım...

sizə də keçmiş olsun...

- Sağ ol, usta.

Amma düşünmək

dəyişdirməz həyatı...

Fuad

tərsanədə çilingər işləyirdi.

19 yaşında tutuldu -

iki yoldaşı ilə

pərdələri endirib,

bir kitabı oxuduqları

üçün...

Və iki ildir yatır.

İndi uzaqlara göndərirlər.

Qalib usta

bu səfər

dəhşətli şeylər düşünərək,

baxdı

Fuadın qollarındakı qandala...

Bu günədək

fərqinə varmadan

üst-üstə yığılan şeylər

tıxacını atan

bulaq suyu kimi

əvvəlcə bulanlıq-bulanlıq,

sonra bərraq-bərraq

axdı beyninin içindən:

"Nə qədər çox fabrik var

İstanbulda,

hələ Türkiyədə nə qədər çox,

hələ dünyada nə qədər çox,

sayılmayacaq sayda...

Dünən axşam

tornaçı əyyaş Qədirin

meyidini tapdılar

universitetin qapısında,

qorxusundan

tələbə qızlardan

birinin ürəyi getdi...

Nə çox sağanaq var,

nə çox qayış,

nə çox dirsəkli val,

nə çox mator

fırlanır ha, atam,

fırlanır,

fırlanır...

Nə qədər çox adam,

nə qədər çox adam

işsiz qalarsam,

işsiz qalarsam

deyə düşündü...

Mürəttib Şahab usta

kor oldu,

indi mətbəələrdə dilənir...

Nə çox tikiş dəzgahları,

frezləmə dəzgahları,

torna dəzgahları,

pulanya dəzgahları,

pulanya dəzgahları var..."

Qalib usta

pulanyaçı idi...

Kim bilir,

dünyada nə qədər,

nə qədər işsiz var,

bir gün

işsizləri yığıb

əsgər apardılar,

işsiz adam

əsgər gedərsə

yenəmi işsiz sayılar?

Fuad,

Qalib ustanın üzünə baxdı:

- Yenə,

dərin fikrə getdin, usta.

Qalib usta,

Fuadın qollarındakı

qandala toxundu:

- Allah axırımızı.... -

öz səsindən diksindi...

sonra yavaş səslə dedi:

- Xeyrə calasın, oğlum...

Nazik,

qara bığları altından

gülümsündü Fuad:

- İnşallah,

axırımız xeyir olar mütləq...

Qalib ustanın

kirpikləri tökülmüş gözləri

nəmli,

uzun burnu titrəyir.

Və ətrafda

heç kəs görməsin deyə,

gizlicə

Fuadın cibinə qoydu

əlli beş quruşundan

iyirmi quruşunu.

Vağzal saatı 15:08-i göstərir.

15:45-də yola düşəcək qatar.

Gözləmə salonunda

oturan kim,

gəzişən kim,

üzüqoylu yatan kim...

basqıcı Ömər

ovuclarında saqqalı,

ayaqyalın,

betonun üstündə

ikiqat olub səhərdən bəri.

Və

yenə səhərdən bəri

Ömərin gözləri önündə

nazik,

uzun qollarını

yelləyə-yelləyə,

əlində bıçaq

var-gəl edir Rəcəb.

Stolda üzüqoylu yatır Əli,

qumralsaçlı başını

qoyub biləklərinin üstünə .

köynəyinin kürəyi cırıq-cırıqdı...

Gözləmə salonunda

oturan kim,

gəzişən kim,

üzüqoylu yatan kim...

Ardı var

Hazırladı: Dilsuz