Şedevr və ya özgələşmə tarixindən nümunələr - "Kəmalüddövlə məktubları" - Nadir Bədəlov yazır

Özgəsinə göz qoyan, özünkünü itirər. Atalar sözü

Nəyisə yazılı şəkildə tərtib eləyən adama "müəllif" deyirlər və onun tərtib etdiyi yazı sonradan "əsər" adlanacaq. Əgər bu yazı, yaxud mətn "əsər" adlanmayacaqsa, ya da iz olaraq qalmayacaqsa, onda onu tərtib edən müəllif yox, sadəcə katibdir, yaxud bir az da aşağı düşsək, kargüzardır. Amma gəlin aşağı düşməyək, elə katibdə dayanaq və səhv etmərik inşallah, desək ki, katib müəllif nüfuzuna malik deyil. Belə olan halda, yəni müəllif sözündən istifadə edəndə "avtor", yaxud da "auctor" ibarələrində gizlənən "avtoritet" mənasını tərcümədə itirməyəcəyik. Mətndəki mətləblər, eləcə də mətnin özü tam olaraq bədii gücünə görə bizi nə qədər heyrətə gətirsə də, yenə onun, bu mətnin kim tərəfindən gəldiyi ilə maraqlanacağıq. Çünki "əsər" anlayışı hər vaxt nüfuzlu mənbəyə bağlanmağa meyillidir. Bu o demək deyil ki, müəllif nüfuzundan kənar əsərin var olması mümkün olmur. Əksinə, əsər özü müəllifinə (müəllif tanınmasa və hətta özünü gizlətsə belə) nüfuz gətirməyə, eləcə də onun (əgər müəllif artıq məlumdursa) nüfuzunu aşağı salmağa qadirdir.

Müəllifin taleyi əsərdən asılıdır. Hazırkı silsilədən olan birinci yazıda "şedevr" adlanan və sözün əsl mənasında iz ola biləcək əsərlərin adəti üzrə yazılmadığını qeyd etmiş və sənətkarlığı xeyli arxada qoyub daha böyük iddiada olan belə müəllif aktının adət yox, bidət sözü ilə ifadə olunması qərarına gəlmişdim. Belə bidət həm düşünülmədən, həm də şüurlu şəkildə icra oluna bilər. Gəlin bu dəfə ikincisi, şüurlu bidət haqqında danışaq.

Bəzən müəlliflər əsərin ədəbi, ictimai-siyasi və dini qalmaqala səbəb olacağını qabaqcadan bildiyindən anonim çıxış etməyə, yaxud da qəhrəmanlardan birini önə çəkərək onu yalnız hadisələri nəql edən qismində deyil, hətta müəllif kimi təqdim edir, əsl müəllifliyi isə öz üzərilərindən atmağa çalışırlar. Bir çox hallarda bu onlara müyəssər olur, xüsusilə qəhrəman müəllifdən mövqeyinə görə daha konkret və daha güclü olduğu məqamlarda. Lakin mənim indi təkrar nəzərdən keçirmək istədiyim əsərdə iştirak edən qəhrəmanların heç biri müəlliflə bəhsə girmək qüdrətinə malik deyil. Burada hər bir iştirakçı müəllif fikrinin ifadəçisi kimi çıxış edir. Söhbət Azərbaycan ədəbiyyatında ən təhlükəli əsər olan "Kəmalüddövlə məktubları"ndan gedir.

İkinci bidət - "Kəmalüddövlə məktubları"

Gizli müəllifi Mirzə Fətəli Axundovdur. Akademik nəşrlərdə və bu nəşrlərə hörmətli alimlərimiz tərəfindən yazılan ön sözlərdə, eləcə də ədibə həsr olunan müxtəlif monoqrafiyalarda əsərin 1865-ci ildə yazıldığı, lakin müəllifin sağlığında çap olunmadığı, ilk dəfə 1923-cü ildə nəşr edildiyi və nəhayət, bu əsərin tam mətni ilə oxucuların yalnız 1938-ci ildə tanış olduğu göstərilir. Deməli, hətta Sovet dövründə bu əsər ilk dəfə çap olunarkən naşirlər dinindən, etiqadlarından hələ ki, tam uzaqlaşmamış, hələ ateizm təbliğatının tam təsiri altına düşməmiş əhalini qıcıqlandırmaqdan ehtiyat edərək əsəri ixtisarla nəşr etmişdilər. Növbəti onillikdə, hər bir ziyalının üzərinə "allahsızlar cəmiyyəti" yaratmaq öhdəliyi qoyulduğu bir dövrdə isə əksinə, bu kitab vaxtında, özü də sifarişlə yazılmış əsər təsiri bağışlayırdı.

Əslində, doğrudan da belə idi və doğrudan da əsər bu dövr üçün sifariş olunmuşdu - amma onun yazılışı yox, oxunuşu. Bu dövrdə "Kəmalüddövlə məktubları" "böyük maarifçi özünün möhtəşəm traktatında qəflətdə yatan Şərq xalqlarını oyatmaq, onları dinin, fanatizmin buxovlarını qırmaq, azadlıq, elm yoluna qədəm qoymağa çağırır" və buna bənzər təqdimatlarda mütaliə olunurdu. Sonrakı onilliklərdə ateizm rəsmi ideologiya kimi qalmaqla bərabər əvvəlki aqressiv aktuallığını itirsə də, Axundovun bu əsəri yenə də eyni təqdimatda, oxunmaqda idi. Hətta sovetdən sonrakı illərdə də ətaləti qırmaq mümkün olmadı və bu gün də biz bu kitabı açanda özümüzdən asılı olmayaraq, ötən əsrin otuzuncu illərinə qayıdır, o zaman rəsmi qəbul olunan trendən çıxış edərək onu oxumağa başlayırıq. "Kəmalüddövləni" bu təqdimatdan ayırmaq məqsədilə edilən cəhdlər də, açığını demək lazımdır, çox zaman aciz təsir bağışlayır. Amma bu o demək deyil ki, əsəri başqa təqdimatda və başqa gözlə oxumaq olmaz. Odur ki, nəticədən asılı olmayaraq cəhdləri davam etdirmək lazım gəlir.

Əsər müəllifə deyil, oxucuya aiddir

Daha çox Almaniya ədəbiyyatşünaslığında geniş vüsət tapan reseptiv estetika metodu yəqin ki, burada bizim köməyimizə gələ bilər. Bu metoddan çıxış edən müəlliflər bədii əsəri oxcunun müxtəlif tarixi mərhələlərdə müxtəlif şəkildə qavrayışı üzərində təhlil edirlər. Buna uyğun olaraq biz də əsərin giriş hissəsində Axundovun özünün oxucu reaksiyasına doğru açdığı perspektivdən çıxış edə bilərik. Ən əvvəl nəzərə almaq lazımdır ki, Axundov əgər sağlığında əsəri çap etdirə bilsəydi, öz adını gizli saxlayacaqdı. Buna görə də onu əsərin aşkar və yüzfaizli müəllifi kimi qəbul etsək, nə qədər qəribə səslənsə də, bir növ onun müəllif hüquqlarını pozmuş oluruq. Axundov hətta girişin özündə də məktubların üzünü köçürən və bununla bərabər bu məktublarda səslənən fikirlərə qarşı sərt mövqedə dayanan katib kimi qeyd olunmaqla adını və bəlkə də əsl mövqeyini oxucudan gizli saxlayır.

Amma gəlin katibə inanaq. İnanaq ki, o doğrudan da hardansa əlinə keçən iki şahzadənin məktublarından vəhşətə gəlib, buna mütləq reaksiya göstərilməsini tələb edir və şəriət xadimi adı ilə müraciət etdiyi oxucunun qarşısında əsərin mütaliəsi ilə bağlı şərt kəsir: bu dinsizlərin yazdığı məktubları cavabsız qoymaq olmaz. Deməli, əsər sonda açıq qalır. Katib epistolyar janrda olan bu əsəri ünvanlı şəkildə köçürüb və şəriət xadimindən cavab gözləyir. Oxucu özünü şəriət xadiminin yerinə qoymalıdır. Çünki bu əsər oxucunu özünə həmrəy, həmfikir etməkdən ötrü yox, polemik mütaliə üçün yazılıb. 1938-ci il əsərin tam nəşrinin oxucuları ilə gizli müəllif arasında total razlılaşma vardı, mətndəki fikirlərlə bəhsə girmək isə heç kimin ağlına belə gələ bilməzdi. Bu gün də Kəmalüddövlənin yazdıqları məktublarla həmfikir olanlar az deyil. Lakin bu məktublarda etiqadı alçaldan, dini təhqir eləyən fikirlərə kəskin mövqe bildirəcək oxucular daha çoxdur. Qabaqcadan ölçüb-biçib bidət etmək qərarına gəlmiş olan Axundova da məhz belə oxucular lazımdır, nəinki ona həmfikir və deməli passiv auditoriya.

Qəhrəman, ya müəllif

Giriş hissədə ilk üç məktubun Hindistan şahzadəsi Kəmalüddövlə tərəfindən yazıldığı bildirilir. Daha maraqlı budur ki, katib Kəmalüddövləni XVII əsrin sonu, XVIII əsrin əvvəllərində Böyük Moğollar imperiyasına hakimlik etmiş Övrəng Zebin naxələf oğlu kimi təqdim edir, halbuki Kəmalüddövlə hər üç məktubunun tarixini hicri ilə 1280-ci il olaraq qeyd edir. Bu isə miladi ilə 1863-1864-cü illərlə, yəni bu əsərin konkret yazılma tarixi ilə üst-üstə düşür.

Bundan başqa müəllif, yəni bizim tanıyıb-bildiyimiz, gizli yox, aşkar Mirzə Fətəli Axundov Kəmalüddövləni çox zaman kənara çəkib mətnə birbaş öz fikirlərini, öz qayğılarını gətirir. İkinci məktubun əvvəlində Kəmalüddövlə Cəmalüddövlənin heyrətdən tüklərini biz-biz edəcək Molla Sadığın mövizə söhbətinə keçməzdən əvvəl təəssüflə bildirir ki, bu qələmə aldığı mətləblərin heç bir faydası olmayacaq. Bunun səbəbləri çoxdur: ən birincisi, İran xalqı ona ərəblərdən qalan (barbarlardan deyir Axundov) əlifbanın qəlizliyi ucbatından oxumağa qadir deyil, bunun da bir çarəsi var ki, o da əlifbanı dəyişməkdir. İkincisi, əlifbanı dəyişməyə mane olan iki məzhəb arasında dini təəssüblər aradan qaldırılmalıdır, amma vaxtilə Nadir şah buna cəhd göstərdikdə, yəni şiəliklə sünniliyi birləşdirmək niyyətini bildirən kimi həm səltənətini, həm də həyatını bada verdi. Üçüncüsü, despota xalqın qəflətdə olmağı sərf edir, amma əslində o bu əminliyində yanılır, çünki belə boşluqdan istifadə edərək bir gün Bab kimi bir məzhəb ixtiraçısı meydana çıxıb xalqı öz tərəfinə çəkə bilər. Digər sadalanan səbəblər də birbaşa və dolayısı ilə xalqın savadsızlığı ilə bağlıdır, savadsızlığın səbəbi isə bilavasitə əlifbanın qəlizlyindən irəli gəlir.

Bu gün Axundovun, yaxud da məktubları köçürən katibin tövsiyəsinə uyğun olaraq bu əsərlə polemikaya girə biləcək oxucu ilk növbədə əlifba ilə bağlı iradlar irəli sürə bilər. Bir daha təkrar edirəm, söhbət bu günün polemik oxcusundan gedir. Məgər savadsızlıq yalnız əlifbanın qəlizliyi ucbatından baş verirmi? Məgər yazıb-oxumağı bacaran adamlar savadsız ola bilməzmi? Savad sözü yəqin ki, oxumaq bacarığı yox, nəyi oxumaq və oxuduğunu necə anlamaq mənasında işlənə bilər. Onda niyə əlifba məsələsi bu qədər qabardılır. Uşaq əlifbanı öyrənməyə başlayandan dörd həftə yox, bir il, ya iki il sonra qəzet, kitab oxusa, savadlı ola bilməz məgər?

Kəmalüddövlənin həmfikri olan başqa oxucu isə etiraz edib deyə bilər ki, xeyir, bugünkü "savadsız" dediyin insanın bu səviyyəyə gəlib çatmasında, bu vərdişlərə sahib olmasında ilkin maarifçiliyin, bizim misalda isə əlifbanın sadələşdirilməsinin çox böyük rolu ola bilərdi. Polemikaya girən oxucu isə iradlarını geri götürmədən özgə mədəniyyətin mənimsənilməsinin, daha doğrusu, mənimsəndirilməsinin savad olmadığını izah etməyə çalışacaq.

Xəyali coğrafiya

Postkolonial nəzəriyyədə "xəyali coğrafiya" deyilən bir anlayış var. Biz anadan olub gözümüzü bu işıqlı aləmə açanda, dünya artıq aşağı-yuxarı sərhədlənmiş olur. Yuxarıda təqdirəlayiqlər, yəni Avropa, Qərb dəyərləri dayanır, aşağıda isə tənqidəlayiqlər - Şərqə, yaxud Asiyaya aid olan dünyagörüşü, ənənəvi baxışlar sistemi. Biri tərəqqi, inkişaf, gözəl, rahat yaşayış, işıqlı sabah, elm, kamal yolu, digəri isə cəhalət, savadsızlıq, nadanlıq, zülmət, fanatizm kimi qələmə verilir. Bu, artıq bizim beynimizə həkk olunmuş dəyərlərdir. Bunu bilərəkdən və bilməyərəkdən yonub-çapıb bizim beynimizə həkk edən heykəltəraşlar var. Müstəmləkə təfəkkürü də məhz buradan qaynaqlanır. "Şedevr" silsiləsində ədəbi nümunələr əsasında bu tarixdən danışmağa çalışıram. Bu silsilədə nəzərdən keçirilən ədəbi əsərlərin hər birinin yaranma tarixi müstəmləkə və müstəmləkədən sonrakı təfəkkürü tarixinin tərkib hissəsidir.

Biz maraq və heyranlıqla üzümüzü Avropaya tərəf tutmuşuq. Hərdən isə üzümüzü Şərqə, Asiyaya çevirib onun nə dərəcədə birinciyə aid dəyərləri mənimsəməyə bildiyini, nə dərəcədə özünü Qərbə oxşatmağı bacardığını öyrənirik. Əgər bu oxşarlıq azdırsa, deməli həmin cəmiyyət geri qalır, cəhalət içində çırpınır. Burada bir incə nüans daim nəzərdən qaçırılır. Şərq despotizmi də, cəhalət də əslində modernizmin törəməsidir. Modernizm qeyri-qərb xalqlarını, bu xalqların yaşadığı cəmiyyətləri əsarətdə saxlamaq üçün və yaxud da əksinə, qeyri-qərb xalqlarını əsarətdə saxlamaq XIX əsrin ikinci yarısından modernizmin aktiv şəkildə Avropadan kənarlara eksport edilməsinin əsas qayəsidir. Avropalaşma və avropalılar kimi yaşamaq, onlar kimi düşünmək, onlar kimi davranmaq pul, mənsəb, mövqe tələb edir, bu da öz növbəsində Asiya ölkələrində kəskin parçalanmaya gətirib çıxarır. Modernləşmə yarışında uğur qazananlar pula, hakimiyyətə, əlahiddə bacarığa malik insanlar olur ki, bunlar da həmin cəmiyyətin elitasına çevrilir və qüdrətli azlıq təşkil edir. Yerdə qalan "cəhalətin" içində çırpınır. Nəticədə yerli, lokal mədəniyyət parçalanır. Avropalaşa bilməmək, müasirləşməyi bacarmamaq natamamlıq, qüsurluluq kimi qəbul olunur.

M.F.Axundov modernizmin, islahatçılığın öndəri kimi çıxış edirdi. Bəzən bizim düşündüyümüz kimi, təkcə Azərbaycanda yox, ümumiyyətlə İranda. O, həmçinin Osmanlıya da iddialı idi, lakin 1839-cu il xətti-şərifdən sonra gələn islahatçılar, ələlxüsus bir qədər sonra yaranan "Yeni osmanlılar" cəmiyyəti üzvlərinin hər biri ayrı-ayrılıqda böyük nüfuz sahibiydi. Nə Axundov, nə Mirzə Melkum xan onları adlayıb orada fikir sahibliyi etmək imkanında deyildilər.

Özgələr və özümüz

Axundov üçün ən böyük özgə ərəbdir, ərəblərin gətirdiyi yazı və ən əsası da, din. Bunun nəticəsində İran öz şövkət və səadətindən həmişəlik ayrıldı:

"Ey İran! O zaman ki, sənin padşahların "Peymani-Fərhəngə" əməl edərdilər, neçə min il dünyanın cənnətə oxşar ölkəsində əzəmət və səadət ilə hökm sürdülər. Xalq onların hökmranlığı vaxtında Allahın nemətlərindən faydalanıb, izzət və rifahla ömür sürürdülər. Onlar yoxsulluğun nə olduğunu bilməzdilər, əl açıb dilənməzdilər, ölkənin daxilində azad, ölkədən xaricdə isə hörmət sahibi idilər...."

Amma buna qədər "Kəmalüddövlənin" müəllifi haşiyə çıxıb daha maraqlı bir qeyd edir:

"Hərçənd ki, o növ şövkət və səadət Avropa və Amerika əhalisinin bu əsrdə olan şövkət və səadəti yanında günəşin müqabilində çıraq kimidir; lakin İranın indiki halətinə nisbətən zülmət müqabilində nur hesab olunur."

Kəmalüddövlə üçün, - əgər məktubun müəllifi həqiqətən də odursa və əgər o, həqiqətən də müəllif hüququnu katibdən tam alırsa, - iki özgə var - ərəb və Avropa. Onlardan birinin yolunu tutub getmək lazımdır. Təqdirolunan Avropadır, tənqidolunan ərəb. Bəs olmazmı ki, heç birinin yolunu tutmadan öz keçmişini bərpa edib, yalnız öz yolunla gedəsən? Yuxarıda sitat gətirdiyimiz haşiyəni Kəmalüddövlə elə bu suala cavab olaraq açmışdı. Yəni keçmiş səadət, ya da yaxşı həyat və yaxud da düzgün qanunlar ölkənin yalnız indiki vəziyyətilə müqayisədə cəlbedici görünə bilər. Hazırkı Avropa və Amerikada gördüyümüz şövkət və səadətin qarşısında isə bu, əlbəttə ki, çox cüzidir və siz müqayisəyə fikir verin - "Günəşin qarşısında çıraq kimidir". Odur ki, bir yol var, o da özünə özgələşib avropalaşmaq. Bunun mümkün olmadığını Kəmalüddövlə xırdalamaq istəmir. Kəmalüddövlənin "sən özünə özgələşə bilərsən, amma avropalaşa bilməyəcəksən, çünki Avropa Avropadır , sən də elə sən özün" kimi mətləbə dəxli olmayan fikirlərə diqqət ayırmağa vaxtı yoxdur.

Bir əsər, üç müəllif, iki növ oxucu

"Kəmalüddövlə məktubları"nı müxtəlif qaydada, ən azı iki cür oxumaq olar. Əgər Kəmalüddövləni müəllifin alter-eqosu, yaxud müəllifin şəhadət barmağı kimi qəbul etsək, əsərə, əsərdə yazılanlara bir münasibət, yox əgər məktubların üzünü köçürən katibi müəllif bilsək, başqa münasibət ola bilər. Axundov özünü, yuxarıda dediyim kimi, gizli saxlayır, odur ki, onun müəllif hüquqlarına hörmət edib, elə sona qədər onu gizlində bilək. Yox əgər, onu aşkara çıxarmaq istəyində inad göstərilsə, onda üçüncü müəllif mövqeyi ortaya gələcək. Amma mən burada ikinci, katibin müəllifliyinə üstünlük verib özgələşmə tarixində mühüm rol oynamış və bəlkə də hələ bundan sonra daha mühüm rol oynayacaq əsəri təkrar nəzərdən keçirdim.