Əksər mütaliəli insanları həm də başqalarını bu işə cəlb etməyin yolları düşündürür: nə edək ki, daha çox adam kitab oxusun? Necə edək ki, mahnı oxumaq kimi kitab oxumaq da dəbə çevrilsin? Bəs ədəbiyyatın özünü, mütaliəni dəbə çevirmək mümkündürmü, lazımdırmı? Bu barədə sistemli işlər görülməlidir və hər bir ziyalı, mütaliəli şəxs öz çevrəsində, əli yetən, sözü ulaşan dairələrdə kitab oxumağı imkanları daxilində təbliğ etməlidir. “Ədəbiyyat qəzeti” olaraq bu sahədə atdığımız növbəti addımın məqsədi müxtəlif sferalarda çalışan tanınmış simaların nümunəsində mütaliəni təbliğ etməkdir. Layihəmizin ilk qonağı Azərbaycanın Əməkdar artisti kinorejissor, aktyor, “Əhməd haradadır?” filmindən hamının yaddaşında Şofer Əhməd kimi qalan Elxan Qasımovdur.
Elxan müəllimlə C.Cabbarlı adına "Azərbaycanfilm" kinostudiyasında görüşüb ayaqüstü söhbət edərkən şəxsi kitabxanasını görmək arzumu dilə gətirdim. Etiraz etmədi, bizi yaxınlıqdakı evinə dəvət etdi. Elxan Qasımovun şəxsi kitabxanası səliqəsi və zənginliyi, rəngarəngliyi ilə məni təəccübləndirdi. Burada Azərbaycan və dünya ədəbiyyatına, müxtəlif elm sahələrinə aid yüzlərlə kitab yer alır və Elxan müəllim bu kitabların hamısını oxuyub. Söhbətimizdə bildirir ki, buraya yerləşmədiyi üçün bundan iki dəfə artıq kitabını başqa yerə köçürüb. Bir qismi isə kinostudiyadakı kabinetindədir. Söhbətə elə buradan başlayırıq:
- Elxan müəllim, ilk dəfə neçə yaşında bədii ədəbiyyat oxumusunuz?
- Təxminən 7-8 yaşım olardı, kitabxanadan "Qu quşu" adlı balaca - 20 səhifəlik kitab götürmüşdüm. Heç müəllifini xatırlamıram. Yarıya qədər oxudum, xoşuma gəlmədi. Qaytaranda kitabxanaçı Zeynəb müəllimə dedi ki, bunun məzmununu danış, başqa kitab da verim. Çox utandım və elə o vaxtdan heç bir kitabı yarımçıq qoymadım. Yarımçıq qoysam, elə bilirəm o kitaba xəyanət edirəm. Bizim ailədə hamı mütaliə həvəskarı idi. Bir kitabı üçümüz oxuyurduq: bir qardaşım sağda, biri solda, mən ortada. Bu qədər ləzzət alırdıq oxumaqdan. Gözləyə bimirdik ki, birimiz oxuyub qurtaraq, sonra o biri oxusun. Bəzən kitabı birinci oxumaq üçün atamıza bir-birimizi "satırdıq", "o, indidən filan kitabı oxuyur" deyirdik. Belə edirdik ki, həmin kitabı o qardaş qoysun yerə, özümüz oxuyaq... "Dahi"ni 11 yaşımda oxumuşam. Sonralar bildim ki, məndən də tez oxuyan varmış.
- Sistemli mütaliə edirsiniz?
- Yox, elə əlimi atıram, ürəyim istəyən bir kitabı götürüb oxuyuram. Məsələn, indi Nəcib Məhfuzun "Yeni Qahirə" romanını oxuyuram. Bir də görürsən, çoxdan oxuduğum bir əsəri yenidən vərəqləməyə ehtiyac duyuram. Bax görürsən, bu "Məhşər"i götürüb oxuyuram bir az, ya o gün sizə dedim telefonda - "Bir gəncin manifesti"ndən bir neçə səhifə oxudum. Dünən artıq neçənci dəfə Firdovsinin "Şahnamə"sinin sonunu oxudum - bu əsərə, müəllifin dahiliyinə məftun olmamaq mümkün deyil (Elxan Qasımov Firdovsini orijinaldan oxuyur - M.V.). Bunları niyə edirəm? Həmin an məhz o müəllifin dilinə, yazı texnikasına, estetikasına ehtiyac duyuram, ona görə bəzi əsərlərə təkrar-təkrar qayıdıram. Hər dəfə də ilk dəfə oxuyurmuşam kimi zövq alıram.
- "Oxumasam, ölərəm" deyən çox məşhur insanlar var. Bəs sizinçün mütaliə nədir? Niyə oxuyursunuz?
- Məncə, kitab oxuyan adamla oxumayanın dünyagörüşündəki, həyata münasibətlərindəki fərq aydın nəzərə çarpır. "Heç bilənlə bilməyən eyni olarmı?" İnsanın yaşamağı üçün qida vacib olduğu kimi vacibdi mənə oxumaq. Çünki o mənəvi qidanı almasam, elə bilirəm ki, artıq həyatım sona yetir. Oxumadığım günü yaşamadığım gün hesab edirəm. Hər gün oxumalıyam. Elə vaxt olur gecə saat 4-ə kimi, oxuyuram. Bilirsən, mən obrazlı danışmağı sevirəm - obrazların dilindən nəsə deyirəm. Mütaliəli adam nə dediyimi göydə tutur, mütaliəsi olmayanda gərək mən ona hələ izah edəm ki, Qobsek kimdir, bu sözü niyə dedim... Özü də o audiokitablar var e, daha çox gənclər dinləyirlər. Çox yaxşıdır, xoşuma gəlir. Amma mənim onu dinləməyə çox hövsələm çatmır. Mənimçün kitab oxumaq intim bir şeydir. Gərək barmaqlarım vərəqlərə toxuna, onun qoxusunu hiss edəm, səhifələri çevirdikcə xışıltısından zövq alam. Başqasının səsindən dinlədiyim kitab bir az mənlə kitab arasındakı həmin o mübhəmliyə xələl gətirir. Əksər əsərlər tərbiyəvidir, insanın daxili inkişafı üçün təkandır. Oxuyuram ki, özümü inkişaf etdirəm.
Ev kitabxanasındakı ayaqüstü söhbəti kinostudiyada davam etdiririk.
- Yəni siz ədəbiyyatın tərbiyəvi funksiyasını qəbul edirsiniz?
- Əlbəttə, ən böyük funksiyası elə budur. Bax, mən bu yaşımda belə, ədəbiyyatı oxuduqca orda yazılanları, obrazları həmişə özümlə müqayisə edirəm. Bir də görürsən oxuduğum bir fikir ağlıma batır, özümə dərd edirəm ki, məsələn, 30 il əvvəl filan məsələyə mənim münasibətim filan cür olmuşdu - deməli, mən səhv etmişəmmiş, bəlkə də qəlb qırmışammış. Bax, ədəbiyyat budur - məni özümü analiz etməyə sövq edir.
- Bəs elə mütaliəli adamlar var ki, əlindən kitab, dilindən sitat düşmür, amma hər cür alçaqlığa imza ata bilir, pambıqla baş kəsirlər. Onları ədəbiyyat tərbiyələndirə bilməyib, demək?
- Bilirsiz, mən düşünmürəm ki, o adamlar rahatlıqla edirlər pisliyi. Məncə onlar tez-tez vicdanlarıyla üz-üzə dayanmalı olurlar. Sadəcə, məcburiyyətləri vicdanlarının səsini üstələyir. Bir də ki, oxumaq və anlamaq eyni şey deyil axı. Adam yüz kitab oxuyar, içindən bir cümlə də onun qazancı olmaz. Ədəbiyyatın tərbiyələndirmədiyi adama heç oxucu demək də olmur. Yəni ya oxumaq xatirinə oxuyub, ya vaxtını keçirmək, ya nə bilim, zövq almaq xatirinə.
Elxan müəllim "bunlar qəzet üçün deyil, sənin qulağın üçündür" haşiyəsi ilə bu mövzuya daha geniş şərh verir, maraqlı mətləblərə toxunur. Amma bu söhbətlər bizim aramızda qalır.
- Dünya ədəbiyyatından kitablarınız daha çoxdur və əksəriyyəti də rus dilində. Bizim dildəki tərcümələri necə - bəyənirsiniz?
- Dünya ədəbiyyatını daha çox rus dilində oxuyuram. Bizim dilə sovet dövrünün tərcümələri daha yaxşı olurdu. İndisə zəif tərcümələr üstünlük təşkil edir. Ad çəkib kiminsə xətrinə dəymək istəmirəm. Amma xoşuma gələni qoy deyim: Məsələn, bayaq dedim evdə - Orhan Pamukdan ən son "Mənim adım qırmızı" romanını oxumuşam. Məncə, Nəriman Əbdülrəhmanlı çox keyfiyyətli tərcümə edib bu əsəri.
- Amma mən o əsəri oxuyanda tərcümədə xeyli qüsurlar gördüm, karandaşla çoxlu qeydlər edirdim yanında.
- Yəqin sən ədəbiyyatçı olduğunçun daha dərindən yanaşmısan. Məni bu tərcümə razı saldı.
- Maraqlıdır, uşaqlıqdan mütaliəyə böyük həvəsiniz vardı, yaxşı oxucu idiniz, bəs nə əcəb ədəbiyyatı yox, kino sahəsini seçdiniz?
- Mən "Ovod"un qəhrəmanlarıyla böyümüşəm, onlara çevrilmək istəmişəm. Həyatda kitab qəhrəmanlarına çevrilməyin ən yaxşı üsulu nədi? Kino çəkmək, kinoya çəkilmək.
- Rejissor üçün mütaliə nə dərəcədə lazımlıdır?
- Mütaliə hamıya lazımdır, rejissor üçünsə lap vacibdir. Ədəbiyyat kino üçün materialdır - rejissor gərək materialı bilə və ən əsası, duya. Onu seçmək, yaxud yaxşı ssenari yazmaq üçün ədəbi bilgilərin heç olmasa oxucu səviyyəsində olmalıdır. Yaxşı rejissor yaxşı fantazyor olmaqla yanaşı, həm də yaxşı oxucudur, yaxşı tamaşaçıdır.
- Elxan müəllim, dünya kinosunda kitab haqqında çoxlu sayda filmlər çəkilib. Məsələn, indi bir neçəsi yadıma düşür: Roman Polanskinin "Doqquzuncu qapı", yaxud "İlayın kitabı", ən məşhurları "Qiraətçi", "Kitab oğrusu", "Sözlər" və s. Belə filmlərdən bəzilərinin əsas mövzusu elə kitabdır, yazıdır, bəzilərində deyək ki, müharibə mövzusu əsasdır, kitab orada bir obrazdır, yaxud fondur və s. Mənə maraqlıdır bizim kinoda kitabla bağlı filmlər niyə çəkilmir?
- Bizdə kitab məsələsi bir az qəlizdir. "Kitab" deyəndə ad çəkmədən "Quran" nəzərdə tutulur. Yəni yazılan söz bizdə müqəddəsdir. Mən bunu Azərbaycan kinosunu müdafiə üçün demirəm. Mənim yadıma gəlmir ki, bizdə belə bir sırf kitaba həsr olunmuş film olsun. Amma bizim Baron Münhauzenimiz də yoxdu ki, bununla kitab haqqında film çəkək. Başa düşürsən də nə deyirəm. Bunlar bir-birinə bağlı məsələlərdir.
- Bəs dünya şedevrləri sayılan klassik əsərlərin ekranlaşdırılmasına münasibətiniz necədir?
- Məsələ belədir də: "Desəm öldürərlər, deməsəm, ölləm." Gürcülər Şota Rustavelinin "Pələng dərisi geymiş pəhləvan" əsəri əsasında o cür film çəkiblər, amma bizim hələ o səviyyədə filmimiz yoxdu. Biz toxunmuşuq dahilərimizin əsərlərinə. Lap düzünü bilmək istəyirsənsə, mən oxucu kimi o filmlərin çəkilməsini istəmirəm, ekranlaşdırılmamış əsəri mən öz təsəvvürümdəki kimi görürəm - real olsa da, olmasa da. Amma əlbəttə, bu əsərləri çəkmək lazımdır. Mən "Dədə Qorqud"a Tofiq Tağızadənin gözüylə baxıram, "Şərikli çörəy"ə Şamil Mahmudbəyovun, "Bizim Cəbiş müəllim"ə Həsən Seyidbəylinin... Görürsən, mən yazarların yox, rejissorların adını çəkirəm. Çünki filmin hazırlığı prosesində ssenarist və rejissor bütövləşir, bu baxımdan bizim ssenaristlər bu məsələyə qısqanclıqla yanaşmır. Qəbul edirlər ki, o əsəri film kimi yetişdirən var. Filmin bir xüsusiyyəti var ki, dərhal qəbul etdirə bilir əsəri. Adam var heç "Kitabi-Dədə Qorqud"u oxumayıb, elə bilir elə əsər filmlə eynidi. Səncə, o dastanı nə qədər adam oxuyub? Məsələn, Nəsimi məhz filmdən sonra Azərbaycan xalqının Nəsimisi oldu. O vaxta qədər onu bu miqyasda tanımırdılar, bilmirdilər. Yəni əslində, istifadə edə bilsək, kino ən rahat təbliğat vasitəsidi. Klassik əsərlərin ekranlaşdırılması gözəl olar, amma yenilik xatirinə onu eybəcərləşdirməyin əleyhinəyəm. Məsələn, "Romeo və Cülyetta"nın elə variantı var ki, qız orada əxlaqsız kimi təqdim olunur. Bu, nəyə lazımdır? Sənəti eybəcərləşdirir. Tamaşaçını təəccübləndirmək xatirinə sənəti az qala məhv etməyi mən qəbul etmirəm.
- Yazarın kimliyi sizinçün nə dərəcədə əhəmiyyətildir?
- Mənimçün heç maraqlı deyil, Cəfər Cabbarlı içirdi, ya yox, Hüseyn Cavid xəsis idi, ya əliaçıq, Cəlil Məmmədquluzadənin dili acı idimi - bunlar mənə maraqlı deyil. Onların hamısını yazıçı kimi qəbul edirəm. Mənimçün bəstəkar Üzeyir Hacıbəyli heç də yazıçı Üzeyir Hacıbəyovdan üstün deyil, bəlkə hətta əksinədir. Əsərləri oxuduqca mən müəllifin obrazını özüm yaradıram beynimdə. Başqa məsələləri bilmək maraqlı deyil mənə. Bəzən müəllif qəhrəmanı təsvir edir, o qədər şişirdir ki, onu - tərifləyir, mən fikirləşirəm ki, yəqin yazıçının özü belə olmaq istəyib - kompleks varmış içində və yazısında bunu ifadə edir. Onun yazdığı mənə estetik zövq verirsə, mən niyə onun xarakteri, həyat tərzi ilə bağlı beynimi yorum ki?!
- Gənc müəllifləri oxuyursunuz?
- Yalandan oxuduğumu deyə bilmərəm. Oxumuram. Çünki oxucunu təəccübləndirmək xatirinə gənclərin yazdığı bir çox şeylər məni diksindirir. Amma mən onları inkar etmirəm ha. Sənin indi adlarını və əsərlərini sadaladığın müəlliflər mənə maraqlı gəldi. Onları tapıb oxuyacağam. Məncə, ədəbiyyat, ümumiyyətlə sənət gözəlliyə, yaxşılığa xidmət etməlidir mütləq. Yoxsa nəyə lazımdır?! Ona görə mən dəyərləri tapdalamağın, bütləri dağıtmağın əleyhinəyəm və sənətdə hər cür oyunbazlığı sevmirəm.
- Postmodern epoxanın tələbi budur.
- Doğrudur, elədir, amma mən yenisini yaratmaq, qurmaq naminə köhnəni dağıtmağı qətiyyən qəbul etmirəm. Fransız yazıçı və filosofu Şarl Lui Monteskye "İran məktubları" əsərində yazır ki, insanlar gör nə qədər pozulublar ki, qadınla kişinin arasındakı ülvi məhəbbətin kuliminasiya nöqtəsini söyüşə çeviriblər. Gör necə ağıllı adamdır, gör necə ülviyyətlə yanaşır məsələyə. Ədəbiyyat bax budur. İndi deyirsən niyə cavanları oxumursan? Çünki onlar o gözəlliyə, müqəddəsliyə əl aparırlar. Koroğluya bənzəməkçün dədəsinin gözünü çıxarmaq kimi bir addımdır bu. Musiqidə belə bir xüsusiyyət var: sən bütün notları gözəl bilməlisən ki, sonra kakafoniya edəsən. İndikilər çox vaxt bilmədiklərini inkar edirlər. Boşluğun üzərində qururlar öz divarlarını - özül yoxdu. O.Pamuk kimi yazsınlar postmoderni, oxuyum. Gör o, klassikanı nə gözəl bilir. Onun klassik dəyərlərə ironiyası da qıcıq yaratmır oxucuda. Çünki bunu peşəkarlıqla edir, naşılıqla etmir. Bizim gənclər - hamısını demirəm - əksəriyyət bilmədiyini inkar edir. Bilməzlik qorxudur axı.
- Bəs kinoda necə? Məsələn, deyək ki, Lars fon Triyer dünyaşöhrətli kinorejissordur, amma dediyiniz o diksindirmək məsələsi həddindən artıq qabarıqdır onda. Olduqca epatajlı filmlər çəkir. Buna baxmayaraq, onun filmlərində şərin deyil, məhz xeyirin təbliği var. "Antixrist"də də, "Dalğaları yararkən"də də, "Qaranlıqda rəqs edən" filmində də...
- Onun filmlərinə baxıram, onun yolu kimi bunu anlayıram, amma qəbul etmirəm. Başa düşürsən? Bu onun sənətə yanaşmasıdır. Mənim qəbul etdiyim deyil. Azərbaycan kinosu dünya kinosunda, lap elə postsovet məkanının kinosunda qabaqcıl yerləri tutmasa da, mən 53 ildir kino sahəsindəyəm və həmişə deyirəm bizim kino bir baxımdan öndədir: əxlaqi məsələləri qabartdığına görə, maarifçilik xüsusiyyətlərinə görə. Hansı filmimizi götürsək, mütləq orda əxlaqi məsələlər ön plandadır.
Mən sadizmi qəbul etmirəm. Rejissor qəddarlığı nümayiş etdirmək üçün 8 adamın başının kəsildiyini göstərirsə, bu, qəddarlığın peşəkarlıqla nümayişi deyil. Balaca uşaq su içir, o biri əlindən vurub stəkanı salır yerə, uşaq ağlayır - bax qəddarlıq nümayişi budur, sənət budur. Qat-qat ondan üstün təəssürat yaşadır mənə. İfrat epataja yol vermədən, sadizm nümayiş etdirmədən qəddarlığı göstərə bildi. Kino insanın əxlaqını inkişaf etdirməyə xidmət etməlidir. Dinindən, milli kimliyindən asılı olmadan insanların bir-birinə sevgiylə yanaşmasına, xeyirxahlığın təbliğinə xidmət etməlidir.
İnkar da etmirəm amma. Çünki inkar etsəm, heç baxmaram. Amma baxıram və estetikasını qəbul etmirəm. Bax, "İblisin vəkili" filmində kifayət qədər açıq-saçıq səhnələr var. O film məhv edir adamı. Müəllif öz gücüylə, istedadı ilə tamaşaçını boğur. Nəfəs dərməyə imkan vermir. Elə istəyirsən nəfəs alasan, bir zərbə də vurur. O cür filmi necə qəbul etməyə bilərəm mən? Demək, hər şey o əsərin estetikasından asılıdır. Oradakı açıq-saçıq səhnələr səndə ikrah doğurmur. Eynən ədəbiyyatda da belədir, rəssamlıqda da. Hindistanda məbədlər var ha, uzaqdan müəyyənləşdirmək olmur - bir-birinə toxunmuş naxışlara oxşayır. Yaxından baxanda görürsən ki, orada kifayət qədər epatajlı səhnələrin nümayişi var. Amma qəbul edirik, çünki sənətdir. "Qayıdaq öz qoyunlarımıza" ki, bunların da hamısını dərk etmək üçün - bir az oxumaq lazımdır.
"Qayıdaq öz qoyunlarımıza" - XV əsr fransız səyyar teatrlarının qəhrəmanı vəkil Pyer Patlenin məşhur ifadəsidir, "mövzumuza qayıdaq" mənasında işlənir. Elxan müəllim söhbət ərzində yeri gəldikcə məşhur əsərlərə belə allyuziyalar etməklə söhbətə xüsusi rəng qatır.
- Bax bayaq "Səfillər"in adını çəkdik. Tutalım, bu əsəri oxuyanda təkcə Qavroşun, Jan Valjanın taleyindən, yaxud Fransanın taleyini həll edən adamlardan çox məni onların təsviri aludə edir. O dəyirmana gəlib çıxmamışdan əvvəl dəyirman yolunu, onun işləməsini elə təsvir edir ki, estetik zövq adamı feyziyab edir. Ya da "Qar" romanında Pamuk o küçələri elə təsvir edir ki, elə bilirəm mən özüm keçirəm oradan. Halbuki mən Qarsda olmamışam. Məsələn, "Qar" romanında mən Lacivərdi daha çox sevdim. Baxdım dedim, İlahi, bu mənfi sayılan bir obrazdır, necə gözəl təsvir edir, əsl sevilən elə bu imiş ki. Bax, bu sözün gücüdü.
- Bayaq dediniz ki, bütün səmavi kitabları oxumusunuz. Məsələn, xristianlar dini motivlər üzərində onlarla gözəl film çəkiblər, çəkinmədən onları cürbəcür interpretasiyalara məruz qoyurlar. Bəs bizdə niyə Quran motivləri, yaxud ümumiyyətlə, dini motivlər əsasında film çəkilmir?
- Yenə qayıdırıq dəyərlər məsələsinin üzərinə. Bizimçün Quran müqəddəsdir. Bizdə oxumağı bacarmayanın da evində mütləq bir Quran var, hərdən öpüb gözünə qoyur. Onlar üçün bu müqəddəslik simvoludur. Mənimçün də eləcə, digər rejissorlar üçün də. Bizimçün bu mövzular toxunulmazdır. Quran haqqında bizdə heç nə çəkilməyib. Amma nə çəkilsə, oradakı ideyalar əks olunur. Quran və ümumiyyətlə, bütün səmavi kitablar xeyirxahlığı təbliğ edir, bizim filmlər də bunu təbliğ edir. Başqaları yaşasın deyə, özünü qurban vermə dini kitablarda da çox işlənmiş motivdir, bizim kinoda da. Elə bunlar bütün səmavi kitablardan gəlir. Amma o yerdə ki, din çox inkişaf edib, orada kino inkişaf etməyib.
Dini motivlərin sənətə gətirilməsi məsələsinə münasibətdə Elxan müəllimlə fərqli düşncələrə sahib olsaq da, mübahisə etmirəm. Baxmayaraq ki, ara-sıra mülayimliklə "sən fikirlərimlə razılaşmayanda mübahisəyə gir, narazılığını bildir, həqiqətlər mübahisələr zamanı meydana çıxır" deyir. Amma Elxan müəllim dəyərlər haqqında elə şövqlə, sevgiylə bəhs edir ki, onun sevgi dolu dünyasına hər hansı bir müdaxiləni gərəksiz hesab edirəm.
Ayrılarkən Elxan Qasımova onunla söhbətdən böyük zövq aldığım, müsbət aurası, pozitiv enerjisi haqqında səmimi etirafda bulunuram. Elxan müəllim deyir: "Bax indi sən bu otaqdan çıxacaqsan, bu söhbətin təsiri ilə üzündə heç olmasa 1-2 dəqiqə təbəssüm olacaq, mənim də həmçinin. İnsanın qazancı da elə budur. Yoxsa bizdən sonra qalan nə olacaq ki? Ədəbiyyat da insana elə bunu öyrədir..."
Söhbətləşdi: Mətanət Vahid
© Müəllif hüquqları qorunur! Mətndən istifadə etdikdə istinad mütləqdir!
