- Söhbətimizə yaradıcılığınızdakı yeniliklə başlamaq istəyirəm. Bu yaxınlarda Rus Dram Teatrında "Stalin" pyesiniz səhnələşdirilib. Niyə Stalin? Nə üçün illər sonra yenidən sovet rejimi mövzusuna müraciət etmək gərəyi hiss etdiniz?
- Mənim ömrümün çox hissəsi Sovet İttifaqında keçib və mən bu mövzuya ancaq üzdən baxmaq yox, bir az dərinə getmək istəyirəm: Bu necə ölkə idi? Lenin, Stalin, Trotski, Zinovyev, Dzerjinski, Kamenev, Buxarin, Molotov, Yaqoda, Yejov, Malenkov, Beriya, Jukov, Xuruşşov, Brejnev, Qorbaçov və başqaları - Sovet İttifaqını quran, onu nəhəng bir imperiyaya çevirən, sonra da şərəfsiz bir süquta aparan bu adamlar kim idi? Onlarla tanış olduqca qəhrəmanlıq və satqınlıq da görürsən, inqilabi fanatizm və karyerizmdə, mədəniyyət və mədəniyyətə qənim kəsilmək də, əqidə və riya, əqidə uğrunda yox, hakimiyyət uğrunda ölüm-dirim mübarizəsini də, bir sözlə, xislətin hansı təzadlarına desən rast gəlirsən. Sovet İttifaqı bir tərəfdən qururdu, yaradırdı, o biri tərəfdən, güllələyirdi, insanın azadlığını əlindən alırdı, qapalı bir cəmiyyətin sərhədlərini cidd-cəhdlə qoruyurdu. Bir sözlə, Sovet İttifaqı paradokslar imperiyası idi. Düzdür, rus dili hakim dilə çevrilmişdi, "böyük qardaş" siyasəti aparılırdı, ancaq Sovet İttifaqı rus imperiyası olmaqdan daha artıq dərəcədə, Sistem imperiyası idi, xalqlar rusun müstəmləkəsi yox, rusların özləriylə də bərabər sistemin müstəmləkəsi idi. Stalinə gəldikdə isə, o, dərin dərrakəli və bacarıqlı nəhəng bir tarixi sima idi. İndi dahi sözünü yeri düşdü-düşmədi işlədirlər, Stalin isə həqiqətən dahi idi, ancaq qəddar, rəhmsiz, hətta cəllad dahi idi. Stalin, ətrafı və dövrü haqqında Əsəd bəyin (Qurban Səid ), əsl soyadı Bronşteyn olan Lev Trotskinin "Stalin"lərindən üzü bu tərəfə, bəlkə də yüzdən çox kitab oxumuşam. Mən bu fikirdəyəm ki, Stalin bəşəri tarixin ən qüdrətli, ağıllı, bacarıqlı və qorxunc diktatoru olub. Onun Şou, Romen Rolan, Uells kimi Qərb intellektuallarıyla söhbətlərinin stenoqramını oxuyanda, adam mat qalır ki, universitet görməyən, əməlli-başlı orta təhsili də olmayan, həyatın dibindən çıxan bu adam nə qədər savadlı və məlumatlıdır.
- Sovet dövrü sadə vətəndaşların bir çoxu üçün ideal rejim hesab olunurdu. Çünki onlar ziyalı təbəqə kimi o rejimin arxa planındakı çirkinlikləri görmürdü. O dövrün pis tərəflərini bilirik. Bəs sizə görə sovet hakimiyyətinin yaxşı tərəfi nə idi?
- Aldığı aydındır və faciəlidir: güllələmə, Sibir, azdırılmış istedadlar. Ancaq verdiyi də mühümdür: yeni janrların yaranması və formalaşması, Azərbaycan ədəbi-bədii dilinin sürətlə inkişaf etməsi, bədii və ictimai fikirdə milli mənliyin güclənməsi. Bütün bunlar həmin dövrün böyük, taleyüklü hadisələridir. Hətta XX əsrin əvvəllərində belə "Leyli və Məcnun" kimi sırf milli bir operanın türk dilində yox, Azərbaycan dilində yox, "müsəlman dilində" olduğu deyilirdi. Yaxud siz XX əsrin elə 40-50-ci illərdəki ədəbi dilimiz "Füyuzat"ı demirəm, hətta "Molla Nəsrəddin"in belə dili ilə müqayisə edin, nə qədər inkişaf var.
""Məmur" deyəndə mənim gözümün qabağına Qoqolun,
Çexovun məmurları gəlir"
- Sizinlə bağlı tez-tez səslənən bir fikir var: Elçin Azərbaycanda teatrları monopoliyaya götürüb. Niyə sizin haqqınızda bu düşüncə formalaşıb?
- Teatr satılıb-alınan bir şey deyil ki, monopoliya yaransın. Teatra yad və teatrdan bixəbər olanda, bəlkə bir az kobud deyirəm, teatra kartof-pomidor meyarları ilə yanaşanda bu cür dedi-qodu yaranır. Mən bir-iki dəfə bu barədə demişəm, daha uzatmaq istəmirəm. O başqa məsələ ki, ümumilikdə götürəndə, bir janr kimi bizim dramaturgiyada durğunluq var. Əli Əmirov, Firuz Mustafa, Elçin Hüseynbəyli… daha kim? Olsun ki, daha iki-üç ad da çəkmək olar, bəsdir? Əlbəttə, yox. Ancaq elə bilirəm ki, bu, müvəqqəti bir durğunluqdur. Mən "YUĞ"da Mehriban Ələkbərzadənin çox maraqlı quruluşunda İlqar Fəhminin Nəsimi haqqında yazdığı pyesin tamaşasına baxdım. İstedadlı, maraqlı əsərdir, istedadla da tamaşaya qoyulub, xoşuma gəldi. Bir qeydim də var idi, İlqarın özünə dedim. Bir müddət əvvəl Mirmehdinin hekayələrini oxumuşdum. İstedadlı qələmi var. Bu cavan yazıçıda aşkar dramaturji potensial hiss etdim. Ancaq bu, əlbəttə, mənim hissiyatımdan asılı bir şey deyil. Gərək onun özündə dramaturgiyaya təbii bir istək, daxili bir ehtiyac yaransın. Bunsuz "zorən təbiblik" olar. Cavan bir qız var, Ülviyyə Heydərova. Əlyazmasında pyesini vermişdi, oxudum. İstedadlı qızdır. Və yəqin, belə gənclər az deyil. Hər halda, ümid edirəm ki, belədir. Mən bir dəfə demişdim, ədəbiyyat okean kimidir, çəkilməsi və qabarması var. Ədəbiyyatda da belədir, durğun və coşqun dövrlər bir-birini əvəz edir. Mən inanmıram elə bir teatr olsun ki, gənc, ya yaşlı bir müəllifin istedadlı pyesini geri qaytarsın. Əgər elə bir teatr varsa, ora heç pyes vermək də lazım deyil.
- Siyasət və ədəbiyyat bir-birinə bənzədiyi üçün təmsilçilik paradoksları ilə həmişə mübarizə aparmaq məcburiyyətindədir. Ədəbiyyatın siyasi sərhədləri varmı?
- Ədəbiyyatla siyasət həmişə bir yerdə olub. Yalnız bu mənada yox ki, ədəbiyyatın yaratdığı bir çox qəhrəmanlar var ki, Markesin patriarxı kimi siyasət adamlarıdır. Eyni zamanda tarix boyu bir çox yazıçılar olub ki, əsərləri bilavasitə öz siyasi düşüncələrinin, istəklərinin, arzularının ifadəsi olub, yəni siyasi mövqelərini ifadə ediblər. Mən hələ Qazi Bürhanəddindən, Osmanlı sultanlarından, Baburdan, Xətaidən tutmuş, bir çox Şərq şahlarını, sultanlarını, vəzir-vəkillərini demirəm. Avropada da klassiklərdən müasir dövrümüzə qədər bir çox yazıçılar var ki, həm də tanınmış siyasi-ictimai xadim olublar. İndi yadıma düşür ki, 60-cı illərdə Andre Malro həvəslə oxuduğum və izlədiyim fransız yazıçılarının sırasındaydı, uzun illər De Qoll hökumətində mədəniyyət naziri işləmişdi. Əlbəttə, daha çox yazıçılar var ki, heç bir vəzifədə işləməyiblər, siyasətlə də araları olmayıb.
Ədəbiyyatda yazıçının yerini onun siyasi mövqeyi, harda işləyib-işləmədiyi, necə adam olduğu, xəsisliyi, ya əliaçıqlığı, alicənablığı, ya xudbinliyi, neçə dəfə evlənib-boşandığı və ilaxır yox, əsərlərinin səviyyəsi müəyyən edir. Klassik nümunələr: kommunist Şoloxov və faşizmə rəğbət bəsləyən Hamsun. İkisi də XX əsr dünya ədəbiyyatının böyük nümayəndələridir.
- Belə çıxır ki, siyasət ədəbiyyatdan istifadə edir?
- Əlbəttə, istifadə edir. Uzağa getməyək, elə Sovet İttifaqında ideoloji siyasət ədəbiyyatı özünün təbliğat vasitəsinə çevirmək istəyirdi və bir çox hallarda buna nail də olurdu. Sistem siyasəti ilə birlikdə iflasa uğradıqda isə həmin təbliğat məmulatını da özü ilə aparır. Konyunktura həmişə ədəbiyyatla yanaşı addımlayıb. Bizim Sovet dövrü ədəbiyyatımız da bunsuz deyildi. Bəzən də o, ideoloji siyasət istedadı şikəst edib. Bax, bu, faciədir. Sovet İttifaqında, o cümlədən elə bizim öz ədəbiyyatımızda belə bədii faciələr az olmayıb.
- Ədəbiyyatda erotizm mövzusu da həmişə aktual və müzakirəyə açıq mövzulardandır. Ədəbiyyatda erotizm mövzusunu necə işləmək lazımdır ki, bayağı görünməsin?
- Erot, Kupidon, Amur, nə bilim, Eros, kim necə adlandırır adlandırsın, geniş mənada ədəbiyyatın yarandığı dövrdən etibarən onun əsas mövzularından biridir. Elə ancaq Apuleyi xatırlasaq kifayətdir. Sadəcə, əvvəllər də bunu demişəm, erotika erotika naminə qələmə alınarsa, bayağı və vulqarcasına yazılırsa, bunun ədəbiyyata dəxli yoxdur. Erotika, yazdığın əsərin bədii məntiqindən doğmalıdır. O yerdəki, əsərin bədii məntiqi bunu tələb edir, əlbəttə, yazmalısan. Erotikanı əsərə yamaq kimi yamamaq olmaz. Emil Zolyada naturalist təsvirlər çoxdur, ancaq onlar dediyim həmin bədii məntiqdən doğur. Elə rus ədəbiyyatını götürək, Mixail Şoloxovun təsvir etdiyi erotika bədiiyyatın yaratdığı erotikadır, Eduard Limonovun, ya da Nataliya Medvedevanın təsvir etdiyi erotika isə, mənim fikrimcə, anti-bədii erotikadır. Erotika həssas mövzudur, onu gərək qatı yağlı boyalarla yox, akvarellə işləyəsən.
- Bilirəm ki, "məmur" sözündən xoşunuz gəlmir. 25 il Baş nazirin müavini vəzifəsində olmusunuz. Məmur sözünə qarşı antipatiyanızın xüsusi bir səbəbi var?
- Elədir, xoşum gəlmir. "Məmur" deyəndə mənim gözümün qabağına Qoqolun, ya Çexovun məmurları gəlir. Ancaq bu o demək deyil ki, bütün məmurlar o cür tiplərdən ibarətdir. Şərəflə işləyən və şərəflə də vəzifədən ayrılan məmurlar da az deyil.
- Vəzifə, şöhrət sizə nə vaxtsa istəmədiyiniz şeyləri etdiribmi?
- Yox. Mən özümlə bağlı elə bir şərait yaratmamışam ki, istəmədiyim nəsə olsun.
- Vəzifədə olanda ən çox nədən qorxmusunuz?
- Heç nədən. Sadəcə, tutduğum vəzifələrdə həmişə səlahiyyətlərim daxilində işimi yerinə yetirməyə çalışmışam. Məsuliyyəti də həmişə hiss etmişəm, eyni zamanda da tələb etmişəm.
- "Özümü niyə bu şeydən məhrum etdim" dediyiniz anlarınız oldumu?
- Hansısa xırda məsələlər yəqin ki, olub. Yəni misal üçün, filankəsə gərək o cür bozarmayaydım, ya filankəsin xahişini gərək yerə salmayaydım, filankəsin, deyəsən, ürəyinə dəydim və s. Bu cür anlar olub, ancaq qlobal mənada yox.
- Yazıçı üçün zaman nə deməkdir?
- Yazıçı üçün vaxt ən mühüm anlayışlardan biri, bəlkə də birincisidir. Hər halda mənim üçün həmişə vaxt çatışmazlığı olub. O biri tərəfdən isə, məndə elə bir təəssürat var ki,vaxtın sürəti əvvəlki dövrlərə nisbətən çox artıb. Səhərin açılması ilə axşamın düşməsi bir olur. Bəlkə mənə belə gəlir? Ola bilər.
- Deyirlər, insanın yaşı artdıqca darxıma hissi də böyüyür. Ən çox nə üçün, kim üçün darıxırsınız?
- Günel, gəl belə edək: bu suala mən yaşlanandan sonra cavab verərəm. (Gülür.)
- Yaşlanmaqla bağlı kompleksiniz var?
- Məndə heç bir kompleks yoxdur. Yaş yaş üstünə gələndə sağlamlıq nöqteyi-nəzərindən bir az dəyişiklik olur orqanizmdə. Bu da təbii bir şeydir. Mən daxilimdə heç vaxt öz yaşımla barışmamışam və barışmaq fikrim də yoxdur (gülür). O xatirələr ki, məndə var, onların aurası yenə də mənim içimdədir.
"Əkrəmin dediyində hardasa həqiqət də var"
- Əkrəm Əylisli bu yaxınlarda müsahibə verib. Deyib ki, bizi Elçin və Anarla zaman ayırdı. Bir də bir ifadəsi məni çox təsirləndirdi. Deyir ki, uzun illər Anar və Elçinlə çox şeyə gülmüşdük. Amma heyif ki, sonralar heç nəyə birlikdə ağlaya bilmədik.
- Günel, mən bir müddət əvvəl bu barədə sözümü demişəm, yenə də o fikirdəyəm. Gəl, bu söhbəti təzələməyək. Oldu?
- Əkrəm Əylislinin söylədiyi bir fikrə də münasibətinizi alım sonra bağlayaq bu mövzunu. Əkrəm Əylisli deyir ki, Anar da, Elçin də, mən də, heç birimiz arzuladığımız kimi böyük yazıçı ola bilmədik. Bu sözdə həqiqət payı varmı?
- Dünya çapında məşhur olmaq üçün sən gərək dünya ədəbi prosesinə daxil ola biləsən. Dünya ədəbi prosesinə daxil olmaqdan ötrü isə gərək sənin əsərlərin yüksək səviyyədə orijinaldan tərcümə olunsun. Mənim xaricdə 45-50, bəlkə də çox kitabım çıxıb, amma onlardan 3-4-ü orijinaldan tərcümə olunub. Dörd romanımdan yalnız biri, "Baş" romanı bəzi dillərə orijinaldan tərcümə olunub, qalan dillərə isə rus dilindən. Eləcə də "Mahmud və Məryəm", "Ağ dəvə", "Ölüm hökmü", hekayələr, povestlər, pyeslər türkcədən savayı, başqa dillərə orijinaldan yox, rus dilinə tərcümədən tərcümə olunub. Bu, ciddi problemdir. Azərbaycan dili bir çox tarixi səbəblərə görə dünya səviyyəsində özünü hələ göstərməyib. Bizim Mirzə Cəlil, Axundov kimi yazıçılarımızı Avropada mütəxəssislərdən başqa tanıyan yoxdur. Halbuki Axundovun "Dərviş Məstəli Şah" pyesi dünya səviyyəli bir pyesdir. O ki qaldı arzuladığım əsərlər məsələsinə, mən nəyi istəmişəm, onu da yazmışam. Amma ədəbiyyatdır da, yazdıqca yeni istəklər yaranır, bütün istəkləri yazmağı çatdırmırsan. Bu mümkün deyil. Bu mənada Əkrəmin dediyində hardasa həqiqət də var. Amma eyni zamanda bu fikri təkzib edən səbəblər də çıxır ortaya.
- Dünyada bir neçə böyük yazıçı Nobel mükafatından imtina edib. Maraqlıdır, sizə bu mükafat verilsə alarsınız, yoxsa imtina edərsiniz?
- Nobel mükafatı özlüyündə çox gözəl hadisədir. Əgər mənə sabah zəng gəlsə ki, Nobel mükafatı almısınız, niyə istəməyim (gülür). Böyük yazıçılar Nobel mükafatı alıblar, amma bununla bərabər, Nobel mükafatı ədəbiyyatın keyfiyyət göstəricisi deyil. Hələ 10-15 il əvvəl yazmışdım ki, Nobel mükafatı alanlarla almayanların siyahısına baxanda bunu daha yaxşı görmək olar. Mən "Tarixi-Nadiri" yarısına kimi oxumuşam, Muratovu rus publisistikasında, jurnalistikasında sanballı bir yazısını görməmişəm. Amma təəccüb də etmirəm. Putinin əleyhdarısan, ala, bu da sənə Nobel mükafatı. Bax, belə. Builki mükafatçı Abdulrazak haqqında isə heç nə deyə bilmərəm, çünki heç bir yazısını oxumamışam. Ümumiyyətlə, onu tanımıram. Təkcə o yadımda qalıb ki, Nobel xəbərini alanda deyib, elə bildim mənimlə zarafat ediblər.
- Ədəbiyyatda nəsillərin toqquşması məsələsinə də toxunmaq istərdim. Bu gün yeni nəsil yazıçıların, şairlərin sizin nəsil ilə ulduzu barışmır. İllərdir Azərbaycanda aqressiv bir ədəbi mühit formalaşıb. Bu sizi narahat edirmi?
- Qətiyyən narahat etmir. Əgər söhbət konkret olaraq məndən gedirsə, mən ədəbiyyatda öz yerimi görürəm və heç nədən də narahat deyiləm. Hansısa bir namərdlik mənə ötəri təsir edə bilər, tez də keçib gedər. Ancaq obıvatel mülahizəsinin, cürbəcür komplekslərin yaratdığı qərəzliyin, dedi-qodunun təsiri mənim üçün sıfırdan artıq deyil. O başqa məsələ ki, indicə dediyim kimi, dünyanın aqressivləşməsi təhtəlşüur olaraq insanları, o cümlədən gəncliyi də aqressivləşdirə bilər. O aqressiyanın alt qatında istedad varsa, keçib gedəcək, istedad yoxsa, həmin mənəvi aqressiya, kin-küdurət də həmişə onlarla bir yerdə olacaq, mənəvi şikəstliyə çevriləcək. Belələri indi də göz qabağındadır. Mən indi deyirəm, amma həmişə belə olub. Uzağa getməyək, Mirzə Fətəliyə, Sabirə, Mirzə Cəlilə, Üzeyir bəyə, Ərəblinskiyə hələ sağlıqlarında nələr deməyiblər? Mən bunu elə həmin 60-cı illərdən üzü bəri görə-görə gəlmişəm. O vaxtlar məndən anonim məktublar yazırdılar, indi isə o komplekslərin ifadəsi mətbuata adlayır. Bayaq dediyin o monopoliya dedi-qodularının da səbəbi elə bununla bağlıdır.
- 60-cı illərdən söhbət düşmüşkən, illər əvvəl Rasim Qaraca "60-cılar" ədəbi nəslini ədəbiyyat tarixi baxımından ən cinayətkar nəsil adlandırmışdı. Mənim üçün maraqlıdır, siz də gənclik illərinizdə özünüzdən əvvəlki nəsillə bağlı bu cür kəskin düşüncələrdə olmusunuz?
- "Cinayətkar nəsil"? O zaman prokurorluğa şikayət etmək lazım idi (gülür). "60-cılar"dan əvvəlki nəsil yazıçılarının Azərbaycan ədəbiyyatının inkişafında, yeni janrların yaranmasında, nəinki yaranmasında, Azərbaycan ədəbiyyatının milli faktoruna çevrilməsində böyük xidmətləri olub. Ötən əsrin yazıçılarına bugünkü dövrün tələbləri ilə baxmaq olmaz. O zaman çox güclü hakim ideologiya var idi. Bu ideologiyaya inananlar, inanmayıb, amma o ideologiyanı tərifləyənlər və inanmayıb heç nə yazmayanlar var idi. Əsas budur ki, "60-cılar" yalan yazmadı. Bu çox mürəkkəb bir məsələdir. O ki qaldı bizim münasibətimizə, mən öz münasibətimi deyirəm. Misal üçün, İsa Hüseynov bizdən əvvəlki nəslin nümayəndəsi idi. Mən həmişə İsa Hüseynovun əsərlərini yüksək qiymətləndirirdim və bu gün də qiymətləndirirəm. O zaman ki, İsa o kiçik povestləri yazırdı Çingiz Aytmatov da "Cəmilə"ni yazırdı. Amma bədiilik baxımından İsanın povestləri, Çingizin əsərindən daha güclü görünürdü. Bu barədə əvvəllər yazmışam, təkrar etmək istəmirəm. Mehdi Hüseynin, Əbülhəsənin, Süleyman Rəhimovun, Mirzə İbrahimovun romanları, başqa əsərləri çox zaman ideoloji cəhətdən bu günlə uyuşmur. Bədii çatışmazlıqlarla rastlaşırıq. Amma bu gün o romanların üstündən xətt çəkmək olmaz. O romanlar Azərbaycan dilini inkişaf etdirib, dediyim kimi, janr yaradıblar. Bir şeyi deyim ki, məndə, güman edirəm ki, digər qələm dostlarımda da bizdən əvvəlki nəslə kin-küdurət olmayıb. Bəyənib, bəyənməmək olub. Biz ədəbiyyatda özümüzü axtardıq, tapdıq və təsdiq etdik.
- Bəlkə səbəblərdən biri də sizin nəslin nümayəndələrinin uzun illər yüksək vəzifələrdə olmasıdır? Belə deyək də, haqlı olaraq ədəbiyyatın məmurlaşmasını qəbul edə bilmirlər.
- Günel, bu düzgün yanaşma deyil. Bizdən əvvəlki nəsillər arasında vəzifə sahibləri daha çox idi. Qıcıqlanırlarsa, bunun səbəbi yəqin odur ki, onlar özlərini təsdiq etməkdə çətinlik çəkir. Elələri var ki, artıq özlərini təsdiq ediblər. Elələri də var, özlərini bədii cəhətdən təsdiq edə bilmədiklərinə görə təqsirkar axtarırlar. Bəziləri istədikləri səviyyədə olmadıqlarını təhtəhlşüur olaraq başa düşərək, başqalarını inkar etməklə özlərini sakitləşdirirlər. Ədəbiyyatda inkar yalnız zamana bağlıdır. Zaman ədəbiyyatı ələkdən keçirir. Hansını saxlayırsa saxlayır, hansını atırsa atır. Bizim yazı-pozularımızın zamanın süzgəcindən keçib keçməməsi dediyin həmin qıcıqlananların kin-küdurətindən, "obıvatel" söz-söhbətindən, giley-güzarından asılı bir şey deyil. Biz ədəbiyyatda özümüzü təsdiq edə bildiyimizə görə, o dövrün məşhur, nüfuzlu yazıçıları da artıq bizim yazı-pozularımıza qiymət verməyə başladılar. Təsəvvür elə, mən cavan oğlan idim, ilk kitablarım çıxırdı, Akademiyanın vitse-prezidenti Məmməd Arif mənim haqqımda məqalə yazmışdı. Məmməd Cəfər Cəfərov, Mir Cəlal, Həmid Araslı, Mirzə İbrahimov, Abbas Zamanov və başqaları.
- Əminliklə deyə bilərsinizmi sizin yaradıcılığınıza bu diqqət atanıza olan münasibətdən doğmurdu?
- Sənin deməyindən belə çıxır ki, İlyas Əfəndiyevə görə mənim haqqımda yazırdılar (gülür). Bizim cəmiyyətdə belə bir fikir var ki, sən yazıçı ailəsində böyüdüyünə görə yazıçı olmusan, ona görə də məşhursan.
- Elə deyil?
- Elə deyil və bu çox səhv düşüncədir. Heç bir ailə heç bir qələm sahibini yazıçı edə bilməz. Yazıçılıq istedaddır. Mən bunu əvvəllər də demişəm, indi də deyirəm, dünyadakı böyük yazıçıların 99 faizinin atası yazıçı deyil. Sadəcə, Azərbaycanın payına, deyəsən, çox düşüb. Səməd Vurğunun uşaqları şairdir, yazıçıdır. Rəsul Rzanın oğlu yazıçı, İlyas Əfəndiyevin oğlu yazıçı, Əbülhəsənin oğlu yazıçı. Amma bu tək ədəbiyyatla bağlı deyil. Musiqidə də, rəssamlıqda da, teatr, kino sahəsində də var. Amma, görünür, ədəbiyyatda daha güclü hiss olunur.
- Sizin ədəbi mühitdə dəstək olduğunuz qələm adamları çoxdur?
- Günel, mənim elədiklərimi bir-bir sadalamaqla aram yoxdur. Ancaq onu deyim ki, bu gün tanınan bir çox yazıçıların, tənqidçilərin ilk yazıları, ilk kitabları Bakıda da, Moskvada da mənim təqdimatımla, ön sözümlə, redaktəmlə çap olunub.
- Xalqımızın yaşadığı faciələr qarşısında bir yazıçı olaraq aciz qaldığınız zamanlar olub?
- Yazıçı kimi yox, ancaq bir insan, bir vətəndaş kimi 30 illik erməni işğalı ilə bağlı acizliyimi, bəli, bəzən hiss etmişəm və bu mənə baha başa gəlib.
- Həmişə soyuqqanlı və sərtsiniz?
- Baxır kimə qarşı və nə üçün.
- Şəxsi həyatınızda və ictimaiyyət arasında nə qədər səmimisiniz?
- Sən elə bir adam tanıyırsan özü haqqında desin ki, "mən səmimi" deyiləm. Bəzən də səmimiyyətsiz adamlar özləri haqqında deyir "mən çox səmimiyəm". Belə çıxmasın ki, mən qeyri-səmimiyəm (gülür). Qeyri-səmimi olmağım üçün münbit zəmin olmayıb, yəni ehtiyac olmayıb. Mənim xasiyyətim belədir ki, kim xoşuma gəlməyibsə, onunla oturub-durmamışam. Heç vaxt qeyri-səmimi olmamışam. Hər-halda bu suala məni tanıyanlar daha dolğun cavab verə bilər.
- Gəncliyinizdə Nazim Hikmətlə görüşmüsünüz. Nazim Hikmətin Azərbaycan sevdası və azərbaycanlıların Nazim Hikmət sevgisi barəsində nə deyə bilərsiniz?
- Türkiyədə Nazim Hikmətə dünən də, bu günün özündə də Azərbaycanın məhəbbətini düzgün qiymətləndirmirlər. Vaxtı ilə Türkiyədə sağa meyilli olanlar deyirdi ki, Nazim Hikmət xəyanət edərək Sovet İttifaqına qaçdığına görə, sola meyillilər isə deyirdi Nazim Hikmət kommunist olduğu üçün Azərbaycanda məşhur idi. Əslində isə elə deyildi. Azərbaycan xalqının daxilində Türkiyə həsrəti var idi. Sovet İttifaqı kapitalist ölkələrini düşmən hesab edirdi. Türkiyə də bu ölkələrin sırasında öndə gedirdi. Nazim Hikmət Azərbaycana gələndə, tribunaya qalxıb orda gözəl türk dilində şeir oxuyanda ki:
Mən bir ceviz ağacıyam Gülhanə parkında
Nə sən bunun farkındasan, nə polis farkında...
Ona qulaq asan Azərbaycan xalqı bunun fərqində deyildi ki, Nazim Hikmət sağçıdı, ya solçudu. Onun fərqində idi ki, yaraşıqlı bir türk insanı çıxıb tribunada doğma türk dilində gözəl bir şeir oxuyur. Buna görə Nazim Hikməti sevirdilər və Nazimin yaradııclığı da bu sevgiyə layiq idi.
- Nazim Hikmət qadınlarla bağlı verilən "gözəl qadın, yoxsa intellektual və zəkalı qadın" sualına belə bir cavab vermişdi ki, "qadın at deyil ki, saçının uzunluğu, qısalığı mövzu olsun. Heç birinə qapılmadım". Siz bu suala necə cavab verərdiniz maraqlıdır?
- Təbiətin gözəlliyinə biganə ola bilərik? Əlbəttə, yox. Gözəl qadın kimdir? O da təbiətin bir parçası, bir hissəsidir. İntellektuallıqdan asılı bir şey deyil. O ki qaldı intellektuallığa, zəkaya, mənim ümumiyyətlə, kal adamla aram yoxdur.
- Anarla münasibətlərinizdə bir ara soyuqluq yarandığı deyilirdi. İndi vəziyyət necədir, əvvəlki kimi davam edirmi münasibətiniz?
- Anarla münasibətimiz, bəli, əvvəlki kimi davam edir. Tədbirlərdə, məclislərdə görüşürük. Hərdən zəngləşib, görüşüb, ikilikdə nahar edirik, bir-iki qədəh də qaldırırıq. Gözəl bir hadisə də o oldu ki, Şuşaya da bir yerdə getdik, Orda başqa dostlar da bizimlə idi, Şuşanı birlikdə gəzdik. Bu 30 ildə Şuşa haqqında, Qarabağ haqqında danışdıqlarımızı bir yerə yığsan, bəlkə də neçə kitab olar. Bu Şuşa səfəri əvəzsiz səfər idi. Bilirsən, dostluğun, isti münasibətin yaşı 55 ilə gəlib çatanda, əlbəttə, bu qədər illər boyu umu-küsü də mümkündür, bir də görürsən arada soyuqluq yaranır. Bu da təbii bir işdir. Dost olmaq müqəvva olmaq deyil ki. Ancaq mühüm məsələ odur ki, dostluğun düz ortasında qırmızı bir xətt də var, onu keçmək olmaz. Keçərsən, hər şey bitər.
- Sizin pəncərənizdən dünya bu gün necə görünür?
- Doğrusunu deyim ki, qorxulu görünür. Dünyada aqressivlik çox artıb. Cəhalət, nadanlıq azalmaq əvəzinə, daha da çoxalıb. Böyük dövlətlərlə kiçik dövlətlər arasındakı qradasiya daha da böyüyüb. İkili standartlar dünyanı idarə etməyə başlayıb. O biri tərəfdən də gözümüzün qabağında yeni rəqəmsal sivilizasiya yaranır. Bunun axırı hara gedib çıxacaq? İnsani istəklər, arzular, insani hisslər elə bil ki, insandan uzaqlaşmağa başlayıb. Belə olacaqsa, ədəbiyyatın aqibətini nə gözləyir? Ədəbiyyatın yerini nə əvəz edəcək? Və sair və ilaxır.
- Mətbuatımızın hazırkı vəziyyəti sizi bir yazıçı və ictimai şəxs olaraq nə dərəcədə qane edir?
- Söz azadlığı bizim mətbuatda bir bum yaratdı. Qəzetlər çıxmağa başladı, yeni telekanallar açıldı. Amma bir sual verək özümüzə ki, Azərbaycan mətbuatı söz azadlığı sınağından çıxdımı? Bayağılıq, primitivlik, dedi-qodu, şayiəçilik, kin-küdurət müqabilində bu sualın cavabı necə ola bilər?
- Söhbətimizi möhtəşəm Şuşa səfəri ilə bağlı təəssüratlarınızla yekunlaşdırmaq istəyirəm. 30 il sonra yenidən Şuşada olmaq necə bir hiss idi?
- Günel, sən yaxşı dedin də: "möhtəşəm Şuşa səfəri". Hissiyat da eləcə möhtəşəm və zəngin idi. Şuşa, şübhəsiz ki, çox gözəl bir şəhər olacaq. Nəinki Azərbaycanın, ümumiyyətlə dünyanın mədəni mərkəzlərindən biri olacaq. Amma mənim Şuşam o Şuşanın yanında bir az ibtidai Şuşa idi. Tutaq ki, sənin uşaqlığın bir məhəllədə keçib. Altında oturduğun ağac, oynadığın, dostlarınla gəzdiyin, söhbətləşdiyin yerlər daha yoxdur. Sənin gözəl xatirələrinin məkanı dağıdılıb. Əlbəttə, yerində gözəl müasir binalar tikiləcək. Mən çox sevinirəm ki, bu gün gələcək nəsillərin Şuşası tikilir. Gələcək nəsillərin çox gözəl Şuşası olacaq. Ona görə də nostalgiyaya qapılmayaq.
Söhbətləşdi: Günel Musa
BakuPost
© Müəllif hüquqları qorunur! Mətndən istifadə etdikdə istinad mütləqdir!
