Klassik Şərq, o cümlədən Azərbaycan poeziyası müxtəlif yönlərdən öyrənilib. Sovet dövründə ədəbiyyat, xüsusən poeziya lirika totalitar kommunist ideologiyasının sənətdə ifadəsi olan sosializm-realizmi nəzəriyyəsinin basıncı altında birtərəfli materialist sosiologiya baxımdan öyrənilib. Bəzi faktlar istisna olunmaqla, əsasən təftiş və təhrif çağları VIII-XVIII əsrləri əhatə edən əruzla yazılmış ədəbiyyat ərəb, fars və türk şeiri dünyada ən zəngin çoxtəriqətli bədii-fəlsəfi cərəyan olan sufizm təsəvvüfün təsiri altında olub. Mənşəcə rus olan Amerika alimi sufizmin ardıcıl tədqiqatçısı Aleksandr Knış "Musulmanskiy mistisizm" monoqrafiyasında yazır ki, Şərqdə Orta əsrlərdə sufizmin təsiri altına düşməyən şair olmamışdı.
Bu, hər şeydən əvvəl sufizmin İslam dini ilə təməl, mənşə bağlılığı ilə əlaqədardır. Bizim ana dilli klassik şeirimiz, hətta aşıq şeiri də belə xüsusiyyətə malik idi: Qazi Bürhanəddin, İmadəddin Nəsimi, Şah İsmayıl Xətai və Füzuli. Sufilərin yazdığı bəzi elmi əsərlər də poetik dildə əruz bəhrlərində (xüsusən ərəb ədəbiyyatında) belə idi. Ümumən, Şərqin üç əsas dilində ərəb, fars və türk dillərində yaranan fəlsəfi təlimlər bədii formada idi. Eşqin tərənnümünə həsr olunmuş (bu əsas mövzu idi) poeziya bədii-fəlsəfi məzmuna və formaya malik idi. Bu, Şərqdə və türk islam ədəbiyyatlarında "ülumi-ədəbi"ni və "qəvaidi ədəbiyyə"ni yaratmışdı. Bunların təməlində əsası VIII əsrdə ərəb musiqişünası və filoloqu Əbu Əbdürrəhman Xəlil İbn Əhməd Əl Bəsri Əl Fərahi (718-790) tərəfindən qoyulmuş əruz vəzni nəzəriyyəsi dayanırdı. Bu dövrdə əruz ana dili ilə bərabər öyrədilir, əruzu bilməmək ayıb sayılırdı. Ona görə də əruz vəzni XIII əsrdən başlayaraq şairlər üçün sınağa çevrildi, dünya ədəbiyyatına ərəb, fars və türk dillərində poetik şedevrlər bəxş etdi. Əruzla şeir yazmaq böyük hünər və istedad tələb edirdi, çünki əruzun bəhrləri çox möhkəm ehkam idi.
Böyük sufi nəzəriyyəçiləri - Əbu Nuayma əl-İsfəhani (948-938), Həsən əl Bəsri (624-728), Əl-Qəzzali (1058-1111), Mənsur Həllaç Miyanəçi (857-922), Əl-Fərabi (950), İbn Sina (980-1037), İbn əl Ərəbi (1165-1240), Şeyx Mahmud Şəbüstəri (1287-1320) öz fəlsəfi əsərlərini şeirlə yazmışlar.
Orta çağlar şeirində metafora poetikanın komponentindən çox, ilahi eşqin şiddətini ifadə edən bədii-fəlsəfi anlayışın sinonimi kimi işlənilib. Poetik metafora bir əşya, yaxud varlığı (insanın) əlamətin başqa bir əşyaya, varlığa (çox zaman mücərrəd) köçürülməsi ilə yaradılır. Təşbehdən fərqli olaraq metaforada qarşılaşdırılan tərəflərin biri iştirak etmir. Məsələn, ustad aşıq Ələsgər "Dağlar" qoşmasında deyir:
Ağ xələt bürünər zərnişan geyməz,
Heç kəsi dindirib kefinə dəyməz
Sərdara söz deməz, şaha baş əyməz
Qüdrətdən səngərli qalalı dağlar.
Üç misra poetik metaforada insana xas əlamət dağların üzərinə köçülür.
Klassik poeziyada metafora ilahi eşqin, məhəbbətin şiddətini vermək üçün bir bədii-fəlsəfi vasitədir.
İlk sufilər Allahdan başqa heç nəyi olmayan zahidlər, asketik mistiklər idi. İlk bakirə və müqəddəs sufi qadın olan Rəbiyyə əl Ədəvi (IX əsr) deyirdi: "Mən sənə məxsusam, mənim hisslərim (ehtiraslarım) sənindir". (bax: Filiştinskiy. İstoriya arabskoy literaturı, M, 1991, s. 320). Tədricən dini hədis və zikrlərdə ifa olunan mistizm poeziyaya keçir, insan obrazının xarakteri-mahiyyəti kimi poetikləşir. X əsrdən XVIII əsrə qədər səkkiz əsr lirik şeirdə mistik yaşantı bədii fəlsəfi məzmun kimi iştirak edir. Bu mistik anlayışlar şeirdə emosional gərginliyi qüvvətləndirən vasitələr kimi çıxış edirdi. Bu cəhət Mənsur əl Həllac Miyanəçinin (857-922), İbn əl Ərəbinin, əl Qəzzalinin, İbn əl Fəridin (XII əsr), Nəsiminin (XV əsr) lirikası üçün səciyyəvi idi.
İbn əl Ərəbi (Əşş Şeyx əl Əkbər) "Tərcüman əl Aşyak" poemasında öz görüşlərini şərh edir. Bu əsəri o, İspaniyadan, Əndəlusdan Məkkəyə gedərkən İmam Zahir İbn Rüstəmin qeyri-adi, ilahi hüsnə malik Nizam adlı qızına vurulandan sonra 1201-1203-cü illərdə yazmışdı. Bu gözələ vurulanda o, Allahın varlığını hiss edir və ona qovuşduğunu duyur.
İbn əl Ərəbi məhəbbəti üç yerə bölürdü: ilahi, mənəvi, təbii. İlahi məhəbbət digər ikisinin mənbəyi idi. Mistik eşq "Allahı varlığı ilə vəhdəti hiss etmək, bu məhəbbətin realığını dərk etməkdir. Hər cür yaradıcılığın səbəbi məhəbbətdir, eşq hər şeyi vahid varlığa (Allaha) qaytarır". (Filiştinskiy İ.M. İstoriya arabskoy literaturı, M, 1991,s. 358) .
Gözəlin bədənində hüsnündə Allahın varlığını hiss edəndə mistik yaşantı baş verir. Onu Allahla vəhdətdə duyur və hiss edir. Əslində, bunu özünə təlqin edir. Gözəgörünməz varlığı duymaq üçün güclü fəhm lazımdı. Burada ağıl (Əql iştirak etmir, burada qəlb, bəsirət gözü iştirak edir. Bu elə bir ekstaz həddir ki, onda insan ayağı yerdən üzülür, reallıq itir, aşiq yerlə göy arasında, əslində məkansızlıq) bulur. Bu məkansız mühitdə bədənlər itir, bədənləri ali həzz - ruh idarə edir.
Qəzəlin iki böyük ustadı hürufi şair İmadəddin Nəsimi ehtiras doğuran, coşqu və pafos yaradan səslərdən, Məhəmməd Füzuli daha çox ruhu sakitləşdirən səs və ifadələrdən istifadə edib. Nəsiminin bəzi beytlərinə nəzər salaq:
Həqqin kəlamı məndədi, sanma məni həqqdən iraq
Çünki könüldür ərşi-həqq, bəs ərşi - rəhman olmuşam.
Allahın kəlamı-nitqi məndədir, məni Allahdan uzaq sayma. Mənim qəlbim Allah eşqinin səmasıdır ona görə də mən Allah eşqi olmuşam. Mən Allah eşqindən ibarət bir mistikəm, mən reallıqda yoxam, o varsa mən yoxam, mən elə oyam:
Nəsiminin məkanı laməkandır
Məkansız aşiqin həqqdir məkanı.
Nəsimi də Allah kimi məkansızdır. Məkansız aşiqin sevgisi haradırsa məkanı da oradır, haqq-təala insan oğlu özüdür.
Gəl, ey könlümdə can, canda bədənsən,
Nə candasan, əcəb kim, canü tənsən.
Səni dil necə şərh etsin, a can, kim
Nə bilsinlər səni kim, can, nədənsən.
Üzünçün qül-hü vəllahu əhəddir,
Həqiqət möcüzü, həqqdən gələnsən.
Vücudun zati-mütləqdir məgər kim
Nəyə kim baxar isəm onda sənsən,
Nə yerdənsən səni heç kimsə bilməz.
Qədim eposumuz "Kitabi-Dədə Qorqud" dastanında Allah barəsində deyilir: "Ucalardan ucasan, kimsə bilməz necəsən". Eləcə də Allahın məkanı bilinməz. İslam dininə görə, Allah VII göylərdədir. Orta əsr (sufi) düşüncəsinə görə, Allaha qovuşmaq üçün mənəvi təkamülün 4 mərhələsini keçməlisən: şərihət, təriqət, mərifət, həqiqət. Bu poeziyaya görə, Allah sevən ürəklərdədir, hər aşiqin onu ilahi məhəbbətlə sevənləri qəlbidir. Allahı insanın eşqi yaradır, o, ilahi eşqdən doğulur. İnsanın Allaha tam şəkildə qovuşması yalnız ölümündən sonra mümkündür. Dinə inanan bütün insanlar cənnətə düşmək istəyirlər, bunun üçün əvvəlcə ölmək lazımdır, lakin heç kim ölmək istəmir. İnsanı Allah bir bədəndə iki ruh kimi birləşdirmir, bu yalnız eşq sayəsində mümkün olur. Aşiq məşuqunu öz varlığında hiss edir.
Mənsur Həllac deyirdi: "Öldürün məni, mənim etibarlı dostlarım, mənim ölümüm-mənim həyatımdır. Mənim üçün ölmək, yaşamaq deməkdir, yaşamaq mənim üçün ölmək deməkdir... Mənim üçün həzz ən böyük əzabdır" (Filiştinskiy İ.M. İstoriya arabskoy literaturı, s...) Duyğusal insan, daha doğrusu, mistik onu əhatə edən hər şeydə, aləmdə Allahı və yaxud onun əlamətlərini görür. Bütün hallarda Orta əsrlər şairini (və alimi) Allaha qovuşduran start meydançası konkret insanın, gözəlin hüsnüdür.
Səni bu hüsni cəmal ilə, bu lütf ilə görən
Qorxdular həqq deməgə, döndülər insan dedilər.
Bu beytin müəllifi Nəsimiyə görə, hüsn "Quran" ayəsidir: "Üzün çün qul-hulvəllahu əhəddir", "bədri cahanın danəsidir", "cəmalın rovzeyi rizvan deyilmi", "ömrümün sübhü üzündür bəxtimin şamı saçın \\ getmə ey dilbər gözümdən, sübhümü şam eyləmə" , "bu necə hüsnü surətdir ki, nur ehsan edər ayə".
Böyük türk sufi, mütəfəkkiri şair Mövlana Cəlaləddin Rumi yazır: "Onu bil ki, biz bu görünən bədəndən ibarət deyilik. Biz bu bədəndən savayı Allah ilə bərabər yaşayırıq". Allahdan dinə enmə, dindən Allaha qalx! - mənim həqiqətim belədir...
Mistik yaşantı sufinin həyat tərzidir. Orta çağlar insanının obrazı daha çox bu yaşantının metaforası ilə yaradılır. İlahi məhəbbətlə sevən insanın bütün arzuları sevgilisinə qovuşmaq cəhdi ilə bağlıdır.
Əslində, sufizim ehkamlarına sığmayan Mövlana Məhəmməd Füzilinin qəzəllərində hüsn dünyanın güzgüsü, eşqin səbəbi kimi tərənnüm olunub:
Hüsnün olduqca fizun eşq əhli artıq zar olur
Hüsn nə miqdar olursa, eşq o miqdar olur.
Bu hüsn insanı öz varlığından yox edir:
Heyrət ey büt surətin gördükdə lal eylər məni
Surəti - halım görən surət xəyal eylər məni.
Yaxud:
Ey mələksima ki, səndən özgə heyrandır sana
Həqq bilir insan deməz, hər kim ki insandır sana.
"Elmsiz şeir əsassız divar olar, əsassız divar qayətdə bietibar olar" - deyən dahi Füzuli elmlə şeirin vəhdətini həqiqi sənətin cövhəri hesab edir, "şeir fəziləti də bir ayrı elmdir və kamil növlərindən möhtəbər bir növdür" qənaətinə gəlirdi.
Əql yar olsaydı, tərki eşqi yar etməzmidim,
İxtiyar olsaydı, rahət ixtiyar etməzmidim.
Digər tərəfən bu qərara gəlirdi:
Ey Füzuli, qıl kəmali-fəzl kəsbin, yoxsa mən,
Kamili-eşqəm dəxi özgə kəmali neynərəm.
Burada adi insan ağlından söhbət getmir. İnsan ağlı yer həqiqətlərini dərk etmək imkanına malik müdrik ağıldır. Səma həqiqətlərini o cümlədən insanı kamilləşdirən Allah eşqini dərk etmək üçün mistik yaşantının metaforası lazımdı. Bunu "dahi qəlb şairi" məhəbbət dastanı olan "Leyli və Məcnun" poemasında əyaniləşdirir.
Bir epizodu şərh edək: Leylini zorla İbn Səlama ərə verirlər - "Olsaydı əldə ixtyarım, olmazdı səndən özgə yarım". Öz bakirəliyini qorumaq üçün Leyli bir fənd işlədir, zifaf gecəsi yanına gələn İbn Səlama deyir: məktəbdə oxuyarkən bir münəccim mənim falıma baxmışdı, sən cinnisən demişdi, kim sənə yaxınlaşsa cin onu vuracaq, o öləcək. İbn Səlam bu sözü eşidib çıxır gedir. Əslində, Leyli deyirdi ki, mən Məcnunluyam, varılığım büsbütün Məcnundan ibarətdir. Səlamətin oğlu İbn Səlam qorxur, bu niyyətdən əl çəkir. Leyli səhraya düşür, Məcnunu axtarır. Ona rast gələndə Məcnun onu qəbul etmir. Onda fədakar Leyli deyir:
Leyli mənə aruziyi-canım
Kamü-dili-zarü natəvanım
Muştaqi-cəmal idim həmişə
Möhtaci vüsal idim həmişə
Gəl yanıma, fövt qılma fürsəti!
Dil nəzəri-vüsali qamətindir
Gər canım isə əmanətindir.
Çün düşdü macalın etmə ehmal
Gəl nəzrini tut, əmanətin al.
Məcnunun cavabı mistk yaşantının bədii fəlsəfi idealı, daha doğrusu, onun metaforasıdır:
Cismimdəki indi özgə candır
Sənsən halə mənimdə canım
Gözdə nurum cigərdə qanım
Məndə olan aşikar sənsən
Mən xud yoxam, ol ki var-sənsən!
Gər mən mən isəm, nəsən sən ey yar,
Və sən sən isən, nəyəm məni-zar.
Orta əsrlərin təsəvvüf poeziyasında eşqin ən şiddətli insanın özündə olmayan məqamı aşiqin yox olması özünü məşuqədə dərk etməsidir. Füzuli Leylini ən yüksək metaforada - Allah simvolu kimi işləyir. Bu mərtəbədə ölmək metaforu yaşantının xoşbəxt yekunu, zirvəsidir. Bu, müəyyən mənada vəhdəti-vücuddur, irfaniliyin çatdığı son mənzildir.
Hürufilər deyirdi: "İnsan həqdən qopmuş nur parçasıdır". Sonda bu nur məhəbbət şəklində öz mənbəyinə qayıdır: "Canı canan diləmiş verməmək olmaz, ey dil" deyirdi dahi şair Füzuli. Can ruhun metaforasıdır.
Coşqun cəngavər şair Nəsimi də bu metaforadan istifadə edir:
Canımın, cana, vüsalın can içində candır,
Canə canu canə canu canu həmcanandır.
Can necə tərk eyləsin, ey can səni
Çünki canın canısan, ey canımız.
Bura da söz oynatmaq ustalığı, sözü bir çox mənalarda işlətmək istedadı reallaşıb.
Poetik metaforadan fərqli olaraq, mistik metaforada qarşılaşdırılan tərəf olmur, o, xəyal edilir, fəhm olunur. Füzuli dərk et demir "fəhm qıl" deyirdi. İlahi eşq mistik məhəbbət sayəsində insan Allahı özünə endirir, özündə reallaşdırır, daha doğrusu, özündə dərk edir. İnsanın qüdrəti də bundadır. "Vadiyi-vəhdət, həqiqətdə, məqami-eşqdir".
© Müəllif hüquqları qorunur! Mətndən istifadə etdikdə istinad mütləqdir!
© Müəllif hüquqları qorunur! Mətndən istifadə etdikdə istinad mütləqdir!
