O yerin tənhalığında yaşamaq mənə xoşdur... - Müsahibimiz şair Kəramətdi

Sərvaz Hüseynoğlu: Bəlkə, evin içindən başlayaq?.. Yəni "Ədəbiyyat qəzeti"nin gündəmdəki yerindən; qane edirmi sizi?

Kəramət: İndiki halda "Ədəbiyyat qəzeti" sənətə həsr edilmiş ömür kimidi. Bu yöndə ən uğurlu çaba çoxyönlülük, qəzetin öz qapılarını sözün həqiqi mənasında istedadın üzünə açması, hər kəsin fikrinə, baxışına və üslubuna hörmətlə yanaşmasıdı. Necə deyərlər, sənət naminə mücadilə məkanına dönməsidi. Hamı bir yerdədi, amma öz fərqliliyilə... Bu, çox yaxşı və illərlə gözlənilən haldı...

S.Hüseynoğlu: Bir yazınızda yer alan fikirləri xatırlayıram: "Çalışır, cəhd edirəm ki, həm də özümü özümə anladım". Maraq edirəm, bu aramada insanın yaradıcı qüdrətini arxa plana keçirmək cəhdlərinin qaynağı nədir? Qorxumu, ya inammı?..

Kəramət: Belə düşünürəm ki, bəşəriyyətin, eləcə də insanın daxilində həmişə dəhşətli dərəcədə bir ölüm qorxusu var. Hesab edirəm, yaradıcılıq işi, ilk növbədə, ölüm qorxusundan, xofundan doğur. Bu, həm də ölümə qalib gəlmək cəhdlərindən biridir. Və bu, təhtəlşüur bir hadisədir. Eyni zamanda bəşəriyyətin varlığı ilə yaradıcı insan arasında sözün yaxşı mənasında qəribə bir bazarlaşma, mənəvi borc hissi var. Nədən ki, bəşəriyyətin tarixi yaradıcı insanlarda yaşayır, onlarla bağlıdı. Bir şəxsiyyət, fərd olmaqla bərabər, yaradıcı insan zamanı gələcəyə daşıyan başlıca vasitələrdən biri, bəlkə də birincisidir. Əlbəttə, burada onun fikir yüksəkliyi mövqeyi və istedadı əsas amildir. Ola bilsin, bu fikirlər bir az subyektiv səslənsin, ancaq mənim mövqeyim belədir ki, bütövlükdə, yaradıcılıq yaranmış və yaradılmış olanın, eləcə də bəşəriyyətin ölüm qorxusunu yenmək cəhdidi. Eyni dərəcədə də bəşəriyyəti yaşadan, onu gələcəyə daşıyan bir vasitədi. Yaradıcı insan ilk növbədə dövrü, zamanı gələcəyə adaptasiya edir. Çalışır ki, bəşəriyyət ölməsin. Deyim ki, şəxsən mən daxilimdə ölüm qorxusu, göz yaşı həyəcanı daşıyan insan deyiləm. Yazdıqlarım da var ki, "az yaz başdaşından, gözün yaşından", eyni zamanda bunu yazmağın özü də ölüm hissindən qaçmağa bir cəhddi. Yəni bunu yazmağın, hətta düşünməyin özü belə bir qaçışdı. Bütövlükdə, belə demək mümkündürsə, iqtisadi, siyasi, fəlsəfi və sair tərəfləri ilə bərabər, bəşəriyyət qeyb olmaq qorxusunu yenmək, dəf etmək üçün özünü gələcəyə adaptasiya edir, yeni zamanlara ötürür. Bunu da dövrü, tarixi gələcəyə daşıyan minlərin, milyonların yox, həmin dövrdə yaşamış müəyyən, belə deyək ki, seçilmiş, istedadlı şəxsiyyətlərin, həqiqi yaradıcıların vasitəsilə edir. Bu, yaradıcı insanların, eləcə də böyük ədəbiyyatın missiyasıdı. Bu prosesdə həm də insanın özünün özünü araması, özünü dərketmə çabaları önə keçir. Yəni insan öz yaradıcı qüdrətinin haracan olmasının, hədəflərinin masştabını bəlirləyə bilib-bilməyəcəyinin həyəcanı içində daim vurnuxur. Daxili bir deprem yaşayır. Qorxu hissi ilə inam duyğusu iç-içə yaşanır. Və bu anın yaşantıları yaradıcılıq deyilən makinanın hərəkətverici qüvvəsinə çevrilir. Necə deyərlər, İnam yaza-yaza Qorxunu yenir, ona dov gəlir. Yaradıcılıq işinin möhtəşəm aldanışı buradan başlanır...

S.Hüseynoğlu: Tanıdığım və mənə çox əziz olan çoxsaylı söz adamlarını cəm halında göz önünə gətirəndə hər dəfə sizi bir kənara çəkilib sirli, təbii-caizsə, uztehzalı, çoxbilmiş nəzərlərlə qımışan görürəm. Elə bil ki, ədəbi camimizə "Xaraba sarayda taxt yoxdu, dostlar" mesajı verirsiniz. Mən o baxışlarda "tək-tənhadı ağaclar Sıx-sıx əkilsələr də", "Hadinin dörd əli vardı - ikisilə şeir yazırdı, ikisilə üzünü tuturdu" ağrınızı, təəssüfünüzü vaxt-bivaxt izləyirəm həmişə...

Kəramət: Bütün bunlar, ilk növbədə, həyatın faniliyilə bağlı məsələlərdi... Həyatın, hadisələrin gedişatına mənim istehzalı münasibətim barədə dedikləriniz dəqiq müşahidələrdi. Ancaq bir məsələ var ki, mən bunu bilərəkdən, düşünülmüş şəkildə eləmirəm. Heç vaxt bu barədə düşünməmişəm də. Görünür, daha çox ruhi şəkildə hiss edirəm ki, bu həyat nə qədər fanidir, eyni zamanda özümə də bu prizmadan baxmalı oluram. Yəni bu, təkcə ətrafıma yox, həm də özümə olan baxışımdı. Əslində, ətraf güzgü anlamındadı və mən ordan özümə baxıram. Bu faniliyin içində, yenə də deyirəm, özünü yenmək, Eqodan xilas olmaq, ondan yuxarıda dayana bilmək çabası var. Çox vaxt bizə elə gəlir ki, başqaları bizi sevir. Əslində, başqaları, ilk növbədə, özlərini sevirlər. Hətta uşaq da, övladın belə olsun, ona hər hansı istədiyini kim verirsə, onu sevir. Öz doğma evinə get, uşağın istəyincə olanı alıb aparma, bunu sənin əvəzindən başqası etsin, uşaq həmin o başqasını sevəcək. Amma bizə elə gəlir ki, ətrafımızdakı adamlar məhz bizi sevir, qiymətləndirirlər. Deməli, insan ilk növbədə özünü sevir. Yəni mənim dünyaya iztehzalı baxışımın kökündə bunlar, bu faniliklər dayanır. Mən bu düşüncələrimi şeirə, sözə çevirdiyim anların adamıyam. O yerin tənhalığında yaşamaq mənə çox xoşdu. Orda rahatam. Ora özümü tapdığım yerdi.

S.Hüseynoğlu: Murad Köhnəqalanın barəsində söylənən bir fikri heç unutmadım: "Onun həyat və yaradıcılığının alt qatında cəmiyyətə belə bir mesaj var - İcazə verin yaşayaq"... Maraqlı mesajdı, deyilmi?

Kəramət: Özü kimi, həyatı özünün istədiyi kimi yaşamaq insan övladının ən əlahiddə, toxunulmaz haqqıdı. Ancaq bu haqqın cəmiyyət qanunları ilə çarpazlaşması reallığı da olmamış deyil. İnsanı daxili boğulmaya məruz qoyan cəmiyyət qanunları var ki, bütün zamanların reallığı kimi yaşanıb. Zamana, mühitə yad görünən adamlar tarixən topluma adaptə oluna bilməyiblər və ağır təhdidlərlə üzləşiblər. Dünyanın hər yerində, həmişə, bütün dövrlərdə belə olub. Və həmin insanların mənəvi acıları ədəbiyyatdan keçib. Ədəbiyyat, bir növ, tənhalığın hüzur məkanına çevrilib. İnsanlar özlərini daha çox ədəbiyyatda tapıblar. Bu məkanda hər kəs özü kimi yaşayıb. Finlandiya təhsil sistemində belə maraqlı və vacib bir qayda var; heç vaxt uşaqları müəyyən çərçivə daxilində təhsilə cəlb etmirlər. Uşağın öz maraqları təmin olunandan sonra dərs başlanır. Çünki Finlandiya təhsil sistemi şəxsiyyətlər yetişdirmək prinsipilə qurulur. Bu da çox mühüm bir hadisədir. İnsanlar fərd olaraq yetişməlidirlər.

S.Hüseynoğlu: Böyük şairlər heç də ən gözəl şeirlər yazan şairlər deyillər, "Böyük şairlər zamana ən çox müqavimət göstərən şairlərdir" - deyirdi Lidiya Gizenburq... "Məni düz saxladı dar ağacları", "Qəbrin dik qazılsın, sınıb-əyilməyən kişi" misralarını yazana qədər bu barədə düşündüklərimiz vardımı?

Kəramət: Yox, qətiyyən... Heç vaxt düşünməmişəm ki, mən böyük şairəm, yaxud böyük şair olacam. Mən bir şey düşünmüşəm ki, daxilimdəki azadlığa sadiq qalım. Bu azadlığı itirmək olmaz. Daxilən azad ol, öyrən, ancaq heç kəsi yamsılama, öz yolun olsun... Bayaq dediyim o insan tipi kimi; yəni bu insan özü kimi yaşamalı, öz fərdiyyətilə yadda qalmalıdı. Yazısını da elə yazmalıdı; mən mən, sən də sən kimi. Doğrudu, müəyyən paradokslar olur. Tutalım, Kopernik, Cordano Bruno zamanında böyük həqiqəti deyir, ancaq tonqalla, edamla qarşılaşırdılar. Heç deyən də olmurdu ki, axı bu kişi düz deyir. Həqiqəti dilə gətirir. Zaman keçir, hər kəs anlayır ki, səhvə yol verilib, o kişilər həqiqəti deyirmiş... Yandıranlar, edam edənlər də həmin adamlardı. Sonradan bəraət verənlər, səhvlərini anlayanlar da... Məncə, ədəbiyyat, ümumiyyətlə, sənət bu adamların könül qaranlığını zamanında aydınlığa çıxarmağa, yəni haqq olanın yanında dayanmağa hesablanmalıdı.

S.Hüseynoğlu: Təbii ki, özünüzün də dediyiniz kimi, yaşamın, dəyərləndirmənin, mövqe, mənsəb qazanmaq normativlərinin kompleksi cəmiyyəti istiqamətləndirir; ya it hürənə, ya işıqgələnə, ya iblisə, ya da məscidə, məbədə... Bu seçimdə ədəbiyyat yönəldici missiyasını həmişə qədərincə yerinə yetirə bilirmi?

Kəramət: Mən ədəbiyyatın nəyisə yönəltməsinə, hansısa prosesə yetərli istiqamətverici güc verə biləcəyinə bir o qədər də inanmıram. Cəmiyyətin öz axarı var, öz yoluyla gedər. Sadəcə olaraq ədəbiyyat bu prosesin bədii şəklini əks etdirə bilər. Kim necə, hansı fikir ucalığından bunu edə bilirsə, onu artıq, zaman göstərir. Amma ədədiyyatın nəyisə mütləq mənada tərbiyə edəcəyi fikrini qəbul etmirəm. Belə olsaydı bugünəcən dünyada bir dənə də oğru və yaxud qatil olmazdı. Deməli, bu, bir o qədər də doğru yanaşma deyil...

S.Hüseynoğlu: Məncə, bu, çox mübahisəli və çoxyönlü bir məsələdi. Gəlirəm o müşahidəmin üzərinə ki, sizin şeirləriniz, sanki içindən partlamağa hazır cismləri xatırladır; yığcamlığı ilə də, fikir yükü, şifrəli qatları ilə də...

Kəramət: Bilirsiniz, məndə belədi ki, iç dünyamda, düşüncəmdə olanlar partlayış halına gəlməyincə, o yazıları yazmıram. Belə məqamlarda daha çox özümü dincə qoyuram. O şeylər ki, artıq mənə yüklənir, artıq mən onu ifadə etmək məcburiyyətində qalıram. Bax, o zaman həmin düşüncələr partlayış şəklində meydana çıxır. Yəni yazmaya bilmirəm. Aylarla, həftələrlə yazmadığım vaxtlar olur. O zamana qədər ki, partlayış həddinə gəlib çıxsın. Həm də əvvəlki yazımı, əvvəlki ruhumu təkrarlamasın... Təkrarlama əlaməti hiss edən kimi özümün özümə gülməyim tutur, deyirəm, əyə, ay zalım, ay qardaş, kimi aldadırsan? Özünümü, ya oxucunumu? Kefli İskəndər demiş, lotuluqmu edirsən?

S.Hüseynoğlu: "İllər yalnız pisi ələyib-sovurur. Çünki yalnız əsl ədəbiyyat çox yaşayır" - deyirdi Heminquey. Sizcə, bu əsl yaxşının dəyər meyarı, əyarı nəylə ölçülür; oxucu marağıyla, yoxsa peşəkar dəyərləndirmələrlə?

Kəramət: Hazırkı zamanda dəyərlərin daha çox aşağılandığı fikrindəyəm. Bu gün bütün dünya qəribə bir xaos içində yaşayır. Bugünkü dünyanın ehtivası necə ola bilər ki?.. Başlıca olaraq onu görmək və onu ifadə etmək! Yəni dəyərin öz dəyərini qazanması üçün müəyyən vaxt lazımdı.

S.Hüseynoğlu: Eliotun "Poeziya bütün sənət növlərindən ən zəkalısıdı" dəyərləndirməsi var...

Kəramət: Zamanından asılı olaraq ədəbiyyatın meyarları dəyişə bilər. Bu, daha çox insanların nəyi və necə istəmələrindən asılı olur. İnsanlar daha çox həmişə öyrəşdikləri dəyərlərə üstünlük verirlər. Ancaq bu yanaşma bütün məqamlar üçün yetərli olmur axı. Dövr dəyişir, zövqlər dəyişir... Deyək ki, ədəbiyyat XII əsrdə Nizamidə çox müdrik ola bilər, ancaq XXI əsr üçün bu müdrikliyin ayrı, fərqli bir yanaşma zərurəti meydana çıxır. Müəyyən vaxt olub ki, ədəbiyyatla fəlsəfə bir müstəvidə təqdim edilib.

Amma indi fərqli paradiqmalar, yanaşmalar var. Bütün hallarda istedad əsasdı. İnsan əgər istedadlı biridirsə, o, ömrü boyu cəmiyyəti düşündürən məsələlərdən yazacaq və həmişə də rezonans doğuracaq. Özü də mərhələli və davamlı şəkildə. Məsələn, poeziyamızda müəyyən dövrü Əli Kərim tamamladı özü üçün... Şahmar var idi... O da öz dövrünü tamamladı. Bəzən yeni nəsil bu harmoniyanı görməzdən gəlir. İndiki cavanlarda məsələn, Fikrət Qocaya, Anara, Elçinə yanlış, xoşagəlməz bir yanaşma var; az qala onları güllələmək istəyirlər ki, siz niyə çox yaşayırsınız? Qardaşım, onda Aşıq Ələsgəri divara dirəyək ki, sən niyə 125 il yaşayıbsan? Ya deyək ki, o çox yaşaya bilibsə, aşıq deyil? Bu adamların yaradıcılığı maraqlıdı. Əli Kərimin misraları yadıma düşür: "Bəzən haqq qazanır insan öləndə...". Bizdə belə bir şey var - daha çox həyatdan tez gedənə ürək yandırmaq, qədir-qiymətə mindirmək, simpatiya bəsləmək... Ancaq deyim ki, Əli Kərimlə ayrı-ayrı dünyanın şairi olan Fikrət Qocanın öz haqqıyla durduğu özünəməxsus yer də var axı! Deyək ki, Fikrət Qocanın günahı nədir ki, Allah buna bu qədər ömür verib? Ya Anarın, Elçinin günahı nədir? Bu insanların əsərlərini oxuyuruq və mübaliğəsiz deyirəm ki, dünya ədəbiyyatı nümunələri ilə müqayisədə onların yazdıqları heç də aşağı səviyyədə deyil, çox halda da üstündür, ya elə həmin meyarlar səviyyəsindədi. Normal düşüncələrdə onların hər birinin yaradıcılığı fərqli, amma yetərincə lazımlı, dəyərli nümunələrdi. Fərq ondadı ki, indiki gənclik onları dərk etmək, həzm etmək, daha çox da etiraf etmək əvəzinə, Allahın verdiyi ömrün hesabını aparmağa vaxt sərf edirlər. Bu, yöndəmsiz bir yanaşmadı. Bu yöndəmsizlik ədəbi tənqidimiz üçün də keçərlidi. Hərçənd, ədəbi tənqid anlayışının özü də mübahisəli bir mövzudu. Ancaq faktik olaraq bizdə belə bir sahə var. Təəssüf doğuran odur ki, bu gün bizdə ədəbi mətni duyan, məhz mətndən çıxış edən, şeirin içini bilən tənqidçi yoxdu.

S.Hüseynoğlu: Bütün janrlardamı?

Kəramət: Xüsusilə, poeziya sahəsində. Poeziya çox incə, bütünlüklə ruhsal bir sahədi, bu sahədə tənqidçi kimi görünmək yox, tənqidçi olmaq lazımdı. Tənqidimizdə məhz bu çatışmır... İndi bu sahədə tənqidin yerində təltif, yarınmaq sindromu tüğyan edir; kimsə göylərə qaldırılır, kimlərinsə varlığı, reallığı üzərindən ümumiyyətlə, sükutla keçilir...

Elə bil tənqid yalnız iki-üç imzanı tanıyır. Söz hardan başlanır-başlansın, gəlib eyni imzaların üzərində dayanır və dairə qapanır.

S.Hüseynoğlu: Bu sırada sosial medianın, televiziyanın fəaliyyətinə necə baxırsınız?

Kəramət: Bu da tam başqa söhbətin mövzusudur.

Ən ağrılısı isə çeşidli televiziya kanallarının şeiri, ilahi sözü ucuzlaşdırmaq meydanına çevirməsidi. Az qala hər kanalın öz "şairi" var. Telekanallar sözü ucuzlaşdırma yarışına çıxıb, sanki... Tamaşaçı hər səhər gözünü açıb bu sahənin iki-üç əzbərçi şeir bülbüllərini görür. Tamaşaçı get-gedə onlara öyrəşir, onlara adaptə olunur. Ağlamaq lazımdırsa, o "şairlər" ekrana dikilir, gülmək lazımdırsa, o "şairlər" gözə girir, tərbiyəsizlik, əda lazımdırsa, yenə də həminkilərdi... Sanki telekanallar nümayişkaranə şəkildə xalqa "Sənə nə verirəmsə onu yeməlisən" təşəxxüsü satır. Ancaq inanıram ki, nə vaxtsa, lap ən yuxarı səviyyədə bu məsələlərin üzərinə qayıdılacaq, bütün sahələrdə olduğu kimi... Bilirsiniz, artıq bir reallıqdı ki, dövlət, hökumət yetkililəri özünü toparladıqca bütün sahələrdə baş verən neqativ hallar üzərinə daha qətiyyətlə gedir, xaosa "dur" demək gücü, qətiyyəti tapır. Hesab edirəm, gec-tez yuxarıda qeyd etdiyim xaos da ən yüksək səviyyədə söz konusu olacaq.

Bilirsən, verilən imkanlardan istifadə edib xalqın ruhunu, zövqünü öz səviyyənə endirməyə heç kəs sənə haqq verməyib... Belə olan məqamda etirazın haqq səsi özünü heç də ləngitmir.

S.Hüseynoğlu: "Əgər qalsa, bizdən ancaq bu Yer adlı məhbəsə sığmayan sözlər qalacaq". Yazırsınız. Bu misralar da sizinkidi:

Sənin öz sözün var, o sözü de, get,

Yiyəsiz sözlərin yiyəsi Vaxtdı.

Abırsız zamandı, abrını gey get,

Kim kimdi?

Son sözü deyəsi vaxtdı...

Maraqlıdı, sizdən qalası və ömrün bugününəcən Yer adlı dünyamıza sığmayası, son sözü yaza bildiyinizə əminliyiniz varmı?..

Kəramət: Bəlkə də hə, bəlkə də yox... Ancaq hesabla yazmaq istədiklərim daha çoxdu. Beyin axını ilə bağlı bir poema xeyli vaxtdı düşündürür məni; mövzu belədi ki, çox talantlı, elmli bir türk övladı Suriyadan, Əfqanıstandan olan qaçqın və köçkünə yaşadığı binada çığınacaq verir. Eyni blokda yaşayırlar. Lakin Qərb kəşfiyyatı ciddi-cəhdlə məhz o türk bilim adamını öz ölkələrinə götürmək, ona sahib çıxmaq istəyirlər. Yəni, əslində, başı, beyni oğurlamağa cəhd edirlər. Sıradan biri olan onlar üçün maraqlı deyil. Nəyə sahib çıxmalı olduqlarını yaxşı bilirlər. Bu mövzunu yazmaq istəyirəm. Ancaq gücüm çatmır. Düşündüklərimi mətnə çevirə bilməyəcəyimdən qorxuram. Ancaq bilirəm ki, yazmaya bilmərəm. Bəlkə bu, son olacaq, bəlkə də başlanğıc. Bunu böyük Partlayışın yetəcəyi gün bilər...

S.Hüseynoğlu: "Ya yerdən çıx, ya göydən en, təzə adam" axtarışı günün reallığına çevrilir.

Kəramət: Təbii!.. Bilirsiniz, biz coğrafi ərazilərdən daha çox vaxt və ruh məkanının vətəndaşlarıyıq. Vaxtın və ruhun vətəndaşı olmadan zamanı aşmaq, gələcəyi önləmək mümkün deyil. Öz vaxtının və ruhunun vətəndaşı olmayan mənəviyyat daşıyıcısı başqa bir zamana keçə bilməz. Mən ədəbiyyatda ənənəvi təsəvvürlərə arxa çevirməklə, ənənəyə yiyələnməməklə ona qapılıb qalmağın eyni gerilik əlaməti olması zənnindəyəm. Özünü yarada bilməyəndə, yaradılanı bu və ya digər şəkildə yamsılamalı olursan. Amma, zənnimcə, yamsılamaq yox, yaradıcı şəkildə bəhrələnmək ən uğurlu yoldu. Məsələn, yaradıcılığımın ilk illərinin bağlı olduğu Gəncə ədəbi mühitinin mistik, sufi yaşamı sözə münasibət baxımından poeziyada məni düz saxlayan "dar ağacının" vacib bir elementi olub. Aradan uzun, upuzun bir vaxt, zaman ötüb. Ancaq bu mühitin Altay Məmmədov, Mürşüd Məmmədli, Sabir Əliyev, Qərib Mehdi, Bahadur Fərman, Mürşüd Məmmədli, Sabir Əliyev, Nüşabə Məmmədli, Sahib İbrahimli, İnqilab İsaq, Nizami Aydın, Xəzangül, Aləmzar Əlizadə, Aydın Murovdağlı, Saleh Qurbanov sıralanmasının ənənəyə bağlı ovqatı yenə o mistikanı xüsusi bir vəfadarlıqla günümüzə daşımaqdadı.

Bu mühitə bağlı Əhməd Cavad, Mikayıl Rəfili, Sanalı, Səməd Vurğun, Mir Cəlal, ən nəhayət, Nəriman Həsənzadə gerçəkliyi var. Söhbət ondan getmir ki, qaynar tələbəlik illərimin keçməsi baxımından mən özüm də Gəncə ədəbi mühitinin saf, milli, eyni zamanda arınmış dünyasından gəlirəm... Söhbət ondan gedir ki, zaman-zaman qədim İrəvan, Vedibasar, Borçalı, Qarayazı, eləcə də Qazax, Şəmkir, Tovuz, Goranboy ellərinin bədii-poetik ruhu təbii şəkildə gəlib Gəncə ədəbi mühitində bloklanıb. Burası bir qovşaqdı. Eləcə də digər bölgələrimizin ədəbi mühiti... Özünəməxsusluğu ilə fərqlənən bu mühitlərin gəlib-gəlib bloklandığı nöqtələri dərindən mənimsəməliyik... Bu bloklanmış mistikaya sahib çıxmadan Qərb poeziyasının, Avropa mədəniyyətinin bədii kodlarına açar salmaq boşuna cəhddi. Bir dəfə dostlarımdan biri "Çöl" şeirini oxudu. Yaxşı şeir idi. Amma bu "Çöl" çox böyükdü, Azərbaycanın özündən də böyük. Daha çox rus çölünə oxşayırdı. Bilirsiniz, hər bir əsərin ərazisində dolaşan ruh, davranan obraz var və bu obraz - ruhun baxışı bu cəmiyyətlə, mühitlə, özünəqədərki gələnəklərlə (genetik, elmi, dini və s. baxımdan) nəfəs-nəfəsə deyilsə, burada çıxış nöqtəsi tapıb dünyaya inteqrasiya eləmirsə...

S.Hüseynoğlu: Və zamanla ayaqlaşmırsa...

Kəramət: Bəli, əgər zamanla ayaqlaşmırsa, heç şübhəsiz ki, bu, imitasiya nümunəsidir. Ədəbi texnologiyalara yiyələnmək nə qədər gərəklisə, gəlmə ruh, obraz, baxış bir o qədər ziyanlıdır. İstiqamətverici obraz kimi danışır, düşünür, davranırıqsa, öz obrazımızın yoxluğunu qəbul etməliyik. Qəbul etməliyik ki, biz həmin ədəbiyyat ölkəsinin xarici işlər nazirliyinin konsulluğunda tərcüməçiliklə məşğuluq. Özünü yarada bilməyəndə yaradılmış olanı, yəni özündən əvvəlkini bu və ya digər şəkildə yamsılayırsan...

Bilirsiniz, özündən əvvəlkini dağıtmaqla tikib-qurmaq eyni mahiyyət daşımır. Və ədəbiyyatın coğrafi ərazisi hüdudsuz olduğundan yaradılan mənəvi-mədəni nailiyyətlər heç zaman bir-birinə mane olmamalıdır. Bütün hallarda isə sənət öz tempi ilə cəmiyyətdən irəlidə, yeni insanlararası münasibətlərin formalaşmasının, möhkəmlənməsinin önündə getməyi bacarmalıdır! İnanıram ki, siz də belə düşünürsünüz.

S.Hüseynoğlu: Təbii, başqa cür ola bilməz ki!..