«Ədəbiyyat qəzeti»nin Müzakirə saatı: - Əjdər Olun qələminin səriştəsi imkan verib ki, o bütövlüyü yaratsın

Bu yaxınlarda Əjdər Olun "Lo" romanı çap olundu. Əsər 1980-ci illərin sonlarından başlayaraq 1993-cü ilə qədər olan zaman kəsimində baş verənləri bədii təcəssüm predmetinə çevirir. Biz daim həmin dövrü çevrələyən prosesləri mətbuatdan izlədik, televiziyadan eşitdik, publisistikanın dili ilə öyrəndik. Bəs bədii nəsrdə bunun inikası necə oldu? Bir model olaraq Azərbaycan nəsri bunu necə ifadə elədi? Konkret olaraq "Lo" romanından çıxış edərək bu suallara cavab vermək üçün "Ədəbiyyat qəzeti"nin müzakirə saatına qoşulurlar: AMEA-nın müxbir üzvü Tehran Əlişanoğlu, tənqidçi İlham Abbasov, şair-esseist Fərid Hüseyn, "Ədəbiyyat qəzeti"nin baş redaktoru, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Azər Turan və filologiya elmləri doktoru Elnarə Akimova.

E.Akimova: "Ədəbiyyat qəzeti"nin Müzakirə saatında adətən, ədəbiyyatımızın müxtəlif yaradıcılıq problemlərinə toxunuruq. Bu gün isə ilk dəfədir ki, roman müzakirəsi etməyə toplaşmışıq. Əjdər Olun "Lo" romanını. Niyə məhz "Lo"? Sonuncu müzakirəmiz milli ədəbi-mədəni düşüncə tariximizə baxış idi. Orada belə bir məqam vurğulandı ki, XX əsrin əvvəlindəki Cümhuriyyət əzmi, milli mənlik şüuru əsr boyu yaşarılığını saxladı və zamanı yetişincə öz bəhrəsini verdi, 80-ci illərin sonundakı xalq hərəkatı ilə nəticələndi... Bu hərəkatın əsas ruporçuları, haqq səsinin carçıları isə bizim milli ziyalılarımız oldular. Yazıçı Əjdər Olun "Lo" romanı da bütün bunların ehtiva olunduğu gərgin sosial ictimai-siyasi problemlərin, dünya çapında xaotik proseslərin, azadlıq mübarizəsinin, sovet hökumətinin süqutu ilə aldığımız zədələrin, Qarabağ faciəsinin, cəmiyyətdəki deqradasiya hallarının təsvirini verdiyi üçün məhz bu romanı müzakirəyə çıxarmağı qərara aldıq. İstərdim ki, nəsrin peşəkarlarından biri olaraq Tehran müəllim nəsrdə Azərbaycan obrazının necə əksini tapdığını izah etsin. Oradan başlayaq və gələk "Lo" romanına.

T.Əlişanoğlu: Sözün düzü, Cümhuriyyət dövrünün nəticələri o iki ildə bitmir. Həm ictimai həyatda, həm də ədəbiyyatda onun dalğaları olub. O baxımdan, hətta 20-30-cu illər ədəbi prosesində çoxlu ziddiyyətlər müşahidə olunurdu. Orada aydın müstəqil Azərbaycan idealı və sosialist Azərbaycanı idealı var. İki on il ərzində o ideyaların qarşıdurması hiss olunurdu. Cümhuriyyət dövrünün yetirdiyi dəyərlər 20-30-cu illər ədəbiyyatında bilavasitə göstərməsə də alt qatda mütləq olub. Bir yandan Cümhuriyyət dövrünün yazarları sağ idilər, repressiyaya qədər bir çoxları o dəyərləri daşıyırdılar. İkinci tərəfdən də, quru yerdən ədəbiyyat yaranmır ki? Yeni gələn ədəbi nəsil də o ideyaların polemikasında yenə qarşıdurmalarla qarşılaşırdı.

E.Akimova: Bəs əsrin sonunda, müstəqillik dönəmində yaşadıqlarımızın nəsrdə ifadəsi necə keçir?

T.Əlişanoğlu: Bu haqda mənim məqaləm də var. 60-80-ci illər ədəbiyyatında da, hətta sovet dövrü ədəbiyyatında da bir Azərbaycan obrazı formalaşmışdı. İdealların və gerçəkliklərin qarşıdurmasının Azərbaycan obrazı idi. Bunun izlərini sonrakı dövrlərdə daha yaxşı hiss edirik. Bu modeldən çıxmaq bir qədər çətin oldu. Müstəqillik dövrü Azərbaycan idealını ədəbi əsərlərdə tapana qədər müəyyən bir zaman keçdi. Bunu, 90-cı illər ab-havasını daha çox bu günün ədəbiyyatında görürük. 90-cı illərdə nəsrdə daha çox qarşıdurma şəklində idi, 60-80-ci illərdə olduğu kimi. Gerçəkliklərlə idealın toqquşması səviyyəsində.

İ.Abbasov: Əslində, mən özümü ona hazırlamışdım, düşünürdüm ki, bir məsələyə toxunulmasa mən toxunaram. Keçən dəfəki diskussiyanı çox maraqla oxumuşam. Və istər-istəməz ordan başlamağı lazım bilirdim. Elə oldu ki, Elnarə xanım özü oradan başladı. Yüz il qabaq ədəbiyyat bizim tariximizi, reallığımızı necə əks etdirirdi və sonraya hansı inkişaf xətləri verdi. Əsər mənim üçün, ilk növbədə, bu baxımdan maraqlı olub. İndi dediyiniz söhbətə qayıdıram. Mənim 1980-90-cı illər prosesini ehtiva edən bir neçə əsər daha çox yadımda qalıb: Sabir Əhmədlinin "Kütlə", Afaq Məsudun "İzdiham" və "Azadlıq" romanları. A.Abbasın "Dolu" romanı bir qədər fərqlidir. Orada tematika daha konkretləşir, lokallaşır. Bütün bunlar bizim ədəbiyyatımızda olub. Hətta sizin dediyiniz Cümhuriyyət dövrü - o millətə azadlığı dadızdırmaq ideyası- sovet dövründə alt qata keçir. Yoxsa ki, tarix şans verəndə bizim xalq o ideya, müstəqillik düşüncəsi ilə meydanlara niyə çıxdı? Sovet dövründə nə müstəqil siyasətimiz olmuşdu, nə də müstəqil ideologiyamız. Bunları heç demək mümkün deyildi və o səbəbdən adını da çəkmirdik. Amma bunları ədəbiyyat ruhumuzda yaşatmışdı. Təkcə Cavid və Cavadda yox, bizim o dodaq büzdüyümüz Sovet ədəbiyyatında bu ideyaların yaşanmasında Səməd Vurğunu, Rəsul Rzanı, Mirzə İbrahimovu, Mehdi Hüseyni görməzlikdən gəlmək olmaz. Onlar bu fikirləri ötürdü İsa Hüseynovlara, İsmayıl Şıxlılara, bizim 60-cılara. Bizim ideologiyamız, təbliğatımız, təşviqatımız sovet dövründə bu haqda bir kəlmə belə deməmişdi. Bunu yaşadan isə sadəcə ədəbiyyat idi. Digər sənət növləri - musiqi keçirə bilməzdi, rəssamlıq yaşada bilməzdi, yalnız ədəbiyyat, onun vasitəsilə də teatr, qismən də kino. Bu mənada Əjdər Olun əsəri gözlənilən əsər idi. Olacaq deyə gözlənilən yox, olsun deyə gözlənilən. Bəs niyə olmadı? Yaşadığımız bu böyük hadisələr bizə necə təsir etdi? Biz nələr görmədik ki? 300-400 ildə yaşanacaq hadisələrin təkcə müşahidəçisi deyil, həm də iştirakçısı olduq. Qırğınlar gördük, ictimai formasiyanın dəyişməsini, komendant saatlarını, terrorları və s. yaşadıq. Əjdər Olun təmsil etdiyi nəsil - 80-ci illər nəsli çox şeylər yaşadı. Bu, mütləq ədəbiyyatda özünü göstərməli idi.

E.Akimova: Gələk gerçəklərə. Əjdər Olun "Lo" romanı nə dərəcədə gerçəkləri təcəssüm etdirə bilir?

A.Turan: Təbii ki, "Lo" publisistika ilə prozanın qovuşuğundan yaranmış önəmli və son illərin ən maraqlı nəsr nümunələrindən biridir. Həm də biz onun oxucuları, yəni o illərin şahidləri müəllifin təbiriylə bu romanın "əhalisi" ilə qaynayıb-qarışmırıq, əksinə, bu romanın yerli əhalisiyik. "Lo" həm də salnamə-romandır. Odur ki, bu romanı başqa romanlardan fərqli olaraq, öz ərazimiz kimi müzakirə edə bilərik. Azərbaycan ədəbiyyatından, təbii ki, qiyaslandırmadan, müqayisə etmədən analogiyalar aparsaq, öncə Azərbaycanda 2500 illik Turan tarixini əhatə edən "Siyasəti-fürusət" yada düşəcək. Anarın milli düşüncənin tərcümeyi-halı kimi yazdığı və millətimizin sosial-ədəbi-siyasi mənzərəsini bütün əlvanlığıyla əks etdirən "Yaşamaq Haqqı" traktatı yada düşəcək.

İ.Abbasov: Əjdər Ol "canlı roman" adlandırır əsərin janrını. O terminlə bağlı Əjdərlə söhbətimiz oldu. Müəllif əsərini belə adlandırıb. Bunu övladı doğulan valideynin ona ad qoyması ilə müqayisə edə bilərik. Ona müdaxilə etmək olmaz ki.

E.Akimova: "Canlı roman"ı nə mənada qəbul edirsiz?

İ.Abbasov: Mən canlı romanı - diri, günün nəbzini tutan, günün nəfəsini daşıyan roman kimi başa düşürəm. Əsərin bir yeri var ki, müəllif özü qeyd edir "heç kəsin adını dəyişmirəm". Bir-iki nəfərin adı dəyişdirilib, öz adını da dəyişib. Daha estetik ifadə edib "hər şey necə var elə". Hər şeyi olduğu kimi demək - bu müəllifdən böyük cəsarət tələb edir. Buna nail olursa daha yaxşı, olmasa cəhdin özü də təqdirəlayiqdir.

E.Akimova: Sizcə, bu qədər naturallıq əsərin xeyrinədirmi?

İ.Abbasov: Orada naturallıq nə var ki? Xeyrinə olan məqamlar da var, əksinə də... Mənim üçün dəyər ölçüsü istedaddır. İstedad varsa, naturalda da gözəl əsər yarana bilər, antinaturalda da. Bəzən bizdə sovet dövrü əsərlərindən danışarkən müxtəlif metodlardan danışılır. Amma fikrimcə, heç bir metod keyfiyyət göstəricisi deyil. Keyfiyyət göstəricisi incəsənətdə yalnız istedaddır. İstedadın varsa, gözəl əsərlər yaradacaqsan, ədəbiyyatı "izm"lər yaratmır, istedad yaradır. Məsələn, "Sakit Don" sosialist realizminin bütün prinsiplərini ehtiva edən bir romandır, amma dünya ədəbiyyatının şedevrlərindən biridir.

T.Əlişanoğlu: İlham müəllim, "Sakit don"u yox, "Oyanmış torpaq"ı sizin prinsipinizə uyğunlaşdırmaq olar.

İ.Abbasov: Misal üçün, bizim ədəbiyyatda mürtəce romantizm də var, amma realist əsərlər daha üstündür deyə bilərikmi? Məsələn, fransız ədəbiyyatında kim desə ki, Balzak Hüqodan üstündür, bu realist, o romantikdir, onu ciddi saymazlar.

E.Akimova: Gəlin söhbəti mövzudan çox uzaqlaşdırmayaq, romana qayıdaq. 90-cı illərin müstəqillik ideyaları, müstəqilliyin özü, müstəqilliyin zamanı romanda əksini necə tapıb? Bu, ümumən, ədəbiyyatda, poeziyada, digər sahələrdə necə əks olunub bunları bilirik. Bəs bunun roman dərki necədir? Əsl sualımız bu idi.

T.Əlişanoğlu: Bu poeziyada da, incəsənətə öz təsirini göstərib, amma roman dərki nə səviyyədədir? Sabir Rüstəmxanlının "Xətai yurdu" romanı var ki, 80-ci illərin hadisələri, hətta 88-ci il meydan hərəkatı canlı şəkildə orada da təsvir edilib. İndi bir qədər janra gələk. Nə qədər uzaq görünsə də, roman janrının sərhədləri mütəhərrikdir. Çoxlu romanlar yazılır. Əjdər Ol canlı roman yazır, Rasim Qaraca avtobioqrafik romanla o dövrü əks etdirməyə çalışır. O gün biz bir kitab müzakirə etdik - Kənan Hacı gerçək roman yazmaq istəyib. Hamısı 90-cı illərin əvvəllərindən bəhs edir. Ancaq sual yaranır ki, yazıçı nə məqsəd qoyur və hansı masştabda bunu əhatə edir? Bu baxımdan deyə bilərik ki, bizim ulu öndər Heydər Əliyevlə bağlı tədqiq etdiyimiz layihədə Elmira Axundovanın 6 cildliyi publisistik roman kimi təqdim olunub. Heydər Əliyev və epoxası tamamilə oradan da keçir.

E.Akimova: Dövrün xronikasını yaratmaq baxımından, bəli!

T.Əlişanoğlu: Biri o dövrə gerçək roman baxışı sərgiləyir, Əjdər Ol da canlı roman variantında təqdim edib. Mənə elə gəlir ki, mətndən çıxış edərək bu dövrün roman dərki bu əsərdə necədir, - məsələsini araşdıraq. Sonra baxaq ki, bu həqiqətənmi canlı roman dərkidir? Müəllifin təklif elədiyi janr uyğun gəlir, ya yox?

E.Akimova: İstəyirəm Fəridə söz verək. Biz o dövrdən keçən nəsilik. Sənin nəzərində Əjdər Ol Azərbaycan gerçəklərini əsərdə nə dərəcədə aça bilir?

F.Hüseyn: Əjdər müəllimin əsəri "canlı roman" adlandırması dövrlə bağlıdır. İndi dünyada belə bir tendensiya yaranıb ki, müəlliflər özləri əsərlərini adlandırırlar.

İ.Abbasov: Janrını...

F.Hüseyn: Daha doğrusu, janrını özləri təyin edirlər. Əjdər Olun da canlı roman adlandırmasının səbəbi odur ki, ona qədər yazılan əksər romanlarda müstəqillik qazanandan sonra baş verənlər əks olunurdu, burada isə prosesin özü, necə müstəqil olmağımız verilib.1987-ci ildən başlayaraq 93-cü ilə qədər olan zaman kəsimi. Başdan sona qədər xatırlamaları çıxsaq, qəzet materiallarından, stenoqramlardan olan çıxarışları çıxsaq, roman, sanki indiki zamanın ritmi ilə yazılıb. Gözü ilə şahidlik edən, baş verənləri görən birinin dili ilə yazılıb. Roman elə o şahidin sözü ilə bitir ki, "mən romandan çıxdım". Bu da qəhrəmanın prosesi yaradanın hadisələrin iştirakçısı olduğuna işarədir. Əsərin canlı olması bununla bağlıdır. Əjdər Ol kifayət qədər obyektivliyi qorumağa çalışıb. Məsələn, xalqın beynindəki fikir ondan ibarətdir ki, müstəqilliyi biz qazanmışıq. Bunu o prosesin böyük hissəsi kimi yox, azərbaycanlaşdırılmış variantı təqdim edir - şərqləşdirmək, fərdləşdirmək formasında. Əjdər Olun obyektivliyi xüsusilə, əsərdə bir neçə məqamda - xalqın məqam gələndə ingilis bayrağı olmasını referendum məsələsində çox yaxşı açır. Yaxud Səttar xan zavodunun açılması. Sanki xalq güman edir ki, bir dənə silah zavodu açmaqla Rusiyaya qarşı gələ bilərik.

E.Akimova: Elədir, əsərdə xalqın aldanışı, sovet dövrü ilə bağlı illüziyaların puç olması ilə bağlı onlarda yaranmış deqradasiya halı, depressiv durum çox yaxşı əksini tapıb.

F.Hüseyn: Bəli, bu aldanlamalar, illüziyalar yaxşı işlənib. Və ya Əbülfəz Elçibəylə bağlı hissədə xalqın inanmağı ki, "kəndinə gəl" sözünə görə çıxıb gedir. Yəni gülünc bir şeydir. İnsanlar o qədər tribunaya öyrəşmişdilər ki, fikrin yalnız kiminsə vasitəsilə onlara çatdırılmasını mümkün hesab edirdilər.

A.Turan: Xalqın yaddaşında bu, epizodik bir zarafatdır. Ciddiyə alınması mümkün deyil.

İ.Abbasov: Xalqa o cür təqdim edirdilər, lakin onun yaddaşında elə bir fakt yoxdur.

F.Hüseyn: Əsərdə də bu, meydan hərəkatının, prosesin bir hissəsi kimi verilib.

A.Turan: Romandakı "Üzeyir bəy Hacıbəylinin ev-muzeyinin yarımzirzəmi baxış salonunda AXC-nin keçirdiyi ilk konfransda həyəcanlanan millətsevər alim Xudu Məmmədov ürəyini tutub yerindəcə keçinərək böyründəki adamın üstünə aşmışdı" cümləsindəki informasiya məni xeyli düşündürdü. Əvvəla, ölkənin say-seçmə ziyalılarını, ağsaqqallarını Xalq cəbhəsinə maraq deyil, Qarabağın taleyi bir araya gətirib və onların da Xudu Məmmədovun dünyasını dəyişdiyi gün Xalq cəbhəsinin tədbirində iştirakının və nigaranlığının səbəbi Qarabağın başına gətirilən oyunlar olub. Digər tərəfdən, gözəl olmazdımı, Xudu Məmmədovun üstünə yıxıldığı böyründəki adam da o mətnə daxil ediləydi. O mənada ki, Xudu Məmmədovun böyründəki adam da sıradan biri deyildi, oxucu bilir ki, bu, görkəmli musiqiçi Fərhad Bədəlbəyli olub. Qarabağın taleyi Üzeyir bəyin mənzilində müzakirə olunur və bütün millətin dəyəri olan Xudu Məmmədovun Qarabağ xiffətinə dözməyən ürəyi partlayır və Azərbaycanın böyük pianoçusu Fərhad Bədəlbəylinin qucağında can verib, dünyasını dəyişir. Hələ üstəlik, əlbəttə, 1988-ci ildə Azərbaycan Televiziyası belə xəbərləri dərhal işıqlandırmır, yaxud heç işıqlandırmırdı. Amma həmin gün, filarmoniyada Müşfiqə həsr olunmuş tədbir televiziya ilə canlı yayınlanırdı və tədbirdə yazıçı Anar çıxışına Xudu Məmmədovun vəfatı ilə bağlı xəbəri çatdırmaqla başladı. Bütün ölkə Xudu Məmmədovun ölümündən agah oldu. Və şübhəsiz ki, bu hadisənin özü də xalq hərəkatının daha da vüsətlənməsinə səbəb olmaya bilməzdi. Çünki Xudu müəllim xalq hərəkatının ideya müəlliflərindən biri olmuşdu... 50-100 ildən sonrakı oxucunun bunu Əjdər Olun romanından oxumaq haqqı yoxdurmu?

T.Əlişanoğlu: Mən belə başa düşürəm, yazıçı bəlkə də romanın o dediyiniz tipi ilə - salnamə yolu ilə getmək istəməyib. Canlı roman kimi ancaq Anar öz əsərində bu məqamı sala bilərdi. Canlı roman kimi əsərin baş qəhrəmanı yoxdur və müəllif birdən-birə əsərə girir və bizi də cəlb edir, başlayır danışmağa. Siz 50-100 ildən sonra deyirsiz, amma mən romanı ilk dəfə oxuyanda, indi də hər hansı səhifəsini açıb oxuyanda, "bu hər kəsin romanıdır" fikri ilə qarşılaşıram. Bilmirən nəşriyyatın və ya müəllifin sözüdür, amma mən də özümü o romanın içində hiss edirəm. Hər hansı yerində o dövrü, tarixi yaşamış biri kimi, kənarda və proseslərin içində yaşamış insan kimi romanda özümü hiss edirəm. Amma romanı oxuya-oxuya daima bir tərəddüdüm olub. Bu haqda müəllifə də demişəm. İndi də o tərəddüdü axtarıram. O vaxt da Əjdərə dedim ki, bunu daha çox indiki nəslə oxut. Hətta lap gənc nəslə oxut. Məsələn, indi Fəridi buraya çağırmısız. Fərid də deyir ki, bu, obyektiv romandır. Mənim üçün maraqlıdır. Obyektivlik anlayışı mürəkkəb anlayışdı, haradan çıxdı? Fəridin də belə deməsi maraqlı gəldi. Yəni Fərid də bunu canlı roman kimi hiss edə bilirmi? Sizin dediyiniz kimi 50 ildən, 100 ildən sonra gələcək nəsil də buna canlı roman kimi yanaşacaqmı? Öz romanı kimi baxacaqmı?

A.Turan: Fərid də, Elnarə də daha gəncdirlər. O dövr bunların yaddaşında bizim yaddaşımızda olduğu kimi deyil. Doğrudur, Əjdər Ol nəyi lazım bilibsə onu yazıb. Həm də qeyd edib ki, "Lo" hər kəsin romanıdır". Demək ki, bir oxucu kimi, həm də mənim romanımdır. Müəllif yalnız bunu yazmağı lazım bilmişəm deməklə hər nə qədər haqlıdırsa, oxucu da bəs filan məsələni niyə yazmamısınız deməklə o qədər haqlıdır.

T.Əlişanoğlu: Onun canlı dediyi məqam ondan ibarətdir ki, bu qəhrəmanın içindən keçir.

E.Akimova: Məncə, biz əsərdə olmayanlardan yox, olanlardan danışaq. Bayaq Fəridin vurğuladığı məqam var idi. Əsərin hüdudlarının ehtiva olunduğu zaman kəsimi. Müstəqilliyin qurulması - 1988-93-cü illər.

T.Əlişanoğlu: Hətta Çernobıl faciəsi, SSRİ-nin dağılması mərhələsinə də toxunur. Bir az da əvvələ gedir, 85-86-cı illərə...

A.Turan: Hadisələr yazıçı təxəyyülündən gəlmir. Həyatın içindən gəlir. Ona görə də həyatı olduğu kimi əks etdirməyə çalışan bu əsəri müəllifin deyil, millətin yaşantıları kimi oxumaq bizim haqqımızdır. Əslində, bu haqqı da bizə Əjdər Olun özü verir. Bildiyimiz tarixlərdir. Müəllifin özünün qeyd etdiyi kimi, hər kəsin romanıdır. O romanın içindəki bioqrafiya bizimdir, hamımızındır. Onu öz yaşantılarımızı təkrar yaşayırmış kimi oxuyuruq. Bəzən həyat romanda elə ədəbiyyat səviyyəsindədir. Məsələn, Əjdər Ol Qazaxıstan hadisələrini yazıçı müşahidəsi ilə qısa, lakonik və dəqiq təsvir edib: "Aydınca hiss elədim ki, ilahi, qazaxların indi dosta nə qədər böyük ehtiyacları var"...

İ.Abbasov: Əsərin əsas xüsusiyyətlərindən biri birinci şəxsin dilindən verilməsidir. Roman janrında nadir təsadüf edilən məqamdır. Bu cür epik təsvirlər olan romanlarda hadisələri birinci şəxsin dilindən vermək çətindir, belə halda müəllif özü şahid olmalı, öz müşahidəsindən istifadə etməlidir. Publisistik detalların üstün olduğu bir situasiyada hadisələri bədii əsərə çevirmək, insan mənəviyyatından, düşüncəsindən, insan təfəkküründən keçirmək problemi yaranır. Məncə, bu baxımdan əsər artıq alınıb. Biz orada personajların təkcə həyatını, təsvirini görmürük, daxili yaşantılarını da hiss edirik. Hərçənd bu, çətin idi. Publisistik panoramın içində o yaşantıları vermək çətindir. Birinci şəxsin dilindən danışılan təhkiyədə digər insanların mənəvi dünyasını vermək çətindir. Bu mənada Əjdər Ol bilərəkdən reportaj salnaməsinə getmədi. Gedə bilərdi, publisistik qatın güclü olması müəllifi ona təhrik edirdi. Məsələn, Elmira Axundovanın romanının adını çəkdiz. Elmira Axundovanın əsəri tarixidir, realdır, amma publisistikdir.

T.Əlişanoğlu: Axı onun niyyəti də o deyil. O, Heydər Əliyevin portretini yaradır. O başqa janrdır.

İ.Abbasov: Heydər Əliyevin publisistik portretini yaradır.

E.Akimova: Mənim sualım yaranır. Dedik çətin janrdır, təhkiyə birinci şəxsin dilindəndir. Bəs müəllifin niyyəti nədir? Niyə hadisələri bu roman tipi ilə vermək istəyir? Bəlkə biz niyyəti düz tuta bilmirik?

İ.Abbasov: Bəlkə də biz niyyəti dəqiq bilmək üçün müəllifin özünə müraciət etməliyik.

T.Əlişanoğlu: Təsəvvür edək ki, müəllif mətndə ölüb, yoxdur. Mətn var ortalıqda, biz də ona istinadən çıxış edirik.

İ.Abbasov: Mən də onu deyirəm ki, müəllif yoxdur. Öz fikrimi, fərziyyəmi deyə bilərəm. Fərziyyəmi deyirəm ki, müəllif - konkret olaraq bizim müasirimiz, bizimlə birlikdə bu hadisələri yaşayan Azərbaycan vətəndaşı Əjdər Ol, hətta şairliyində də qətiyyən o romantik xülyalara dalan adam deyil. Çox ayıq, həyata, insanlara münasibətdə realist, rasional yanaşan bir insandır. Hadisələrə ayıq yanaşır və öz romanını yazır.

T.Əlişanoğlu: Sizcə, o romanın qəhrəmanı və Əjdər Ol eyni şəxsdirmi?

İ.Abbasov: Qətiyyən yox.

T.Əlişanoğlu: Bəs onda niyə onları müqayisə edirsiz? Niyə ondan qəhrəman kimi danışırsız? Bu, avtobioqrafik romandırmı ki?

İ.Abbasov: Mən müəllifdən danışıram. Niyə belə yazıb? Məni düşündürən odur ki, niyə o özünü lirik qəhrəman kimi göstərir? Müəllifi təhlil etmək istəyirəm...

A.Turan: Əsərin məziyyəti ondadır ki, 1988-1993-cü illərdə baş vermiş hadisələri ədəbiyyat faktına çevirib, ədəbiyyatlaşdırıb.

E.Akimova: Kifayət qədər yayğın, şaxəli proseslər, insan münasibətləri, məkan, zaman hüdudları bir roman daxilinə yerləşdirilib. Azər müəllim ədəbiyyat faktına çevrilməkdən bəhs etdi. O zaman belə deyək, bütün sadaladığımız proseslər nə qədər ədəbiyyatlaşa bilib? Yaxud bütün bu məsələlərin bir roman daxilinə sığdırılması vacib idimi?

T.Əlişanoğlu: Bizi nə üçün janr bu qədər maraqlandırır? Çünki ədəbiyyatlaşma elə janrın uğurudur. Elnarə xanım, siz də məqalənizdə bu məqama toxunmusuz. Bu romanda, sanki 5 roman var. Ona görə də bu janr belə maraqlıdır. Çünki ədəbiyyatlaşma o janr vasitəsilə baş verir. Salnamə, yazıçı niyyəti əgər ictimai-siyasi hadisələri, zamanın ab-havasını vermək idisə və ya janr olaraq baxsaq, ictimai-siyasi roman yazsaydı böyük bir qat kənarda qalacaqdı. Avtobioqrafiyadan gələn, özüylə, şəxsi həyatı ilə bağlı obrazlar, cizgilər kənarda qalacaqdı. Avtobioqrafik roman yazırsa, - orada görünür ki, tam onu da istəmir. Çox çalışır ki, əsəri ora gətirsin, lakin niyyəti o deyil. Əjdər Olun həyatını orada görə bilmirik, ədəbiyyat həyatını da kölgədə saxlayır. Bizdə tərəddüd oyadan məqam da budur - o zaman yazıçı qarşısına nə məqsəd qoyub? Çətinliyi odur ki, sanki canlı roman yazıb. 5 roman metaobrazına gəlsək, bir romandan digərinə çox ustalıqla keçir. Çünki peşəkar qələmi var, indiyə qədər elə bir janr yoxdur ki, Əjdər Ol o janrda özünü təsdiqləməsin. Bu isə onun ilk roman cəhdidir. Mənim beynimdən ancaq o keçir ki, sanki bu əsər Əjdər Olun böyük məğlubiyyətidir. Sanki janr məsələsində roman Əjdər Olun kürəyini yerə vurub. Bunun səbəblərini necə açarıq? Məsələn, oxucu kimi götürüb oxuyuram və aydın olur ki, hər yerində kifayət qədər detallar da var, ədəbiyyatın incəlikləri də var. Ancaq hardasa da tərəddüd yaranır ki, bu nədir? Yazıçı nə demək istəyir, vurğusu nəyin üzərindədir? Axı janr Baxtinin nəzəriyyəsindən bilirik ki, janr xronotop üzərində qurulmuş bir şeydir. Müəllifin nə demək istədiyi onun fəlsəfəsini ifadə edir. Burada daha çox nəyi demək istəyir, aşılamağa çalışır? Bəzən olur ki, hər şeyi demək istəyəndə heç nə alınmır. Bəzən olur ki, oxuduğum zaman çox şey hiss edirəm, sonra da öz-özümə deyirəm, onsuz da bütün bunları bilirəm də. Bəs Əjdər Ol, mənə təzə nə dedin? Bax o məqam gəlir ki, nədir bu obyektivlik? Yoxsa ki, roman sizdə bu hissi yaradır? Nədən çıxış edib bu fikrə gəlirsiz? Həyat biliyinizdən, ya o dövr haqqında məlumatlarınızdan?

F.Hüseyn: Baş qəhrəmanın obrazı kifayət qədər görünür. Yataqxana ilə bağlı məqamlarda xüsusən. Sadəcə, bu romanda heç kəsin taleyi tamamlanmır. Əsərdə 4 obraz var. Nə Qaranın taleyi tamamlanmır, nə baş qəhrəmanın, nə Fərəhlə bağlı süjetlər tam açılmır, həm də müstəqilliyin obrazı da naməlum qalır. Paralelliyin, prosesin özü də tam həll olmur. Mənim xüsusi diqqətimi çəkən obyektivliyin bir başqa tərəfi də var. Ola bilsin dövrümüz yazıçıya icazə vermir, ola bilsin gələcəkdə başqa yazıçı tərəfindən yazılacaq. Romanda çoxlu həqiqətlər var, lakin o həqiqətləri doğuran həqiqət özü yoxdur, çünki o həqiqətlərin hamısını deyir, izah edir, lakin bu həqiqətlər niyə oldu. Bax onu demir, ya da deyə bilmir və romandan da elə çıxır. Bu prosesin özü də sual doğurur. Bu publisistik romandırmı, - sualı da yaranır. Fikir verirsizsə, 15 respublika içində Azərbaycanı müstəsnalaşdırıb göstərmək var. Məsələn, Özbəkistanla bağlı xatirələr verilib. İnam Kərimova deyilib ki, Xalq Cəbhəsini gücləndirin. Qorbaçovla olan hissədə o deyir ki, Ermənistan məsələsinə güc vermək lazımdır ki, onlar artsın. Göstərmək istəyir ki, müstəqillik o prosesin içində bizim əldə etdiyimiz bir vasitə idi. Hər şeyi inqilab ruhunda təqdim etmək indiki dövrün də aldanışıdır, o dövrün də aldanışıdır...

E.Akimova: Fərid, deyirsən dövrün həqiqəti. Bu bəlli bir şeydir. Bəs insan həqiqəti necə idi? Əsərdə necə qoyulub və yazıçı ona qədər çata bilib?

F.Hüseyn: İndiki dövrdə həqiqəti nə qədər deyə biliriksə, Əjdər Ol da o qədər çatdırıb.

E.Akimova: Mətnin həqiqəti. Bəs roman təcrübəsi nə qədər işləkdir?

T.Əlişanoğlu: Məsələ ondadır ki, roman indiki dövrdən yazılmayıb axı. Roman, sanki məsələni zamanın içindən qoymaq istəyir. Deyirsiz ki, yazıçı o hadisələri yazanda senzura hiss eləyir? Yəni qələminə mane olurlar?

F.Hüseyn: Ola bilər...

T.Əlişanoğlu: Yəni müəllif bu əsəri yazıb 2010-2018-ci illərdə. Bəs onu nə məcbur edir ki...

İ.Abbasov: İnsana senzura lazım deyil, insan həqiqəti görməyə və ifadə etməyə qorxur. Bütün dövrlərdə belə olub. Söhbət Əjdər Ola kiminsə qadağasından getmir. İnsanın, yazıçının insan haqqında, insan xisləti, onun taleyi haqqında yazmaq, onu sona qədər izləmək və görmək xofu var. Məgər hər şeyi demək olur?

T.Əlişanoğlu: Yazıçı o şəxsdir ki, qorxmadan deyə bilir.

İ.Abbasov: Yazıçı heç vaxt insanlıq xislətindən çıxa bilməz. Nəyə gətirirəm. Deyirsiz ki, insan kimi özümü orada görürəm. Canlılıq budur. Tehran Əlişanoğlu Azərbaycanın bugünkü ədəbiyyatşünasları içində ən real, güclü və düşüncəli bir insandır. Heç bir halda oxucu Tehran Əlişanoğlu ədəbiyyatşünasdan qopub oraya gedib girmir. Hətta peşəkar ədəbiyyatşünas özünü orada adi oxucu kimi gedib görə bilirsə, deməli, müəllif istədiyinə nail olub. Əsər oxucu üçün yazılıb, Əjdər Ol bu əsəri bizim müzakirəmiz üçün yazmayıb ki.

T.Əlişanoğlu: Bizim müzakirəmiz də oxucu üçündür. Belə müzakirələrdə əsərin ikinci qatı da meydana çıxır.

İ.Abbasov: Bizim müzakirəmiz ədəbiyyatşünaslıq faktıdır, bədii ədəbiyyat faktı deyil. Tehran Əlişanoğlu özünü oxucuya çevirib mətnə daxil ola bilirsə, özünü orada tapırsa, demək, müəllif məqsədinə nail olur.

T.Əlişanoğlu: Çevrilməyə ehtiyac yoxdur, mətn varsa, oxucu da var. Başqa tərəfdən deyək. Oxucu kimi özümü hiss edirəm, görürəm, amma sonda soruşuram, yaxşı, Əjdər Ol mənə əlavə nə dedi? Zaman yox, roman mənə nə dedi? Mətnin nə dediyi maraqlıdır.

E.Akimova: Bəli, deyirik canlı romandır, qəhrəman baş verən tarixi prosesləri qələmə alıb. Amma onsuz da bu faktları sənədli tarixi materiallardan, publisistik yazılardan oxuyacağamsa, bəs bədii mətnin mənə verdiyi nədir? İnsan həqiqəti vurğulandı. Məsələn, şəxsən məni İlham müəllimin təbirincə desəm, hələ bir oxucu kimi, müəllifin 20 Yanvar, Xocalı hadisələri ilə bağlı təsvirləri qane etmədi. Bunu məqaləmdə də qeyd eləmişdim. Mən o məqamları əsərdən oxuyub sarsılmalı idim.

İ.Abbasov: Bu artıq bədiiyyat söhbətidir, əgər elədirsə, o zaman nail olmayıb.

T.Əlişanoğlu: Əjdər Olun orada bir neçə obrazı var. Yazıçı kimi o materialları götürüb müxtəlif povest və hekayələr yaza bilərdi. Təbii ki, niyyəti başqa olsaydı. Amma canlı roman dediyimiz roman təhkiyəçi qəhrəmanın üzərindədir. Bütün yükü öz üzərinə götürüb, nə demək istəyirsə onun vasitəsilə deyir. Əgər o hadisələrin baş qəhrəmanına təsiri ondan artıq deyilsə, o vurğularda bir qədər çətinlik çəkir. Deyək ki, o fərdin romanını yaratmaq istəyir, lakin fərdin içinə getmək məqamında ictimai "mən" olur. Sanki zamanın içərisində "ictimai mən"i izləməyə çalışır, "fərdi mən"i yox. Bilirsiz, ictimai "mən"i fərdi "mən" formatında təqdim etmək istəyir. Mənə elə gəlir mücərrədlik yaradan da budur. Uğursuzluq, məncə, burdadır. Biz o analoqlara baxanda, müxtəlif dövrlərə aid əsərlərdə müxtəlif cür işlənir. Seymur Baycanın "Quqark" əsərində qəhrəmanın uşaqlıq xatirəsi kimi, qəhrəmanın həyatından bir məqam kimi keçir, Sabir Rüstəmxanlıda o, məhz, ictimai-siyasi hərəkatın üzvüdür və ictimai-siyasi vurğu ilə keçir. Mənim ən çox diqqətimi çəkən Maksim Qorkinin "Klim Samgin" romanı var. Qorkinin həm çox sevilən, həm də digərləri qədər uğurlu sayılmayan romanlarındandır. Belə böyük epoxal məsələni o qoymuşdu: inqilablar epoxasında bütün inqilabi epoxanın içində olan, zamanın içində olan, zamanın yanında addımlayan fərd. Zaman və epoxa yanında qalır. Qəhrəman hər yerdə olur. Fikrimcə, Əjdər Ol məhz, o fərdin romanını yaratmaq istəyib. Epoxa, zamanın içərisində olan fərdin ümumiləşmiş obrazını yaratmaq istəyib. Formatları, sanki xeyli dərəcədə qarışıq salıb.

E.Akimova: Əsərdə Əjdər Olun portret oçerklərindən, eləcə də hekayələrindən gələn təcrübə özünü göstərir. Bəs roman təcrübəsi nə qədər işləkdir?

T.Əlişanoğlu: Roman xronotopunu axtarmalıyıq. Bunu zaman və məkan vəhdətində həll edir. İctimai zamanı götürüb fərdin bioqrafiyasına yerləşdirməyə çalışır. Lakin nə ona tam əməl edir, nə də buna. Məncə, uğursuzluq oradan başlayır. Çünki çoxlu başlanğıclar da var. Romanın proloqunu oxuyanda gördüm ki, Çernobıldan başladı, mənə çox maraqlı gəldi. Düşündüm ki nə gözəl başlanğıcdır. Çernobıl, müharibə, SSR və s. Yəni qəhrəmanın xəstəliyindən zamanın xəstəliyi çıxacaq.

E.Akimova: O vurğu sonradan qəhrəman və qardaşının üzərinə keçir.

T.Əlişanoğlu: Bəli, əsas xətlərdən biridir əsərdə - qəhrəman və qardaşı Qara. Hər yerdə Qaranı deyirlər, amma fərd olaraq özüdür. Yəni o Klim Samginlik məsələsi var. Bu xətti müəyyən qədər izləyir. İlk roman təcrübəsi ilə əlaqədar vurğunu harda vurmaq məsələsi çaşqınlıq yaradır. Əjdər Olun peşəkar qələmi bizi kifayət qədər aldada bilir. Hadisəni əvvəldən axıra qoya bilir əsərin içərisinə. Ancaq vurğunu hara salmaq məsələsində, bəzən bizdə postmodernizmdə olduğu kimi həyatla əsər arasındakı fərq aradan qalxır, - elə bil ki, orda bir az aldanır və roman fəlsəfəsinə, xətlərinin birinin üzərində axıra qədər dayanmamaq məsələsinə köklənmir.

F.Hüseyn: Məsələn, Babayar obrazı var. Hesab edirəm ki, olmasaydı əsər çox şey itirməzdi. Yaxud düşünmürəm ki, kamança ustası Habil Əliyevin müstəqillik prosesində parlaq obrazı var.

E.Akimova: Əvəzində rolu olanlar sizə elə gəlmirmi ki, çox da önəmsənməyib. Məsələn, Xəlil Rzanın obrazı daha parlaq, B.Vahabzadənin obrazı daha aparıcı ola bilərdi.

T.Əlişanoğlu: Bax görürsüz, biz müəllifin qoyduğu iki məsələ arasında qalmışıq. İctimai-siyasi zamandanmı danışmaq istəyirik, yoxsa fərdin romanından danışmaq istəyirik?

F.Hüseyn: Müəllif, məncə, bunu hiss etdirmək istəyir ki, mən bu söhbətləri içəridən bilirəm. Yəni "mətbəx söhbətlərini bilirəm" məsələsini hiss etdirmək istəyib. Xəlil Rza ilə Vaqif Səmədoğlunun bir fraqmenti var. Xəlil Rza çox uzun danışandan sonra aşağı düşəndə Vaqif Səmədoğlu deyir ki, bəlkə o şeiri bir də deyəsən. Sanki bir ironik çalar var.

A.Turan: O Xəlilin obrazı deyil axı. Xəlil Rza tribunalara çıxanda vəcd halında olurdu. Milli ruhu lərzəyə gətirən şeirlər oxuyurdu və Vaqif Səmədoğlu doğrudanmı, elə bir söz deyib? Nəsə az inandırıcı göründü mənə. Hamımız bilirik ki, o dövrdə bir qeyri-müəyyənlik var idi. Kütlə meydandaydı. Ölkənin ən aparıcı adamları meydandaydı. Bəxtiyar Vahabzadə, İsmayıl Şıxlı, Vaqif Səmədoğlu, Anar meydandaydı. Və təbii ki, meydanın aparıcı siması Sabir Rüstəmxanlı idi. Bir sözlə, xalqın inandığı adamlar meydandaydı. Amma hakimiyyətin münasibəti meydanda deyildi. İndiki gənclik bunu bilməsə də, o illərin şahidi olanlar çox dəqiq xatırlayır ki, baş verən proseslərə dövlətin münasibəti sadə xalqa aydın deyildi, yaxud xalq hərəkatına rəsmi münasibət çox mənfi idi və o zaman 1988-ci ilin noyabrında verdiyi bir müsahibədə Elçin Əfəndiyev "Bu, əlbəttə ki, böyük bir xalq hərəkatıdır" - deyib prosesə aydınlıq gətirmişdi. Elçin nə iqtidarı, nə müxalifəti təmsil edirdi, hər iki tərəfdə qəbuledilən adam idi. Elçinin bu təyinatı şəxsən mənim üçün bir aydınlıq yaratmışdı o zaman. Bu faktın da yeri romanda aydın şəkildə görünür. Çünki belə faktlar o dövrün daxili mahiyyətini ifadə edən hadisələrdir. Canlı romanda, real hadisələri və tarixi elə real da əks etdirən romanda belə faktlar niyə olmasın?

T.Əlişanoğlu: Azər müəllim, roman o epoxanı, o dövrü yada saldı. Mənim üçün maraqlıdır ki, Əjdər Ol əsəri nə üçün avtobioqrafik roman kimi yox, bu şəkildə yazıb?

F.Hüseyn: Onda müəllifə böyük aqressiya gətirərdi.

İ.Abbasov: Yox, sualtı daşlardan yan keçə bilərdi.

A.Turan: Məncə, sonrakı nəsil üşün bu romanda qənimət məqamlar da var, məsələn, romanda siyasi aktivlər, hərəkatçılar dəqiq ştrixlərinə qədər işlənib. Etibar Məmmədovun intonasiyası, müraciət tərzi, əslində, onun xarakterini açır. Əbülfəz Elçibəyin varlığını, kimliyini bütün detallarıyla ortaya qoyur. Amma yazıçılara, şairlərə münasibətdə belə davranmır. Məsələn, mən romanı oxuduqca onu düşünürdüm ki, Fərman Kərimzadənin yeri heçmi görünmür "Lo"nun içində? Əsl loya düşən o deyildimi? Tutaq ki, Fərman Kərimzadənin dünyasını dəyişdiyi gün SSRİ Xalq Deputatları Sovetinə seçkilərdə Dağlıq Qarabağdan Zori Balayan deputat seçilmişdi. Roman üçün gözəl bir paradoks təşkil edə bilməzdimi bu? Yaxud Fərman müəllimin ömrü, son əsəri - "Təbriz namusu" və ölümü... Yaxud İsmayıl Şıxlı. Məhz bu əsərdə, yəni Əjdər Olun dediyi kimi, həm də mənim canlı romanıma çevrilən bu əsərdə İsmayıl Şıxlının yeri əlahiddə olmalı deyildimi?

E.Akimova: Əjdər Ol özü demişkən, romanda sıxlıqdır. Bir neçə obraz bir obrazda birləşir. Azər müəllim, bəlkə o səbəbdən bir obrazda axtardığımızı başqa obrazda da axtarmalıyıq?

A.Turan: Xəlil Rza dünyasını dəyişəndən sonra İsmayıl Şıxlının bir məqaləsi çıxmışdı. Şəhidlərin birinci ildönümünü xatırladaraq yazırdı ki, yanvar qurbanlarının - şəhidlərin ili idi. Matəm izdihamı dalğalanırdı. Evdə televiziya qarşısında oturmuşdum. Şəhidlər xiyabanı ilə Ali Sovet və "Moskva" mehmanxanası arasındakı dairəvi meydança ilə insan seli fırlanıb axın-axın qəbirləri ziyarət edirdi. Birdən meydançanın ortasındakı yaşıl dairədə təkcə dayanan bir insan gördüm. Uzun saqqallı, başında papaq. Qoltuğunda qovluq olan bir insan. Bu, Xəlil Rza idi. Duruşundan məyusluq və kədər yağırdı. Elə bir bu insan seli onu bir kənara atmışdı. Gərəksiz, lazımsız, öz tarixi rolunu oynayıb unudulmağa məhkum edilmiş adam kimi... Yadıma bolqar yazıçısı İvan Vazovun "Səfillər" əsərindəki Makedonski surəti düşdü. Bütün ömrünü Bolqarıstanın azadlığına, inqilaba həsr edən, hər cür məhrumiyyətlərə, sürgünə, zindana dözmüş şikəst Makedonskini qələbədən sonra heç kim xatırlamır, bu səfil inqilabçını hamı unudur... İsmayıl Şıxlı sonra da əlavə edirdi ki, dünyanın çox qəribə, ağlasığmaz işləri var...

E.Akimova: Bu artıq özü bir mətndir.

A.Turan: İndi tarixə 30 illik bir uzaqlıqdan baxanda adama elə gəlir ki, sanki Azərbaycanı yazıçılar idarə edirmiş, təkcə Azadlıq meydanındakı mitinqləri deyil, ölkəni də, xalqı da ədəbiyyatçılar idarə edirmiş. Kim etiraf etməz ki, Bəxtiyar Vahabzadənin, Sabir Rüstəmxanlının meydanda səslənən sözü Vəzirovun, yaxud Mütəllibovun kabinetdə səslənən sözündən daha kəsərli idi.

İ.Abbasov: Həmişə elə olub. Bütün sovet dövründə. Bir Mir Cəfər Bağırovun dövrünü çıxmaq şərti ilə.

T.Əlişanoğlu: O dövrdə dediyiniz kimi ədəbiyyat idarə edib. Bəs bu gün, bu əsər neyləmək istəyir?

İ.Abbasov: O dövr başqa idi, bu dövr başqa. İndi ədəbiyyat idarə edə bilməz.

T.Əlişanoğlu: Bu romanın əhəmiyyəti nədir?

A.Turan: Əhəmiyyətli tərəfləri çoxdur, təbii ki... Amma mən də bir oxucu kimi, romanda görmək istədiyim nöqtələri axtarıram. 1990-cı ilin mayında axşam Mirəli Seyidovla birgə bulvarda çay içirdik. Ondan "Boz Qurd nədir?" - deyə soruşdum. "Mən Boz Qurdu görmüşəm" - dedi. "Nə zaman?" "20 yanvarda... Küçədəydim. Qəfil atışma başladı. Bayıldım. Bir də gözlərimi açanda başımın üstündə bir qaraltı gördüm. Gavur olduğunu zənn etdim. Bir az tərəddüdlə mənə tərəf əyilmiş adamın gözlərinə baxdım. Boz Qurd idi". Təsəvvür edirsiniz, 1990-cı lin 20 yanvarında Boz Qurd Mirəli Seyidovu xilas etmişdi... Öz əsərləriylə insanlarımızda milli mənlik şüurunu formalaşdıran Mirəli Seyidov nə üçün bu romanda yalnız bir dəfə "Çənlibel" təşkilatının yığıncağında və epizodik şəkildə olsun?

T.Əlişanoğlu: Mətn belədir ki, nədirsə odur. Amma bunun fonunda siz artıq bir roman danışırsız. Əhəmiyyəti budur ki, o dövrdən yeni şeylər ortaya çıxarırıq. Hər kəs buraya əlavələr edə bilər.

İ.Abbasov: Bu əsər, bu predmet olmasaydı biz indi oturub bunları müzakirə edəcəkdik?

A.Turan: Əjdər Olun "Lo" romanı ilə Azərbaycanda canlı romanın əsası qoyulur. Bu mənada romanın ədəbiyyat tərəfi önəmlidir. Digər tərəfdən, dəqiq ifadə edilsə "Lo" elə 1988-1993-cü illərin avtoportreti mislində bir romandır...

E.Akimova: Özü də bunu deyir əsərdə. Hər kəsin tərcümeyi-halı ola biləcək bir əsərdir. Amma, məncə, romanın daha önəmli cəhəti budur ki, baş verən proseslərin yalnız Azərbaycan üçün reallığını izləmir, bütün dünya kontekstində bu məqam işləkdir. Bütün dünyanın narahat obrazı əsərdə əyaniləşir. Zənnimcə, "Lo" romanının bu müstəvidə yazılan digər əsərlərdən fərqli cəhəti də budur. 80-ci illərin sonlarından başlayan baş verən kataklik hadisələr, xaotik proseslər bütün dünyadakı dramatizmin mənzərəsi fonunda təqdim edilir.

İ.Abbasov: Əjdər Olun yaxşı, sırf bədii cəhətdən portret və situativ hekayələri var. Bu, iki tip hekayədə uğur qazanmış müəllifin ilk roman cəhdidir. Bəlkə də ilk hekayədən uğurlu hekayə yazmaq olar, amma romandan uğurlu roman yazmaq çətin məsələdir. "Lo" romanı bunları yazmış yazıçının həmin üslubla hadisələri təqdim etdiyi bir əsərdir. Mənim üçün bir uğuru da bu söhbətləri aktuallaşdırması oldu. Demək ki, nəyəsə nail oldu.

T.Əlişanoğlu: Təbii ki, nail oldu. Əjdər Olun qələmindən o qədər bitkinlik görmüşük ki, romanında onu axıra qədər görə bilmədik.

E.Akimova: Sizcə, buna nə mane oldu?

T.Əlişanoğlu: Mənə elə gəldi ki, fərdi tale və zamanın yanaşı qoyulması. Elə formatda qoyub ki, sanki epikliyə daha çox getməyə qorxub. O epoxanı "Klim Samgin"lə ona görə müqayisə elədim. "Klim Samgin" alınıb dörd cild. Bir insanın doğumundan ölümünə qədərki həyatı və paralel zaman irəliləyir. Format bundan ibarətdir ki, onda bir ümid, gözləntimin təsəllisini tapıram. Fəridin dediyi senzura onun qarşısını almasa, Əjdər Ol bunu epopeya kimi davam etdirib 2-ci romanı hazırlasa əla olardı. Burada zaman da bitmir, bəlkə də bu canlı romanı bioqrafiyaya yerləşdirə-yerləşdirə üzərinə yeni roman da gəlsə baxış tamamlanması olardı.

E.Akimova: Bəlkə bu janrın açıqlığı filan, bu da müəllif priyomudur? İtirilmiş nəsil, itirilmiş zamana işarə mövzusunda.

T.Əlişanoğlu: O bitkinliyi də vermir axı. Onda başqa xronotopdur. Əgər "düşüncə roman" janrında olsaydı, yəni bütün hadisələr yerində olmaqla qəhrəmanın zaman haqqında fikirlərini, düşüncələrini əhatə etsəydi başqa. Burada fərd istəyir ki, zamanı göstərsin və kənarda qayıtsın öz içinə, zamanı göstərsin qayıtsın içinə, bu şəkildə davam etsin.

F.Hüseyn: Burada atmosfer məsələsi də var. Əhvalatlar ki, çoxdur, əhvalatlarla real hadisələr tez-tez aralanır, bitişir və dəfələrlə təkrar olunur, bu bizi atmosferdən çıxarır. Bizdə bir pərakəndəlik duyğusu yaradır. Məsələn, əhvalatı oxuyuruq, bir yerdə dayanırıq, növbəti dəfə oxuyanda əhvalat dəyişir deyə, biz başqa atmosferdə yanaşa bilmirik. Amma əsərdə real hadisələrin təsviri ağızdan eşidilən hadisələrdən çox təsirlidir. Sumqayıt hadisələri məsələn... Xalqı ironiyaya alışdırmaq məsələləri, meydanda qurulan çadırlar, insanların bəzən oraya kabab yeməyə gəlməsi və s.

E.Akimova: Bəli, SSRİ-nin dağılması, meydan prosesləri və s. çox bişkin işlənib əsərdə.

T.Əlişanoğlu: Mənə elə gəlir ki, bunların hamısında Əjdər Olun yazıçı qələminin gücü rol oynayır, nəinki bu romanın gücü. Təsəvvür edin, hadisələr elədir ki, bu qədər zamanı canlı saxlamaq müşkül məsələdir. Lakin yazıçı bizi elə ustalıqla hadisədən-hadisəyə keçirir ki, hiss eləmirsən. Və məncə, Əjdərin qələminin səriştəsi imkan verib ki, o bütövlüyü yaratsın. Ancaq yenə də deyirəm, bəlkə də ora gəlib çıxırıq ki, İlham demiş, Əjdər Ol bundan artıq şey istəməyib, ki, romanla epoxanı, zamanı təqdim eləsin. Bundan böyük iddiada da olmayıb bəlkə də.

İ.Abbasov: Bu az şeydir məgər?

T.Əlişanoğlu: Mən sizə deyim ki, bu yalnız Əjdər Olun problemi deyil. Azərbaycan ədəbiyyatı romanı qoya bilmir ortaya. Çox güclü hadisələri olan əsərlər var, baxırsan ki, roman əhatəsi var, romanın özünü qoya bilmir ortaya amma. Məhz romanı, roman nəzəriyyəsini nəzəriyyəçi kimi yox, roman fəhmi ilə dərk eləmək qabiliyyəti çatışmır. Bilirsiz, bu bəzən səriştə, təcrübə ilə də olmur. Hər bir hekayəçi, təhkiyəçi romançı ola bilmir. Roman bir janr kimi yeni dövrdə, ən yeni dövrdə gəlişmiş sahədir ki, yeni növ kimi ona baxmaq istəyirlər. Görürsüz, başqa janrları da içinə alaraq konkret xronotop ətrafında toplaya bilir. Başqa sözlə desək, rəssamlıqla roman yazmaq olmaz, roman arxitekturadır.

İ.Abbasov: Yəni için hekayə ilə dolubsa hekayə, roman ilə dolubsa roman yazmalısan. İndi Əjdərin də içinin dolması birinci romanda bu qədər alınıb.

T.Əlişanoğlu: Bu baxımdan, biz Əjdər Olu suçlaya da bilərik ki, nə qədər əsər məhv eləyib bir romanın içərisində.

E.Akimova: Məsələn, əsərdəki Qönçəxanımla Səmədağa məsələsi, ayrıca necə gözəl hekayə, yaxud povest mövzusudur.

T.Əlişanoğlu: Düzdür, biz burada tənqidi məqamlara toxunuruq. Ancaq nə deyiriksə deyək, bu canlı romanın qəhrəmanı ki yoxdur, bax o fərdin romanı var, Əjdər Ol onu yaza bilər. Hətta daha mükəmməl. Mənə elə gəlir, o, fərdin romanını yazmaq istəsəydi əsər daha çox qazanardı. Romanın içərisində görünür fərdin romanı.

İ.Abbasov: Qaranın taleyi, Fərəhin taleyi qaldı yarımçıq. Bəs nədi həyat? Canlı roman həyat deməkdir də. Həyat bitdi bəyəm, Fərəhin taleyi də bitə? Dünya ədəbiyyatında oxuduğumuz bütün romanlarda qəhrəmanların taleyi axıra qədər gedib çıxır? Heç çıxması vacib də deyil.

T.Əlişanoğlu: Mənə elə gəlir, Əjdərin artırdığı o canlı sözü özünün hiss elədiyi o boşluğu doldurmaq üçündür.

F.Hüseyn: Romanın adı ilə bağlı, mənə elə gəldi ki, bu "Lo", əsərin adı yaradılışın çevrilmiş variantıdı. Yəni müstəqillik dövrü, biri var Allahın yaradılışı, bir də var insanın yaratdığı müstəqillik.

İ.Abbasov: Yox, yüz faiz o deyil. "Lo"ya düşmək mənasındadır.

T.Əlişanoğlu: Mənə elə gəlir, Elnarə xanım məqaləsində onun təfsirini daha yaxşı, daha düz verib. Yəni həm ictimai-siyasi proseslər mənasında loya düşmək...

E.Akimova: Həm də yazıçı tərcümeyi-halını gətirmək mənasında.

T.Əlişanoğlu: Bəli, bəli.

E.Akimova: Ötən il biz Ədəbiyyat İnstitutunda belə bir mövzu işləmişdik: Ədəbiyyatda Heydər Əliyev idealı. Bu əsərdə də Heydər Əliyev obrazı keçir.

T.Əlişanoğlu: Bu barədə, bir neçə gün əvvəl bir status paylaşmışdım. O fikir ki, roman Heydər Əliyev haqqındadır, dürüst deyil, Heydər Əliyevin obrazı əsərdən qismən keçir. Ancaq o fikir ki, Heydər Əliyevin bir xilaskar kimi gəlib özünü yetirdiyi Azərbaycanı bürümüş "lo" haqqındadır, o doğrudur. İctimai-siyasi "lo", ailə-məişətdə "lo" və s.

F.Hüseyn: Heydər Əliyevin daha təcrübəli idarəedici olması əsərdə xüsusi heyranlıqla keçir.

E.Akimova: Simvolik olan həm də nədir? Bizim hamımızın hazırda içində olduğumuz Heydər Əliyev epoxasıdır. "Lo" əsəri də məhz o dövrə qədər gəlir və artıq burada dayanır, burada müəllif dairəni qapadır, sanki. Məncə, biz də elə burda bitirək söhbətimizi. Hər birinizə redaksiyamıza gəldiyinizə, iştirakınıza görə təşəkkür edirik. Əjdər Ola da sağ ol deyirik ki, bu qədər söz deməyə imkan verən, epik panoramlı bir əsər meydana qoyub.