“Söz dünyası” kitabı - II cilddən
Qantəmir (1888-1944) təəssüf ki, az qala unudulmuş, amma ədəbiyyatımızda tutduğu yerə görə unudulası olmayan nasirlərimizdəndir. 37-ci ilin repressiya qurbanlarından olan yazıçının həbsə qədər üç kitabı - "Ağıl dəryası" (1930), "Şarlatanlar" (1934), "Kolxozstan" (1935), bəraət aldıqdan sonra kiril əlifbasıyla "Seçilmiş əsərləri" (1964 və 1972-ci illərdə) çıxmışdır. 1975-ci ildə nəşr olunmuş kiçik "Hekayələr" kitabı hələ ki işıq üzü görmüş son kitabıdır. Beləliklə, çağdaş oxucuların Qantəmirin əsərlərini latın əlifbasıyla oxumaq imkanı yoxdur. Halbuki, zənnimcə, Qantəmir dahi Mirzə Cəlil Məmmədquluzadə və Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevdən sonra "Molla Nəsrəddin" ədəbi məktəbinə mənsub olan üçüncü görkəmli nasirdir.
Yazıçılar Birliyinin üçüncü mərtəbəsində asılmış "Gedənlər" adlı xatirə lövhəsində Qantəmirin adı olsa da, 2009-cu ildə nəşr edilmiş "Azərbaycan Yazıçılar Birliyi" kitabının "Repressiya qurbanları" bölümünə, nədənsə, düşməyib.
Qantəmir (Qafur Sədrəddin oğlu Əfəndiyev) Göyçay mahalının Potu kəndində dünyaya gəlib. İlk təhsilini Göyçayda mütərəqqi ziyalı İbrahim Həqqinin yeni üsulla açdığı məktəbdə alır. Ədəbiyyata marağı Abbas Səhhət və Sabir kimi böyük şairlərlə tanışlıqdan sonra daha da artır. Təhsilini İstanbul Universitetinin tarix-filoloji fakültəsində davam etdirir. Müəllim kimi çalışır, qəzet və jurnallarda yazıları çıxır. 1926-cı ildə daha bir peşəyə yiyələnmək üçün Azərbaycan Dövlət Universitetinin tibb fakültəsinə daxil olur, diş həkimi diplomunu alır.
Qantəmirin 1972-ci ildə Azərnəşr tərəfindən buraxılan kitabına ön söz yazan dəyərli şair və ədəbiyyatşünas Arif Abdullazadə Qantəmirin hekayələrini, ilk və yeganə povesti "Kolxozstan"ı ətraflı təhlil edir, yazıçının yaradıcılığını layiqincə qiymətləndirir. Təbii ki, o dövrün ideoloji tələblərinə uyğun olaraq həm Arif Abdullazadənin yazısında, həm də başqa ədəbi-tənqidi araşdırmalarda Qantəmirin əsərləri köhnəliklərin qalıqlarına qarşı yönəlmiş satira kimi təqdim olunur. Arif Abdullazadə yazır:
"Sovet satirası isə artıq istismar və qeyri-bərabərliyi deyil, cəmiyyətin müxtəlif sahələrindəki inkişaf yollarında əl-ayağa dolaşan keçmişin qalıqlarını ifşa edir. Bu satira həyatda və şüurlarda yaşamaqda olan köhnəliyin qalıqlarını qamçılamaqla, onun fonunda yeni həyatın sürətli tarixi inkişafını təsdiq etmiş olur".
Şübhəsiz, Arif Abdullazadə mətnini bu gün yazmış olsaydı Qantəmir satirasının başqa cəhətlərini ön plana çəkərdi. Məsələ ondadır ki, Qantəmirin bir çox hekayəsi ilə tanış olduqda, özəlliklə "Kolxozstan" povestini diqqətlə oxuduqda tamam başqa nəticələrə gəlirsən. Aydın olur ki, söhbət "köhnəliyin qalıqlarını" ifşa etməkdən deyil, yeni dövrün ortaya atdığı şüarlara, davranış və düşüncə ehkamlarına açıq-aşkar ironik münasibətdən gedir.
Ümumiyyətlə, ədəbiyyatımızda otuzuncu illərin ortalarına qədər maraqlı bir tendensiya yer alıb: açıq, ya az-çox örtülü şəkildə yeni quruluşu bəyənməməzlik...
Sovet quruluşu illərində Səməd Mənsur yeddi il, Mirzə Cəlil on iki il, Hüseyn Cavid on yeddi il (həbs olunana qədər olan ömrü nəzərdə tutulur) yaşasalar da, heç birinin əsərlərində yeni həyatın tərənnümündən, guya ki, köhnəliyin qalıqlarıyla mübarizədən əsər-əlamət görmürük. Sital sovet ideologiyasının tələblərinə və qəliblərinə asi olaraq Mirzə Cəlil "Bəlkə də qaytardılar", "Proletar şairi" hekayələrini, bir çox felyetonlarını yazır. Birpərdəli "Yığıncaq" pyesində bəsit və ucuz ateist təbliğatını öldürücü gülüş hədəfinə çevirir.
Cəfər Cabbarlının "Kurorta gedir" adlı birpərdəli pyesin də sovet həyat tərzinə xas olan bürokratik süründürməçilik, sadə bir məsələnin mənasız və məntiqsiz əngəllərlə rastlaşması lağa qoyulur. Sovet quruluşuna ən kəskin satirik yanaşma isə Səməd Mənsurun bir sıra şeirində ifadə olunmuşdur.
Fikrimcə, Qantəmir prozası bu cəhətdən Səməd Mənsur poeziyasının sovet dövrünə ruhən çox yaxındır. Əlbəttə, fərqlər də var. Birincisi, elə deyildiyi kimi, birinin şeirə, o birinin nəsrə aid olmasıdır. İkincisi, Səməd Mənsurun satirası daha kəskin, daha kəsərlidir. Qantəmir daha çox yumşaq yumordan, zərif ironiyadan istifadə edir. Amma onu da unutmayaq ki, Səməd Mənsurun bu səpkili şeirləri o zaman işıq üzü görə bilməzdi, sandıq ədəbiyyatı kimi qalırdı. Qantəmir isə hekayələrini, povestini çap etdirə bilib. Amansız tənqidlərə, sonra repressiyaya məruz qalsa da.
Azərbaycan ədəbiyyatında yeni quruluşa ən azı ironik, istehzalı, rişxəndli münasibət ümumiyyətlə, o dövrün başqa ədəbiyyatlarında, o cümlədən rus ədəbiyyatında da açıq nəzərə çarpır. "Vladimir İliç Lenin" və "Yaxşı" poemalarında inqilabı, yeni quruluşu tərənnüm edən Vladimir Mayakovski "Hamam" və "Birə" pyeslərində yeni sovet həyatının idiotizmini ən sərt şəkildə damğalayır. İnqilabı ideyaları, sosializm quruculuğunu pafoslu bir şəkildə təbliğ və tərənnüm edən yazıçılarla bir sırada Mixail Bulqakov və Mixail Zoşşenko kimi müəlliflər yeni quruluşa masqara edir, gülür, onu eybəcərliklərini, bayağılığını müxtəlif üsullarla - kəskin satirayla, ya yüngül zarafatla, məzələnməylə ortaya çıxarırdılar.
Başqa miqyaslarda olsa da, iyirminci-otuzuncu illərin Azərbaycan ədəbiyyatında da gerçəkliyə belə ironik yanaşma ən çox iki "köhnədən qalma" yazıçının yaradıcılığında əksini tapıb: Səməd Mənsurun bir sıra şeirində, Qantəmirin bir neçə hekayəsində və "Kolxozstan" povestində.
Qantəmirlə bağlı konkret misallara keçim.
Yazıçı normativ sovet ədəbi tələblərindən olan müsbət qəhrəman məsələsini "Ağlayan Züleyxa" hekayəsində özünəməxsus mizahla cavablandırır. Bütün məziyyəti yalnız ağlamaq olan Züleyxanı "müsbət qəhrəman" kimi lağa qoyur. Həmin hekayədə sovet təhsil sistemi də ələ salınır:
İctimaiyyət müəllimi get-gedə əsəbiləşirdi ki, tələbələrindən istədiyi cavabı ala bilmir.
"Firqə qurultaylarından, çarizmdən, Fransa inqilabından az-çox cavab verə bilən tələbələr "Beşillik plan", "Çin hadisələri", "Sağ təmayül", "Sənayeləşdirmə" mövzularından bir turş alça qədər dadmamışlardı".
Tələbələrin cavabları da ilgincdir. Müəllimin: Əfqanıstan hadisələrindən söylə - təklifinə tələbə belə cavab verir:
"Biz Əfqanıstanı götürdükdə görürük ki, həqiqətən qarşımızda duran məsələlərdən biri də Əfqanıstan məsələsidir. Əfqanıstan məsələsinə gəldikdə görürük ki, oranın zalım və qaniçən padşahı, keçisaqqal...
- Nə?
- Keçisaqqal
- Sən bunu zarafatlamı deyirsən?
- Xeyr, yoldaş müəllim, Əfqanıstanın padhaşı keçisaqqal deyilmi? Keçisaqqal bizim istehsalat planımıza çox-çox zərbə vurubdur. Çünki biz götürək..
- Daha bəsdir. Anlaşıldı".
İmtahan belə davam edir. Müəllim deyir:
- Bax budur, mən Züleyxa xanıma bir asan sual verim ağlamasın, buradaca mənə cavab versin, mən isə ona kafi verim, razısanmı, Züleyxa bacı?
Hərə bir yandan "Ay qız, de ki, razıyam.
Sual-cavab belə davam edir:
- Sən bir mənə cavab ver görüm, Marks kimdir?
- Marks inqilabçıların böyüyü və rəhbəridir.
- Beşillik plandan xəbəriniz varmı?
- Sağ təmayülçülər bizi nə üçün tənqid edirlər? Çinlə bizim əlaqəmiz nə yerdədir?
- Müəllim yoldaş, bu sual proqramda yoxdur". Bu vaxt ağlayan Züleyxanın imdadına cındır geyimli bir fəhlə gəlir:
- Cavab versənə, bacı. Çinlilər bizim dəmir yolumuzu tutub, adamlarımızı dustaq edirlər. Biz də onlarla əlaqəmizi kəsdik...".
Necə deyərlər, şərhə ehtiyac yoxdur.
"İntelligent" hekayəsinin qəhrəmanı avam camaata belə moizə oxuyur:
"Həzərat! Badikubədən məni sizin içinizə göndəriblər, abyasnit eləyim sizə həmin bu inqilab barədə, ayıldım sizi... Biz zalım Nikolayın, hansı ki, onu taxtdan salmışıq və olmuşdu o çox zalım. Üç yüz ildən də bir qədər artıqdır ki, bizə zülm edirdilər. Biz oxumuşlar başa düşə bilərik bu zülmləri ki, hansı ki, siz onu o qədər qanmırsınız. Biz çox padvallarda yaşamışıq. İndi bizə nə lazımdır etmək? Mən bu sualı qoymaqdan mətləb o barədədir ki, biz əlimizə almışıq hökuməti. Gərək bunu elə tutaq ki, qoymayaq əlimizdən verməyə... İndi hökumət bizimdir... Biz samostoyatelni olmuşuq".
Necə də müasir səslənir, deyilmi? Bu mətni "köhnəliyin qalıqlarıyla" mübarizə kimi təqdim etmək olarmı? Əksinə, bu, yeni dövrün ideoloji ehkamlarını, dil eybəcərliyini, məntiqsiz "məntiqini" Mirzə Cəlil satirasına layiq bir şəkildə lağa qoymaqdır..
"Düzəlmədi" hekayəsinin mövzusu - bürokratik əngəllərin absurd dərəcəsinə çatdırılmasıdır. Biçarə bir insan öz adının dürüst yazılması üçün bürokratlarla ölüm-dirim savaşına girməli olur. Hekayə belə başlayır:
"Bir sən mənə de görüm mən Məhəmmədəli Əliqulu oğluyam, ya yox?
- A başına dönüm, di gəl bu hökuməti başa sal ki, mən Məhəmmədəli Əliqulu oğluyam, özüm də ölməmişəm, sağam. Vallah, billah, qardaş, yoldaş, tovariş düz bir ay on yeddi gündür çalışıram, sübut eliyə bilmirəm ki, mən Məhəmmədəli Əliqulu oğluyam".
"Qisas alındı" hekayəsində qəddar bir bəyin kəndlilərə zülm etməsindən bəhs olunur, amma hekayə sonda belə bir ikibaşlı cümləylə bitir:
"Elə kəndlilər bu sözün məəttəli idilər. Dərhal Fərhad bəyi yaxalayıb bir ağaca sarıdılar. Bu halda atılan güllələr bəyin kəlləsini qarpız kimi partlatdı. Bu güllə həmin kənddə Aprel inqilabının ilk müvəffəqiyyətindən xəbər verirdi" (!-A.).
Qadın azadlığı, çadrasızlıq, emansipasiya, indiki təbirlə desək, gender siyasəti barədə də Qantəmirin orijinal baxışı "Zeynəb Tükəzbanova" hekayəsində əksini tapmışdır. Dilsiz-ağızsız bir ev qızı olan Zeynəb "bircə vaxt namazını keçirsəydi, anası onun qol-qanadlarını qırıb tökərdi".
"Bolşeviklər gələndən sonra bütün işlər dəyişdi... Zeynəb dəyişdi. Zeynəb lap çox dəyişdi. İndi onun 19 yaşı var, görsən and içərsən ki, o Zeynəb deyil. Topuqlarına qədər uzanan iri hörük saçından başqa, onun heç bir köhnə Zeynəbliyi qalmayıbdır".
Hekayədə deyildiyi kimi, Zeynəb dönüb "klub" olubdur. Amma klubun özündə də əvvəl-əvvəl iclas açmağa, söz deməyə çəkinirdi.
"Həftələr, günlər, aylar keçdi, yerlər başa bölündü, heyvanlar sığorta edildi, kənddə kooperativ açıldı. Məktəb tikildi, radio quruldu. İşlər dəyişdi, fikirlər dəyişdi".
Bakıda oxuyan Zeynəb iki il idi ki, kəndə gəlmirdi, gəlmək istəmirdi, anasına deyirdi ki, Rabfakı qurtaran kimi gələcəm.
Nəhayət, bir gün qayıdır kəndə.
- Atam və anam avamdırlar - onları islah etmək lazımdır deyir.
Atasına: Can ata, evdə papaqlı oturma - deyir. İclaslarda isə daha ötgəm danışır:
- Bütün qadınlar bütün kişilərə üsyan etməlidir - deyirdi. Erkək və qadın bərabərliyinə razı deyildi. Qadın hakimliyini istəyirdi, bütün işlər kökündən dəyişməli, pozulmalıydı. Məsələn, bütün rabfakın müəllimlərini çıxarıb yerlərinə müəllimələr təyin edilməlidir - deyirdi
Hazırda dünyada bir kişi bir qadına xoş söz deyirsə, yaxud isti münasibət göstərirsə, bu, seksual təcavüz kimi yozulur. Qantəmir bu barədə görün haçan yazıb:
"Ali məktəb tələbələrindən biri ona:
- Zeynəb xanım, saçlarınız, həqiqətən çox yaraşıqlıdır - demişdi.
- Yəni nə demək istəyirsiniz yoldaş? Saçlarımın yaraşıqlı olması üçün təsdiqnaməyə ehtiyacım yoxdur.
- Doğrudur, "təsdiqnaməni" sizə təbiət özü vermişdir. Təbiətin səxavətinə bu barədə heç sözüm yoxdur, xanım.
- Mənim haqqımda nə qədər səxavət göstəribsə, sizə tərbiyə verməkdə o qədər xəsislik izhar etmişdir".
Vəssalam! Bu da qadın-erkək bərabərliyinin bariz nümunəsi!
Atası yazıq:
- Heç bir işinə etiraz etmirəm, - deyir. - Ancaq bircə onu deyirəm ki, sən Allah, Zeynəb, saçlarını kəsdirmə. Arvada arvad deyiblər, kişiyə kişi.
Bu da müasir dünyamızın çox tanış mənzərəsidir... Nəhayət, Zeynəb Moskvaya getmək üçün ərizə yazır və imza qoyur:
Zeynəb Tükəzbanova.
Soruşanda ki, bu nə cür imzadır, cavab verir:
- İmzaların kişi adı ilə tamam olması haqqında göydən ayə nazil olmayıb ki?!
Hekayə gözlənilməz sonluqla bitir:
"İndi əzizim Zeynəb Tükəzbanova haqqında bildiklərimi sənə söylədim. Daha mənim adım olmasın, Qantəmir imzasıyla götür yaz".
"Sara bibi" adlı hekayəsinin qəhrəmanı - savadsız qadın cavan oğlandan xahiş edir ki onun adından Ağamalı oğluna ərizə yazsın.
Diktə edir:
"Yaz! Ali cənab, fəzayülməab Ağamalı oğlu həzrətlərinə!
- Sara bibi, mən bu sözü yaza bilmərəm. İndiki ərizələrin başı belə yazılmaz, indi gərək yoldaş yazasan.
- Onu sən bilərsən, yaz görək.
Yoldaş Ağamalı oğluna. Sara xanım Muradbəyova Xudayar xan qızı tərəfindən ərizədir.
- Ay bibi, sən dəli olmusan, nədir? Heç belə şeyi indiki zamanda yazmaq olar? Sən məgər dəvə qulağında yatmısan, nədir? Mən bu familiyanı dəyişdirirəm Sara Muradova Xudayar qızı tərəfindən. Razısan?
- Mən buna qəti surətdə razı ola bilmərəm. Familiyamdan bəy, xan sözünü çıxardın, eybi yoxdur. Amma gərək Sara xanım yazasan. Mən öz xanımlığımı gizlətməyəcəm.
- Sara bibi, Ağamalı oğluna verilən ərizə gərək latın əlifbası ilə yazılsın.
- Qaldı ki, ərizəmin latın dili ilə yazılmasına mən razı deyiləm, sən dədə-baba dilimizdə ərizəmi yaz, ver əlimə mən özüm bilərəm".
Əgər Səməd Mənsur şeirlərində Dadaş Bünyadzadə, Baba Yusifzadə kimi o zamanın məsul işçilərinə sərt şəkildə sataşırdısa, Qantəmir də, görünür, ərk edib Ağamalı oğlunun adını hallandırır, o illər üçün aktual olan və Ağamalı oğlunun adıyla bağlı əlifba məsələsinə də toxunur.
Ağamalı oğlu başqa bir hekayəsində də ("Nisə xala") xatırlanır:
"Xala, - dedim - sən hansı narkomun yanına getmişdin?
- O... adı birtəhərdir. Ağamalı oğlunun
- Yəqin, sənə tapşırıb ki, uşaqlarını yeni əlifba ilə oxut, belədirmi?
- Belədir ki var, yaxşı yadıma saldın".
"Ağıl dəryası" hekayəsində bütün dövrlər üçün xarakterik olan bir tip surəti yaradılmışdır. Hekayənin qəhrəmanı gah filosof kimi, gah zəngin iş adamı kimi, gah varlı tacir kimi nəyin bahasına olursa-olsun, məşhurlaşmaq, böyük şöhrət qazanmaq arzusuyla yaşayır. Və nəhayət, böyük şöhrətə çatmağın ən asan yolunu şair olmaqda görür ki, bu da bütün zamanlar üçün, o cümlədən bizim günlər üçün çox səciyyəvi bir aldanışdır.
Hekayənin qəhrəmanı yorulmadan, usanmadan özünütəsdiqlə, özünütəriflə məşğuldur və səyahət xatirələrini belə nəql edir:
"Bilirmisiniz camaat mənim fəaliyyətimi görüb nə deyirdi? "Kişi ağıl dəryasıdır. Ağıl dəryası"".
Qantəmirin hekayələrində dövrü səciyyələndirən sətiraltı işarələr, eyhamlar boldan boldur və hamısında dövrə, zamana ironik münasibət duyulur.
"Mənim canım şura hökumətinə qurban olsun! Başımı kəssə mən bu hökumətdən zərrə qədər incimərəm. Sağ olsun bolşeviklər, yaxşı qeydimizə qalırlar, bizi də adam cərgəsinə qoyurlar, o ki lazımdır, elmə fikir verir, hər şey havayıdır, kitab, kağız, qələm, mürəkkəb, amma "Quran" dərsi yoxdur... Biz müsəlmanıq, müsəlmanın başı "Quran"a bağlıdır" ("Aybikə xala" hekayəsi).
"Bu keçən qış Kərbəlayi Novruzun bir əlçə uşağına zaqs kəbin kəsdi. Qızın 14 yaşı tamam olmamışdı. Bir dəfə Hacı zaqsa getməklə qızın 19 yaşı tamam oldu".
"Hacı Əliqulu doğrudur, bir xarici ilə ələ-ələ görüşəndən sonra gəlib evdə əlini sabunla təmizləyərdi. O da düzdür ki, xaricinin əlinə dəyən stəkanı yeddi dəfə suya çəkməmiş ağzına vurmazdı" ("Hacı Lələ" hekayəsi).
"Keçmiş zamanlarda arvad davaları daha tamaşalı olurdu, çünki hər arvadın ayağında şapşapı və yastıdaban başmağı vardı, dava qızışan kimi əyilib öz başmağını çıxarıb əlinə alar, bir-birinin sifətini zollayardı. İndi hamının ayağında dikdaban çəkmə. Kimin hünəri var ki, bu bahalı çəkməni çıxarıb onun-bunun başına geydirsin".
"Qız, oğlan hamısı doluşub məktəbə, o bunu çimdikləyir, bu onu. O bunun dalına tullanır, bu onun. Yaxşı, böyüyəndə nə olacaq? Sən, mən, olmayacaqlar ki. Odur ki, keşnişin dəstəsi çıxıb iki abbasıya da!!! ("Xanım Əminə" hekayəsi).
Və nəhayət, eyni orijinal işarə:
"Bu şəhərdə mənim yazıçı bir dostum var, adı Qantəmir, arabir jurnallara hekayə yazar, dur gedək onlara, həm bir nərdtaxta vuraq, həm də söhbəti deyək, o da yazsın jurnala".
Qantəmir nəsri diri təfərrüatlarla, dəqiq məişət müşahidələriylə zəngindir, dilin plastikası, yatımlılığıyla da diqqəti çəkir. Təsvirləri əyani detallarla o qədər doludur ki, gözlərin önündə real səhnələr, mənzərələr canlanır. Həyat təcrübəsi, dərin savad və bənzərsiz istedad Qantəmir yaradıcılığını ədəbiyyatımızın danılmaz dəyərinə çevirir.
Ən maraqlı əsərlərindən biri (və müasir telefilm üçün maraqlı material ola biləcək hekayəsi) "Qonağımın səyahətnaməsi"dir. Bir tramvay vaqonunda şəhəri dolaşan müəllif çeşidli sərnişinləri müşahidə edir, şəhərin müxtəlif rayonlarından keçərək onlar haqqında maraqlı söhbətlərlə, əhvalatlarla tanış oluruq. Şəhər panoramasının dinamik, dəyişən mənzərəsi bu üslubu kino sənətinə yaxınlaşdırır. Ümumiyyətlə, Qantəmir o dövr Bakı həyatının tipik səhnələrini təsvir etməkdə ustadır. Cürbəcür mallara uzun-uzadı növbələr, bu növbələrdə cürbəcür söhbətlər, qeybətlər, dava-dalaş, kooperativlər, torqsin, lombard, o vaxtkı şəhər həyatının tipik ünsürləri... Demək olar ki, Qantəmir sırf urbanristik nəsrimizin ilk örnəklərini yaradıb.
Yazıçının ən böyük əsəri "Kolxozstan" povestidir və bu əsər ən müxtəlif fikirlərin, yozumların ortaya çıxmasına imkan verir. Povesti tam mənasında uğurlu əsər saymaq çətindir. Süjet xəttindəki süni gedişlər povesti realist əsər kimi qəbul etməyə mane olur. Vaqonda təsadüfən rastlaşdıqları qızın sonra yol yoldaşlarıyla eyni məkanda, uzaq bir kənddə buluşması, daha sonra həmin qızın ev sahibi Qara Hüseynin itkin düşmüş bacısı qızı çıxması inandırıcı təsir bağışlamır, bəzi hind filmlərinin süjet sərgüzəştlərini xatırladır. Üç yaxın dostun - Sadığın, İbadbəyin, Qara Hüseynin zarafatyana olsa da kəlməbaşı bir-birinə eşşək demələri, bu da azmış kimi bir-birlərinin atalarına belə sözləri aid etmələri ərkyana sataşma həddini aşıb tərbiyəsizlik kimi görünür. Bəlkə elə bu açıq-saçıq söyüşlərə görə o dövrün tənqidi "Kolxozstan" povestini pornoqrafik əsər adlandırırmış. Pornoqrafiyaya dəxli olmasa da və bu sözü o vaxtkı tənqidimiz dəqiq anlamasa da.
Amma bütün bunlara rəğmən "Kolxozstan" povestini o dövr ədəbiyyatımızın əlamətdar örnəyi saymağımın səbəbi odur ki, əsərdə canlı insan xarakterləri var, təsvir olunan məkanların - qatar vaqonundan tutmuş Qara Hüseynin evinəcən, ova çıxdıqları meşədən, kolxoz fəallarının keçirdiyi iclasa qədər hər şey yerli-yataqlı təsvir olunur və dövrün koloritini ifadə edir. Əsərin ikinci mühüm cəhəti onun ideoloji tərəfidir. "Kolxozstan" adının özündə xəfif bir ironiya gizlənib. Amma əsərin içində ironiyadan daha artıq bir təlaş, əndişə duyğusu hiss olunur. Əsrlərdən keçib gəlmiş mənəvi dəyərlərimizin aşınması, insan münasibətlərini vecinə almayan sırf sinfi yanaşma yazıçını narahat edən məsələdir.
Kəndə ova gəlmiş üç dostdan biri - Mirzə Ələkbər o birilərindən fərqli olaraq firqəçidir. Evinə qonaq gəldikləri Qara Hüseyn isə varlı kəndli, o vaxtın təbiriylə qolçomaqdır. Həmin bu qolçomaq qonaqları xalqımıza xas olan müsafirpərvərliklə qəbul edir, qeydlərinə qalır, yedizdirib içizdirir, səhərisi gün ova aparır və firqəçi meşədə azıb az qala ölüm təhlükəsiylə qarşılaşanda onu xilas edir.
İnandırıcı olmasa da həmin kəndə rəsmi firqə nümayəndəsi kimi gəlmiş Zeynəb Qara Hüseynin evində aldığı bir məlumatdan sonra qəşş edir. Məlum olur ki, demə, həmin o qız - Zeynəb Qara Hüseynin bacısı qızıymış, Hüseynin evində nökər kimi işləyən Əliqulu da Zeynəbin itkin qardaşıdır. Və bütün bunlar açılandan sonra Zeynəbin dayısına sinfi münasibəti dəyişmir, onu bada verməyə hazırdır. Hətta Hüseynə qahmar durmaq istəyən və Zeynəb kimi firqəçi olan Mirzə Ələkbəri "siz ancaq firqəçi adını ləkələyirsiniz", - deyə ittiham edir. Zeynəbin birdən-birə Qara Hüseynin bacısı qızı çıxması inandırıcı deyilsə, onun öz qolçomaq dayısına belə münasibət göstərməsi inandırıcıdır. Zombiləşmiş firqəçilərin ən yaxın qohumlarına belə sinfi münasibəti o dövrün (tək o dövrünmü?) tipik əlamətidir. Qantəmirin də demək istədiyi budur ki, insanlara sırf sinfi mənsubiyyətinə görə münasibət bəsləmək, əlinin zəhmətiylə var-dövlət qazanmış adamları düşmən saymaq, qolçomaq kimi məhv etmək istəyi bütün ənənəvi əxlaq dəyərlərimizi alt-üst edir. Bu sayaq davranış sosial tipajları çox dəqiq səciyyələndirir. Bu, sovet təbliğatının ideallaşdırdığı və örnək göstərdiyi həmin o Pavlik Morozov "əxlaqıdır" ki, sinfi sayıqlıq sayəsində öz atasını bada verir. Bu həmin o insani bağlılıqdan guya ki, üstün olan siyasi prinsiplərdir ki, onların naminə Stalin əsir düşmüş oğlunu qurban verir, "mən marşalı əsgərə dəyişmirəm", - deyə tarixin ən tsinik kəlamını izhar edir. Məhz bu "əxlaq" prinsipiylə Stalin öz doğma oğlunun qətlinə faktiki olaraq fitva verdiyi kimi, milyonlarla günahsız insanın da qanına bais olur.
Düşünürsən, 37-ci il repressiyaları olmasaydı həmin bu repressiya qurbanları yazıçılar - lap cavan Müşfiq, ixtiyar Sultan Məcid Qənizadə, ortayaşlı Cavid, Cavad, Seyid Hüseyn, Yusif Vəzir Çəmənzəminli, Qantəmir də ədəbiyyatımıza nə qədər qiymətli töhfələr verə bilərdilər.
Təəssüf ki, bu töhfələr Sibirin "buzlu cəhənnəmində", ya da o dünyanın cənnətində qeyb oldu.
Əgər doğrudan da, o dünyada cənnət və cəhənnəm varsa bu dünyada cəhənnəmi yaşamış insanlar o dünyada hökmən behiştdə olmalıdırlar.
Qantəmir də, şübhəsiz, cənnətlik insanlarımızdan biridir.
Noyabr-dekabr 2019
© Müəllif hüquqları qorunur! Mətndən istifadə etdikdə istinad mütləqdir!
