Günümüzün gündəlikdən uzaq şairi Kəramətlə söhbət

"Yaradıcılıq təkcə öz taleyini yazacaq qədər bəsit deyil"

- Kəramət bəy, hamıylamı söhbət etmək istərdiniz?

- Adamın içində dünyaca adamdan çox adam olur. Hər birinin də öz Allahı, bəzən gedir, Allahı qalır, bəzən də Allahı ölür adam qalır. Hamıyla söhbət etmək istərəm. Təkcə "nadanlığın bu sevimli, bu hürr balasından başqa. İnsan adamdan çox təbiətlə anlaşır - quşla, ağacla, çiçəklə, itlə, suyla, ulduzlarla... romantik oldu bir qədər. Səbəbini də özümçün belə yozuram ki, bu böyük dil - tərcüməyə ehtiyacı olmayan dil bütün dillərin ən qədimi, anasıdı. Adamı, adamdan çox təbiətin anladığı qənaətindəyəm. Fikrimin mifologiya ilə əlaqəsi yoxdu. Bütün söhbətlərdə iki tərəf var - mən və sən. Təbiətlə söhbətdə mən və sən aradan qalxır, insan özüylə bütünləşir.

- Daha çox hansı janra, vəznə üstünlük verirsiniz?

- Vəznlər, janrlar, formalar üstü... Əsası odur ki, spesifik hadisə var və sən də bütün yan formalara hakim. Heç bir vəznin, formanın əsirliyində deyilsən. Bundan sonra bir iş qalır - sadəcə, yazmaq. Hadisənin tutumuyla klassik və müasir ədəbi texnologiyalara yiyələnməyin başlıca şərtlərdən biridir. İnteqrasiyanı da əlavə edək.

- Bəzən deyirlər ki, filan yazıçı şanslıdı, filankəs şanssızdı.

- Yazıçı mənsəb arayır ki, şanslı-şanssız olsun? İfadə olunduğu dilin şanslı-şanssız olduğunu deyə bilərik. Vaxtilə rus dili ən şanslı dillərdən idi, sovet ailəsinə daxil olan dillərdə yazan yazıçılar bu mənada şanslıydılar. İspandilli, ingilisdilli yazarların şanslı olduğunu deyə bilərəm.

- Kitabın bitdiyinə, internetin üstünlüyünə münasibətiniz.

- Kitabın, əsərin internet variantı var, kitabxanalar klassik mənasını bir az itirib. Ölkələrin yaşam səviyyəsi onların kitaba münasibətilə düz mütənasibdir. 82 milyonluq Türkiyə kitabxanalarında 12 milyon kitab var. 4 milyonluq İrlandiya 48 milyonluq kitabla təmsil olunur və sairə...

- Özünüzü populyar şair sayırsınızmı?

- Yox, birmənalı olaraq. Populizm günümüzün xəstəliyidi, təkcə ədəbiyyatda deyil. Birinin populyarlığı onun dəyərli olduğu anlamına gəlməz. Türkiyədə Nazim Hikmətin az sevilməsi onun möhtəşəmliyinə xələl gətirmir. Operaya az adamın getməsi onun səviyyəsini aşağı salınır. Üzeyir Hacıbəylini kimlərlə müqayisə etməyə dəyməz.

Populizm ritorika, pafosla əkizdi. Pafos yalanı ört-bas etmək vasitəsidi.

- Müsahibələrinizin birində "ədəbi nəsil", "səksənincilər" mövzusunda başqa cür düşündüyünüzü müşahidə etdim. Halbuki, qəbul olunmuş ədəbi-tənqidi yanaşmalar qeyd-şərtsiz, illərdir ki, ədəbi fikrin ehkamına çevirib. İstərdim ki, bu məsələlərə baxışınızı, düşüncələrinizi bölüşəsiniz. Ən azından mənə və oxuculara daha aydın mesaj verəsiniz.

- Bu "ədəbi nəsil" söhbəti bütün sualların mənə və başqalarına ünvanlanan nimdaşı olsa da, aktuallığını qoruması maraqlıdı. Nədəni də bu məsələnin hardan qaynaqlandığı, doğulduğu, məkanının nə olmasının tam aydınlığa qovuşulmadığıyla bağlıdı. Sovet dövrü iqtisadiyyatının təməlində beşillik, yeddiillik planlar vardı. İqtisadi ideologiya da ədəbi ideologiyaya yön verirdi. Ədəbi nəsillər də onilliklərə bölünürdü və bu vərdiş, təəssüf ki, indi də davam edir. Bəzən, hətta sonralar özündən əvvəlkiləri bu ədəbi dəyənəklə və imansızcasına "döyməyə" başladılar. Yanaşmanın nə qəbul görmüş ədəbi məntiqinin özündə kollektivçilik, hamını eyniləşdirmə, həmin illərdə yazıb-yaradanları bir ədəbi-ideoloji torbaya yığma məqsədi sovetizmin (sosialist-realizmi) məqsədinə xidmət edir. Diqqət etsəniz, yaradıcılığının boyu bir qarış yuxarı şair-yazıçılar bu torbaya sığışmır. Müqayisəli təhlildən keçirəndə, eyni zamanda, məkanda yaşayan-yaradan Söz sahiblərinin "nəsil etiketi"nə uyğun gəlmədiyini görürsünüz. Yəni fiziki məsələdi. Yəni həqiqi istedad, üç-dörd isti hekayə, şeir məllifindən söhbət getmir, yaşadığı beşillik, onilliklərin hər birində biri-birindən fərqli, rezonanslı əsərlər yazır, dönəminin təbliği, reklamı beyninin ucundan belə keçilmir. Əgər bir yazıçı özünü reklam, şan-şöhrət mənsəb uğruna qurban veribsə heç.

Bizə "səksənincilər" deyirlər, əslində, bizim ədəbi mühitdə təsdiqimiz 90-cı illərə düşür. Qoy bunu da deyim ki, mövzunu dəyişək; Ədəbi libasın müasirliyi ədəbi düşüncə müasirliyi də deyil.

2000-ci illərdə yaşayan-yazan yazıçıların bir çoxunun həyata yanaşmasıyla XVI əsr şairinin yanaşması eynidi, sadəcə biri əba deyib, o biri də "şortik".

- Tənqidə münasibətinizin mayasında nə dayanır? Necə tənqid-təhlil olunmaq istərdiniz?

- Ədəbi söhbətdi, əslinə qalsa. Ədəbi tənqidin hər hansı bir əsərin niyə belə doğulması üzərində "əməliyyat" aparmasını doğru sanıram.

"Necə?"lik üzərində mübahisələr məqbuldu. Yazıçının ən yaxın mənəvi dostu, həmsöhbəti ən yaxşı tənqidçidi.

- Müasir dövrümüzdə insanlar da robotlaşıb, sanki. Bu da ədəbiyyata marağın azalmasına səbəb olub. İnsanlar daha çox maddi tələbatlarını ödəmək dalınca qaçır. Sənətə qlobal maraq azalıb. Bu barədə...

- Doğru müşahidədir. Amma bu o demək deyil ki, sənət yaranmır. Elə bu problemin özü əsərlərin aparıcı mövzusuna çevrilir. İqtisadi-maddi münasibətlərin yerdə qalan başqa münasibətləri üstələməsi dünyanın özünün şirkətlər tərəfindən idarə olunmasıyla bağlıdır.

Dünyaya kooperativ baxış da burdan qaynaqlanır. Qloballaşma artıq həyati əhəmiyyətini, təsir gücünü itirib. Təkqütblü dünyada geriçəkilmə hiss olunur. Və qloballaşmanın gətirdiyi "izm"lər də eləcə... Dünya dəyişməsi də insanlararası münasibətlərin dəyişməsinə gətirib çıxarır. Ədəbiyyat da bu dəyişmələrin içində bəzən çaş-baş qalır. Fiziki varolma önə çıxır.

- Vaxtilə mərhum şairimiz Bəxtiyar Vahabzadə "Mən həyatı həyat kimi yaşamaq istərəm" yazırdı. İndisə siz "Adam kimi yaşamaq istərəm, istərəm" yazırsınız. Doğrudanmı, yazdığınız kimi hamımız "Ömür məhkumuyuq"?

- Yuxarıda insan dəyişməsini vurğulamışdıq. Bu, dəyişimin ifadəsidi. "Adam kimi yaşamaq" harayı. Adam adamlıqdan çıxır, qəlbindəki adamları sonunacan itirir, satır, düşüncələr "robotlaşır". İnsan yaratdıqlarının eləcə robotun da, robotuna çevrilir. Çətin məsələdi, amma bu sel hamını öz ağuşunda aparır. Fərqində olan da var, fərqində olmayanlar da. Hə, "ömür məhkumu"yuq. Həm də "Biz bir yerdə yaşamağa, məhkum olan adamlarıq".

- "Yad" şeirinizdə "Hansı bədbəxtindi yazdığım şeir" deyirsiniz. Doğrudanmı, yazdığımız şeir də sizə yad gəlir. Yeri gəlmişkən, Alber Kamyunun da "Yad" əsəri var.

- Təkcə öz taleyini məlum formatlarda ifadə etmək, indiki halda, yaradıcılığı durğunlaşdırır və böyük başarı deyil, düşünürəm. Gec-tez bir ədəbi-mənəvi dalana dirənib qalırsan, başlayırsan öz yerində addımlamağa. Adama elə gəlir ki, o, hərəkət edir, amma "Özünüaldatmadı" bunun adı. Yaradıcılıqda özünütəkrar ölümü başlayır, monotonluq yaranır. Başqalarının taleyini özününküləşdirib, öz taleyin kimi yaşayıb yaza bilmək ikiqat başarıdır. Doğrudan da, müəyyən müddət öz şeirlərimi oxuyanda, elə bilirəm ki, başqa bir mənəbənzər yazıb bunları.

- Yazdığınız kimi, "Yüz tale yaşayıb, dönüb gəlmişəm, "Mən səni sevirəm" deyənə kimi".

- Təqribən elə bir məsələ. Ömrün müxtəlif situasiyalarında eyni davranmır ki, müasir insan. Ömür də, ədəbiyyat da hadisələrdən ibarətdir. Əgər ömründə hadisə yoxsa, hadisələrə fiziki-mənəvi şahid deyilsənsə, bəsit bir nağılbaz olarsan.

- "Dünyayla oyna" şeirində yazmısınız: "Elə et ki, işin getsin, bax onda hamı sevəcək"...

- Həyatın çılpaq gerçəkliyidi. Məcnun da, Leyli də qəbilə başçılarının övladlarıydı. "Uşaq paltarları" şeirini oxumusanmı? Bunun ağrı-acılı açması orda var: "Uşaq paltarları muzeyi açdım, Qəlbimin niskilli-çılğınlı küçəsində. Eşq tanrısı, sevgi bir-birinə ehtiyacdımı? "Bax bu əzabdan sonra asandı yuxarıda misal çəkdiyin misraların amansız-soyuq hökmü.

- Gördüyüm qədəriylə özünüreklamdan qaçan şairsiniz. Adətən, yazarlar hər yerdə görünmək istər.

- Mən reklamdan qaçmıram ki, reklam məndən qaçır. Özünüreklama xərcləməyi yaradıcılığın gəmiricisi sayıram, düzünə qalsa, yoxsa bunun üçün məlum şərtlər var, yəni hardan getsən, hansı ünvana çatacaqsan. Bir az da gərək bizdəki vaxtın fiziki-mənəvi tələbatını ədəbi anlamda ödəyəsən, sözün, vaxtın üzdə olan ölçülərinə uyğun gələsən.

- Müsahibə boyunca sizi dalğın görürəm, darıxırsınız, elə bil. Ürəyinizcə olan müsahib kimdi?

- Kor Aşıq deyir: "53 il kəndi kəndimi aradım, heç bir dürlü bulamadım mən məni".

Orasını düz tapmısan ki, darıxan adamam. Öz-özünə danışan adamlar, istər səsli, istərsə də səssiz, müsahibini tapan adamlardı.

- Heç olmazsa, bir azcana da olsa, danışdıra bildimmi sizi?

- Əlbəttə, sağ ol.

- Beləsə, mən də məmnunam, çox-çox sağ olun.

Söhbətləşdi: Briliant Azəri