Nəriman Qasımoğlunun təqdimatında - suriyalı tədqiqatçı və tarixçi Məhəmməd Qocanın «Bakıda keçən günlər» xatirə-yazısı

Nəriman Qasımoğlu

Bu yaxınlarda ərəblərin sosial şəbəkəsində diqqətimi "Bakıda keçən günlər" başlıqlı bir yazı cəlb etdi. Müəllif Hələbdə və Bakıda vaxtilə iştirak etdiyi Nəsimi konfransları ilə bağlı xatirələrini bölüşür. Məqalə vaxtilə Suriyanın"Adiyyat" jurnalında da dərc edilibmiş. Nəsimi ilinə kiçicik töhfə olar deyə düşünərək bu xatirə yazısını dilimizə çevirdim.

Müəllifi suriyalı tədqiqatçı və tarixçi Məhəmməd Qoca Hələbdə çıxan həmin jurnalın redaktorudur. Ərəbcədə "adiyyat" qədim, antikvar əşyalara verilən addır. Necə ki, biz köhnədən qalma nəsnələrə obrazlı şəkildə "Nuh əyyamından qalma" deyirik, eləcə də ərəblər antikvar sayılan əşyaları "Quran"da xatırlanan qədim Ad qövmündən qalma kimi rəmzləndirib "adiyyat" adlandırırlar.

Jurnal eyniadlı cəmiyyətin mətbu orqanıdır. Cəmiyyət 1924-cü ildə bir hadisəyə hələblilərin verdiyi kəskin reaksiya nəticəsində təsis edilib. O zaman müstəmləkə dövrünü yaşayan şəhərin fransız hərbi komendantı qalada yerləşən kiçik bir caminin mehrabını sökdürüb oğurlatdırıbmış. Məscidin bu qədim mehrabı zəngilər dövrünün tarixi irsinin dəlillərindən imiş.

Yeri gəlmişkən, tarixçilərin yazdığına görə, zəngilər səlcuqlu türk boylarından biri imiş. Səlcuqlu əmirlərdən Mosul hakimi İmad əd-din Zəngi ibn Sonkur ilə başlanan (1127) zəngi soyunun bəyləri indiki Suriya və İraq şəhərlərində hakimiyyətdə imişlər.

Hələbdə həmin oğurluq şəhər əhlini xeyli qəzəbləndiribmiş. Dərhal qərara gəliblər ki, tarixi abidələrin, irsin qorunması ilə məşğul olan bir cəmiyyət qursunlar. O zamandan bəri cəmiyyətin "Adiyyat" jurnalı da nəşr edilir.

Tərcüməsini təqdim etdiyim xatiratın müəllifi ilə əlaqə saxlayıb vəd etdim ki, yazını Azərbaycan dilinə çevirəcəyəm və "Ədəbiyyat qəzeti"ndə dərc edəcəyəm. Xeyli sevindi...

Məhəmməd QOCA

BAKIDA KEÇƏN GÜNLƏR

2009-cu ilin axırları idi. Bakı şəhəri həmin ilin islam mədəniyyəti paytaxtı olaraq Azərbaycan Respublikasında keçirilən təntənəli bağlanış tədbirinə son naxışlarını vururdu. Tunisin Qirvan, Seneqalın Dakar şəhərləri də eləcə. Məlumdur ki, islam mədəniyyəti paytaxtları hər il üç coğrafi bölgü üzrə seçilir: biri ərəb şəhəri olur, o biri Asiyadan seçilir, başqası da Afrikadan.

Üzvlərinin hamısı Hələb şəhərindən olan Suriya nümayəndə heyətinin tərkibində idik. Bu tərkib onunla bağlı idi ki, iştirak üçün dəvət edildiyimiz tədbir "Nəsimi konfransı" idi. Azərbaycanın sufi şairi Nəsimi məğrur bir qala önündə yerləşən məzarlıqda dəfn edilib.

Bir il öncə isə, yəni 2008-ci ildə Hələb şəhərində şair Nəsimiyə həsr edilmiş beynəlxalq elmi konfrans keçirmişdik. O zaman tədbirdə iştirak edən Azərbaycan nümayəndə heyəti Hələbdəki müzakirə mövzusuna və şairin məzarına aid nə varsa, hər şeyə bütün ayrıntılarına qədər xeyli maraq göstərirdi. Onları Nəsimi mavzoleyinə ziyarətə apardıq. Heyətin rəhbəri doktor Bəkir Nəbiyev məzar önündə dayandı, başdaşını öpərək ağladı, titrək səslə Fatihə surəsini oxudu.

Hələb konfransı iki sessiyadan ibarət idi: biri şəhərin mədəniyyət departamentində, digəri isə Hələb Universitetinin ədəbiyyat fakültəsində keçirildi.

Tərkibində mədəniyyət nazirinin köməkçisi Fikrət Babayevin olduğu Azərbaycan nümayəndə heyətini Nəsimi məqbərəsinin necə qorunması təfərrüatları və ətrafında mədəniyyət abidəsinin qoyulması imkanı maraqlandırırdı. Danışığa gəldik ki, belə bir ikinci konfransı da Bakıda keçirək.

2009-cu il dekabrın 13-də təyyarə ilə İstanbul üzərindən Bakıya gəldik. Heyətimiz bu şəxslərdən ibarət idi: Hələb müftisi doktor Məhmud Ükkəm, doktor Üssam Qəssabçı (Allah rəhmət eləsin, gənc ikən bizlərdən çox erkən ayrıldı), şair, tədqiqatçı Məhəmməd Kamal və onların bərabərində Allah-taalanın fəqir bəndəsi mən.

Bizi aeroportda nazir köməkçisi Fikrət Babayev qarşıladı. Ərəbcəsi və Suriya ləhcəsi mükəmməl olan bu şəxs sovet dövründə yetmişinci illərin axırı, səksəninci illərin əvvəlində Suriyada üç il mütərcim işləmişdi, şəhərlərimizi də yaxşı tanıyırdı.

Azərbaycanın Suriyada səfiri haqqında da deyim ki, o, ölkələrimiz arasında hər zaman "həmzə vəsləsi" (ərəb dilinin qrammatikasında birləşdirici həmzə işarəsi üçün nəzərdə tutulan bu söz birləşməsi rəmzi mənada "körpü", "əlaqələndirici" anlamında da işlənir - N.Q.) olub, məfkurəvi və təşkilati əlaqələndirici missiyasını layiqincə yerinə yetirib. Onun da gözəl ərəbcəsi var, bir sıra ərəb ölkələrində çalışıb. Özü də sırf ərəb adının daşıyıcısıdır: "Mahir Əli". İsminə sadəcə rus şəkilçisi "yev"-i əlavə etməklə olub Mahir Əliyev.

Hər ikisi - Mahir də, Fikrət də gözəl insanlıq nümunəsi sərgiləyərək işlərinə sadiq, yaxşı təşkilatçı, nə istədiklərini yaxşı bilən, gördükləri işi səbrlə, inamla başa çatdıran və bu üzdən də bizim sonsuz ehtiramımızı, etibarımızı qazanmış şəxslər olub.

Bakı aeroportundan "Park İn" otelinə getdiyimiz yolda küçələrdən də, bizə tanış görünən simalardan da bir növ ülfət duyurduq. Mərhum dostum Üssam Qəssabçı mənə dedi: "Bu üzlər sənə Hələb camaatını xatırlatmırmı? Elə bil bizimkilərdir ki var!". Avtomobilimiz işıqforun qırmızı işarəsində dayananda gördük qarşımızdan cüssəli bir gənc küçəni keçir. D-r Üssam yenə üzünü mənə tutub həmin gəncin Hələbdə adını çəkdiyi bir ailənin uşaqlarına necə də bənzədiyini dedi. Həqiqətən, eynilik dərəcəsində oxşarlığa təəccüblənməmək mümkün deyildi.

Günortadan sonra proqram üzrə "Qədim Bakı"da gəzintimiz nəzərdə tutulmuşdu. Bizi Şərqşünaslıq İnstitutunun elmi işçisi Rəşad Babayev müşayiət edirdi. Ərəb ədəbi dilində əla danışırdı. Divarlarla əhatələnmiş qədim şəhərə asta addımlarla daxil olduq. Hər şey qədimliyində qorunub saxlanılır: divarlar, evlər, tinlər, küçələr. Rəşad ərəb ədəbi dilində danışmaqdan zövq alır, Məhəmməd Kamal isə hərdən onun danışığını kəsir, bəzi sözlərin sonluqlarındakı hərəkələrə düzəlişlər verirdi. Rəşad üçün isə xoş idi, müqtədir ustaddan səviyyəli bir dərs alırdı axı.

Qənbər daşlarla döşənili məhəllələrdən, dar küçələrdən keçdik. Hər yer tərtəmizdi. Ətrafda siqaret kötüklərinə, yerə atılmış kağız parçalarına rast gəlməzsən.

Köhnə şəhərin ən yuxarı başında qədim bir saraya gəlib çatdıq. Bizi sarayın müdiri Samirə xanım qarşıladı. Xanım türk dilləri qrupuna daxil Azərbaycan dilində bizimlə söhbət edir, Rəşad da onun dedikərini tərcümə edib bizə çatdırırdı. XV əsrə aid hökmdar iqamətgahı olmuş bu saray hazırda zəvvarları cəlb edən muzey kimi qorunur.

Qədim məhəllə künclərinin birində nəhəng bir ağac kök salmışdı. Rəşad deyir: "Bunu sevgililər ağacı adlandırırlar. Sıx yarpaqlı bu ağacın kölgəsi onların görüş yeridir". Zarafatla soruşuruq: "Bəs sən necə, tez-tezmi buraya gəlməli olursan?".

Bakı şəhərində İmadəddin Nəsimini yada salan çox şey var. Bir meydan "Nəsimi meydanı"dır, bir metro stansiyası "Nəsimi stansiyası" adlandırılır. Şəhərin inzibatı bölgüsündə ən böyük rayon "Nəsimi rayonu"dur. Rayonun icra başçısı geniş səlahiyyətlərə malik qubernator vəzifəlisi kimi bir statusdadır. Başçı bizi dəbdəbəli şam yeməyinə dəvət etdi. Süfrə arxasında dostcasına söhbətləşdik.

Ertəsi gün ilk naharımızı qədim bir məkanda, İpək yolu üzərində yerləşən karvansarada etdik. Eynilə Hələb karvansaralarının nümunəsində olan bir yer idi. Bir çalğıçı uda bənzər Şərq alətində incə, həzin bir melodiyanı səsləndirirdi.

Növbəti günün axşamı Qafqaz müsəlmanları idarəsinin sədri Allahşükür Paşazadənin qonağı olduq. Qalın saqqallı bu şəxs nüfuzedici baxışları və səmimi təbəssümü ilə müsahibində yaxşı təəssürat yaradır.

Bakını tərk etməzdən əvvəl Azərbaycanın Mədəniyyət naziri ilə birgə mətbuat konfransı keçirdik. Və əlbəttə ki, bütün dediklərimiz Hələblə Bakı arasında "həmzə vəsləsi" olan sufi şairi Nəsiminin ətrafında cərəyan edirdi.