Nəimiyə həsr olunmuş bir şeir haqqında... - Məsiağa Məhəmmədi yazır

Müasir İran poeziyasının görkəmli nümayəndəsi Məhəmmədrza Şəfii Kədkəni (1939-cu ildə doğulub) həm də nüfuzlu ədəbiyyatşünas və ədəbiyyat nəzəriyyəçisi kimi tanınır, Tehran Universitetinin professorudur. Məşhur İran alimi Əbdülhüseyn Zərrinkubun sözləri ilə desək, Kədkəni, eyni zamanda həm elmdə, həm də şeirdə yüksək məqama yetmiş istisnalardandır.

Şəfii Kədkəni şeir yazmağa yeniyetmə çağlarından başlamış, klassik poeziya ənənələri çərçivəsində qəzəllər yazmışdır. Daha sonra sərbəst şeirə üz tutmuş və "İran yeni şeirinin atası" Nima Yuşicin, xüsusən də həmyerlisi Mehdi Əxəvane-Salesin güclü təsiri altında olmuşdur. Lakin zaman keçdikcə klassik şeirin, özəlliklə sufi poeziyasının ənənələrini modern İran və dünya ədəbiyyatının nailiyyətləri ilə uğurlu bir şəkildə sintez etməklə fars şeirində özünəməxsus bir yol tutmuşdur. Bu yol şairin 1977-ci ildə nəşr olunmuş "Muliyan çayının qoxusu" ("Buye-cuye-Muliyan") adlı şeir toplusunda parlaq surətdə özünü göstərmişdir.

Qeyd edək ki, həmin kitabın adı Rudəkinin məşhur qəsidəsinin ilk misrasından alınmışdır. Topluda Şərq-islam bədii-fəlsəfi fikrinin Sührəvərdi, Əttar, Sədi və başqa nümayəndələrin yaradıcılığı ilə bağlantılar, irfani motiv və obrazlar aydın şəkildə görünməkdədir. Burada yer almış kifayət qədər irihəcmli bir şeir isə hazırda 650 illiyi qeyd olunan böyük şairimiz İmadəddin Nəsiminin ustadı, hürufilik təliminin banisi Fəzlullah Nəimiyə həsr olunmuşdur.

"Fəzlullah Hürufinin məhkəməsindən" ("Əz mohakemeye-Fəzlullahe-Horufi") adlanan bu şeirdə Şəfii Kədkəni Nəiminin şəxsiyyəti və missiyasının özünəməxsus ictimai-fəlsəfi yozumunu və poetik şərhini təqdim etmişdir. Şeir Nəimini küfrdə ittiham edənlərlə böyük mütəfəkkir arasında dialoq formasında qələmə alınmışdır. Maraqlıdır ki, Amerika postmodern şeirinin ünlü nümayəndəsi Çarlz Olsonun (1910-1970) misrası şeirə epiqraf kimi verilmişdir.

Şeirin yazılmasında Şəfii Kədkəni, heç şübhəsiz, Nəiminin yaradıcılığından, xüsusən onun "Vururam" ("Zənəm") rədifli məşhur qəzəlindən bəhrələnmişdir. Həmin qəzəldə Nəimi:

Qazı mənim qarşımda nədir, müfti mənim dinimi nə bilir?

Mən onların hökmünə və məhkəməsinə yoxluq təpiyi vururam!

(Qazi çe başəd pişe-mən, mofti çe danəd kişe-mən,

Çun poşte-paye-nisti bər hokm-o bər yərğu zənəm!)

- beyti ilə din xadimlərinin onun barəsində hökm və fikirlərinə etinasızlığını ifadə etmişdir (Fəzlullah Nəimi Təbrizi və İmadəddin Nəsimi Şirvaninin fars divanı. Prof. Rüstəm Əliyevin nəşri. Tehran, 1974, s. 18). Kədkəninin şeirindəki bəzi ifadələr də (qeysərin qəsri, xaqanın tacı) bilavasitə həmin qəzəldən alınmışdır.

Fikrimcə, görkəmli İran şairinin bu əsəri Nəiminin bədii obrazını yaratmaq və düşüncələrini anlatmaq baxımından unikal bir nümunədir. Odur ki, "Nəsimi İli"ndə həmin şeiri farscadan Azərbaycan dilinə çevirməyi və zəruri izahlarla oxuculara təqdim etməyi lazım bildim.

Məhəmmədrza Şəfii Kədkəni

Fəzlullah Hürufinin məhkəməsindən

What does not change /

is the will to change

Charles Olson1

Şallaq aşağı endi,

şikayət etmədi yenə.

"- Sən tarix atlasının harasını

hərflərin suyu ilə yumaq istəyirsən?

Hansı qeysərin qəsrini,

Hansı xaqanın tacını?".

Şallaq aşağı endi,

şikayət etmədi yenə.

"- Hərflər hərəkətin başlanğıcıdır,

hərəkət isə su və ağac,

ot və təbəssüm,

məktəbli uşaq və almadır,

Allahın qırmızı alması!

Mən bu əlvan üfunəti

Söz-söhbət suyu ilə yuyacağam,

çünki mənim sözlərim

dənizdən gəlir

və dənizə tələsir

yenidən".

"- Sən tarix atlasının harasını

hərflərin suyu ilə yumaq istəyirsən?

Hansı qeysərin qəsrini,

Hansı xaqanın tacını?".

Şallaq aşağı endi,

şikayət etmədi yenə.

"- Xəbər çatıb ki, yağış

yenidən yağacaq.

Tanrı çılpaq olacaq

və külə dönmüş bağ

çiçək açacaq.

Bir müsafir yoldadır,

ərğəvan və buludla

doludur yelkəni

və zülmətin cismini,

bu yaralı qırxayağı

qovacaq itburnu çiçəklərinin yuxusundan.

Müsafirlər yoldadır,

şəfəqi çiyinlərinə atıb onlar,

şimşəyin libasını əyinlərinə geyib onlar.

Qardaşlarım

sözləri ilə

yarırlar gecəni.

Xəbər çatıb ki, gur yağış

yağacaq,

Tanrı çılpaq olacaq.

Görmürsənmi məgər

könlüm yamyaşıldır,

od və suyun malik olduğu

bir haldayam.

Axtarıram

hərflərin yeni nizamını

və elə bir vəzni ki,

gün ilə Ruzbehanı2 birlikdə

mədh eləyim

və eşq Tasinini3 bəstələyim.

Mənim küfrüm

elə bir küfrdür ki,

heç bir Simurq

qanad çala bilməz

onun zirvəsinə.

Bir bax,

partladı ildırımın qəzəbi,

şövqdən

islandı buğda sünbüllərinin kirpiyi

və ərğəvanlar namaz qılır orda".

Şallaq aşağı endi,

şikayət etmədi yenə.

"- Sən tarix atlasının harasını

hərflərin suyu ilə yumaq istəyirsən?

Hansı qeysərin qəsrini,

Hansı xaqanın tacını?"

Şallaq aşağı endi.

"- Zülmətin yolunu, dirilik suyunu

Xızıra bağışlayacaq.

Baxma ki, səf çəkib

Min Xacə Nizamülmülk4,

min axta xacə

və hər birinin dodağında

min axta söz.

Bax ki, bunlar,

bunlar

necə yağışın altında

altı min illik

murdar leşlərin üzünü

hələ də qızardırlar

güllərin qanı ilə.

Bu Çingiz5 heyvanxanasını

seyr etmək üçün asan,

gərək bir zürafənin boynundan sallanasan".

Şallaq aşağı endi,

şikayət etmədi yenə.

Yaşıl meşənin ortasında

Bir torağay qanad çaldı

və səhər nəsimindən

asılı qaldı.

İzahlar:

1) Dəyişməyən şey - dəyişdirmək iradəsidir (Çarlz Olson).

2) Orijinalda "ruz və Ruzbehan". Məşhur sufi şeyxi Ruzbehan Bəqli Şirazi (1128-1209) nəzərdə tutulur.

3) Tasin - əslində, Ta, Sin. Ərəb əlifbasının 12 və 16-cı hərfləri. Bu hərflər "Quran"ın bəzi surələrinin, o cümlədən, 27-ci "Nəml" surəsinin əvvəlində işlənmişdir.

4) Xacə Nizamülmülk Tusi (1018-1092) - Səlcuq sultanlarının vəziri, məşhur "Siyasətnamə" əsərinin müəllifi.

5) Monqol imperiyasının qurucusu Çingiz xan (1162-1227) nəzərdə tutulur.

Fars dilindən tərcümə və izahlar: Məsiağa Məhəmmədi