Şərq həqiqətləri Avropa orientalizmində - Güldəniz Qocayeva yazır

Müdrik Şərqin möhtəşəm mədəniyyətinin, ədəbiyyatının yeniləşməyə, islahatlara meyilli maarifçilik ruhuna köklənmiş XVIII əsr Avropasını bu dəfə orientalizm adıyla fəth etməsi təsadüfi deyildi. Şərqin hələ çox-çox əvvəl yaranmış dramaturgiyası, poetik dramları, qəhrəmanlıq mahnıları, buraya xaç yürüşlərilə üz tutmuşların dilində Avropaya da gəlib çıxmış və Orta əsrlər həm şifahi, həm yazılı Avropa ədəbiyyatına öz böyük təsirini göstərmişdi. Amma orientalizm məfhumu ilkin dövrlərdə hələ bir elm sahəsi kimi deyil, ədəbiyyatda dəbdə olan bir mövzu kimi özünə yer almışdı və 1704-1717-ci illərdə ərəb dili mütəxəssisi A.Qallanın “1001 gecə” nağıllarını fransız dilinə çevirərək nəşr etdirməsilə vətənində mədəniyyət hadisəsinə imza atması bu məsələni tarix səhnəsinə gətirmişdi. Tezliklə A.Qallanın ardınca Peti de Lakruanın tərcüməsilə “Fars nağılları”, “Türk nağılları” kitabları da ərsəyə gələrək geniş şöhrət qazandı. Amma sərbəstliyə, interpretasiyalara aşırınca yol verilməsi baxımından Lakrua Qallandan da irəli getmişdi. Bəzən nağıllar belə işləmələrin sayəsində yeni,orijinal əsərə çevrilirdi ki, Tom Simon Qalettini də özünün orijinal “Peru”, “Çin”, “Monqol” kimi Şərq həyatından danışan orijinal əsərlər yazmağa məhz bu cəhət ürəkləndirmişdi.

Şərq nağıllarının fantastik elementləri və Şərq rəvayətlərinin ekzotikliyi fransız ədəbiyyatı üçün tamamilə yeni bir yol açdı. Özündə Şərq hekayətinin və sehrli nağıllarının elementlərini toplamış satira müasir cəmiyyətin tənqidi üçün bir vasitə olmuşdu. Sosial satiranın bu şəkildə ifadə tərzi hələ 1684-cü ildə italiyalı Covanni Morananın fransızca yazıb çap etdirdiyi “Türk xəfiyyəsi” əsərinin mayasında da var idi. Əsər təkcə Fransada deyil, İngiltərədə də məşhurlaşmışdı və deyilənə görə Monteskyö “Fars məktubları”ında (1721) mənbə kimi məhz bu əsərdən bəhrələnmişdi.

Monteskyö öz qəhrəmanları - fars Riki və Özbəkin vətənlərinin ekzotik müsəlman məişətini fransız mütləqiyyətinin bütün sisteminə qarşı qoyurdu, ictimai-siyasi məsələlərə bu mənada öz münasibətini bildirməyə çalışırdı.

Monteskyönün əsərindən sonra ikinci belə fəlsəfi əsər Volterin “Fəlsəfi povestləri” oldu. Əsərdə müxtəlif xalqların adət və ənənələri, dünyagörüşləri qarşılaşdırılır. Müəllifin baxımından dünyanın sivil xalqları ilə tarixin erkən mərhələlərində “durub dayanmış” xalqlar müqayisə edilir.Volterin fikrinə görə müxtəlif xalqlar, müxtəlif epoxalar bir-birindən az fərqlənir, çünki insanın təbiəti dəyişməzdir. Volterin sonralar yazdğı “Məhəmməd”, “Zahidə” dram əsərləri də bu sıraya daxil edilə bilər. Bir sözlə, Montendən Volterə qədər fransız ədəbiyyatının müəyyən bir dövründə Şərqin doğurduğu “ekzotik vəhşi”nin əsərlərdə ona əvvəlcədən təyin edilmiş rolun ifaçısı kimi peyda olması və sivil insana əzab verən şəri, naqislikləri ifşa edərək, sonra “qeybə çəkilməsi” bədiyyatın dəbi kimi müşahidə olunur. Nəticədə, görməzə-bilməzə Şərq təsvirinin həddən artıq artımı ədəbiyyatda müşahidə olunan mövzuların iflasına doğru parodikləşmə aqibətinin bu mövzunun da yanından izsiz ötüb keçməsinə imkan vermədi. Bu baxımdan Volterin “Ağ öküz “ əsəri məhz A.Qallanın, F. de Lakruanın nağıllarına parodiya kimi düşünülmüşdü.

Fransayla müqayisədə ingilis maarifçiliyinin tarixi şəraitinə görə loyal və daha çox konservativ xarekterə malik olduğu məlumdur. Bunula əlaqədar mövcud quruluşun əsaslarının tənqidinin ingils ədəbiyyatında daha ehtiyatlı olduğu nəzərə çarpır. Fransız müasirləri kimi Stil də, Adisson da esselərində Şərq koloritindən fəlsəfi-didaktik fikirlərinə meydan vermək üçün istifadə edirdilər və ingilis ənənəsinə uyğun olaraq, bu mövzunu Volterdən daha əvvəl parodiyalaşdırmışdılar. Lakin bu tendensiya genişlənmək imkanı tapmadı, çünki mövzunun ədəbi mühitdə yaratdığı güclü maraq digər münasibətləri üstələmişdi.

XVIII əsrin ortalarında ingilis yazıçıları fransız təsirinə qarşı çıxaraq öz milli nümunələrinə müraciət etməyə başladılar. Beləliklə, “Şekspirin, Miltonun, Spenserin intibahı” adlanan bütöv bir hərəkat meydana gəlmişdi. İngiltərədə orientalizm milli xalq poeziyasına maraqla yanaşı addımlamağa və ictimai mövqe qazanmağa başladı ki, bu dövrü onun inkişafının ikinci mərhələsi kimi qəbul etmək olar.

Ədəbiyyatın bu yönə yol alması Avropada orientalizmi elmi şəkildə öyrənməyə güclü maraq yaratmışdı. Şərq aləminin öyrənilməsində səyyahların, dənizçilərin, diplomatların qeydləri böyük rol oynayırdı. Bədiiləşdirilmiş oriental süjetlərdə yenə də əsas məqsəd Avropanın aktual problemlərinə eyham üzərində cəmləşsə də, artıq ölkələrin toponomiyası, ənənələri, tarixi də bəzən konkret, bəzən səyyah qeydlərinin interpretasiyası kimi təsvir olunmağa başlamışdı. Artıq XVIII əsrin II yarısından etibarən Avropada Şərq ölkələrinin, xalqlarının özəlliyinin öyrənilməsinə çox böyük meyil yaranmaqdaydı. Şərq ölkələrində olan avropalıların gündəliklərində, memuarlarında Şərq artıq ümumiləşdirilmiş obraz kimi deyil, ayrı-ayrı xalqların, ölkələrin, hətta millətlərin taleyi haqda düşüncələrin ifadəsi kimi əks olunmaqda idi.

Bu münasibətlə görkəmli ingilis şərqşünası, alim, şair, tərcüməçi (13 dildə tam sərbəst, 28 dildə nisbi anlaşma qabiliyyətinə malik olmuşdur) Uilyam Consun- “Şərq xalqlarından yalnız Şərqdə olan, Şərq xalqlarının milli xüsusiyyətlərini, ayrı-ayrı xalqların dilini, ədəbiyyatını bilən adam yazmalıdır” - fikri lap yerinə düşürdü. U.Cons bir çox Şərq xalqlarının dilinin mahir bilicisi olmaqla yanaşı, sansriti dərindən mənimsəmiş və bu sahədə də dövrünün aparıcı mütəxəssisi sayılmışdır, Avropa yazıçılarına əsərlərində Şərq poetik elemenlərini işlətməklə ədəbiyyata yeni hava gətirməyi tövsiyə etmişdi. Maraqlıdır ki, şərqşünaslıq sahəsində ilk çap olunmuş əsəri, Daniya kralı VII Kristianın xahişilə fars dilindən fransız dilinə çevirdiyi “Nadir şahın tarixi” əsəri olmuşdur. Sonralar öz tərcümələrilə bir çox mütəfəkkirlərin, şairlərin əsərlərini Avropaya tanıtmış, şərqşünaslığın Avropada eksperti kimi şöhrət qazanmışdı. 1771-ci ildə fransız alimi A.Düperron Avestanın ilk tərcüməsini çap etdirərkən, tərcümənin keyfiyyətindən və məzmunundan narazı qalan Cons müəllifi ciddi tənqidlə qarşılamış və onun haqqında fransızca yazdığı satirik pamfletində qeyd etmişdi ki, böyük və müdrik Zərdüşt tərcümənin irəli yürütdüyü bu boş fikirlərlə başını yormazdı. Consu narazı salan mətnin fəlsəfi qatına müəllifin nüfuz edə bilməməsi idi.

XVIII əsrin sonuna doğru İngiltərənin müstəmləkə siyasətinin gücləndiyi, Yaxın və Orta Şərqlə ticarət əlaqələrinin genişləndiyi dövr idi. Aydındır ki, belə bir vəziyyətdə münasibətdə olduğu ölkələrin hərtərəfli öyrənilməsi ölkə qarşısında vacib problem kimi dururdu. Bu məqsədlə 1784-cü ildə İngiltərədə Şərq ölkələrinin coğrafiyasını, tarixini, iqtisadiyyatını öyrənən Asiya Cəmiyyəti yaradıldı. Şərqlə bağlı elmi-tədqiqat işlərinin irəliləyişi də intensivləşdi. C.Riçardsonun “ərəb-fars-ingilis dili” lüğəti, lüğətə əlavə olunmuş “Şərq millətlərinin dili, ədəbiyyatı və mənəviyyatı haqqında dissertasiya”sı dövrün orientalistlərinin vacib vəsait kimi stolüstü kitabına çevrildi.

Orientalizm elm sahəsi kimi tədqiqatının üçüncü dövründə Avropa fəlsəfəsinin və estetikasının inkişafına öz töhfələrini verir, Şərq haqqında fantastik təsəvvürlərin əsasında qurulan fəlsəfi povestləri ədəbiyyat səhnəsindən uzaqlaşdırır, əvəzində primitivizim anlayışınının formalaşmasına vasitəçilik edirdi. Bu metodun əsas məqsədi əsəri həqiqətə uyğunlaşdırmaq deyil, oxucunu Avropa həyatında saxta görünə bilən bütün münasibətlərin həqiqətinə inandırmaqdan ibarət idi. Maarifçilər həyata və cəmiyyətə öz baxışlarını bu tərzdə ifadə edir, oxucuya bu şəkildə çatdırmaq istəyirdilər. Eyni zamanda hər bir ölkə öz ictimai-siyasi problemlərini özünə uyğun şəkildə həll edir və milli özünəməxsusluqlar içərisində növbəti Avropa yekdilliyinin, ədəbi prosesin aidiyyətli birliyi formalaşırdı.

U.Bekfordun “Vatek”, “Ərəb nağılları”ndan başlayaraq “Şərq fəlsəfi povesti”nin inkişafının başqa bir səmtə yön aldığı müşahidə olunur, yəni fəlsəfi məzmun daşımaqla yenidən oriental ekzotika, müstəqil bədii məna və real etnoqrafik xüsusiyyət qazanmağa başlayır. Bundan əlavə bu janrda fəlsəfi meyillər qarışdırılır, “təbiət adamının” mövqeyindən sivil cəmiyyətin tənqidi deyil, “təbiət adamı”na nisbi bir ironiya və bəzən maarifçilik ideyalarının konkret məqamlarıyla polemika cəhdləri önə keçir. “Vatek”də “Şərq qotik povesti” janrının digər bir spesifiksı, müəllifin fərdiyyətinin əsərin qəhrəmanında təcəssümü də özünü doğruldur. Əslində Vatek Bekfordun şərqli qiyafəsində təsvir olunmuş özüdür və yazıçı əsərin qəhrəmanının simasında özünün dövrünə, mühitinə olan münasibətini müəyyənləşdirməyə çalışır.

XIX əsrin I onilliyində də hələ XVIII əsrin didaktik meyilli, oriental ruhlu əsərlərilə rastlaşmaq olur. Belə əsərlərdə daha çox Şərq koloritindən müəllifin dini-fəlsəfi baxışlarının təqdimatı məqsədilə istifadə olunur. Sautinin “Təxribatçı tələbə”,”Kehamanın lənəti” belə əsərlərdəndir. Lakin Avropa orientalizminin inkişafının ümumi tendensiyası Şərqin reallıqlarının ədəbiyyata gətirilməsi ehtiyacını ortaya qoyurdu. Digər tərəfdən siyasi hadisələr (Napoleon müharibələri, İngiltərənin işğalçı-müstəmləkə siyasəti) Aralıq dəniz hövzəsində siyasi vəziyyəti kəskinləşdirir və bu tələbin başqa aspektlərini də nəzərə çarpdırırdı.

XIX əsrdə meydana gələn “Avrosentrizm” hərəkatının tərəfdarları Şərqin tarixinin olmadığını iddia edir və Avropa tarixçilərinin elmi metodlarının Şərqə tətbiq olunmasına qarşı çıxırdılar və bu əlbəttə, ədəbiyyata da aid edilirdi. Ancaq ümumdünya tarixini yalnız Avropa tarixi ətrafında görmək mümkün olmadığı kimi, ədəbiyyatda da Şərq ədəbiyyatını öyrənmədən, ədəbiyyatlar arasında sıx qarşılıqlı əlaqələri izləmədən, bir-birinə nüfuzetməni araşdırmadan ümumdünya ədəbi prosesi haqqında da konkret fikir söyləmək mümkün deyildir.