Mühacirət ədəbiyyatının professional araşdırılması lazımdır...
Mühacirət ədəbiyyatına həsr olunan I Beynəlxalq konfrans 25 il öncə ədəbiyyatşünas alim Yaşar Qarayevin təşəbbüsü ilə keçirilmiş və ölkəmizdə mühacirət ədəbiyyatına daha sistemli, əsaslı şəkildə yanaşmanın əsası qoyulmuşdu. Bu yaxınlarda AMEA-nın Mərkəzi Elmi Kitabxanasında Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunun təşkilatçılığı ilə "Azərbaycan mühacirət ədəbiyyatı: reallıqlar, problemlər, vəzifələr" mövzusunda II beynəlxalq elmi konfrans keçirildi. Konfransa təşrif buyuran türkiyəli alim heyətini redaksiyamıza dəvət edib mühacirət ədəbiyyatının çoxcəhətli əhəmiyyətindən, onun tədqiq olunmasını zəruri edən amillərdən, bu sahədə ədəbiyyatşünaslığın qarşısında duran mühüm vəzifə və problemlərdən danışmaq qərarına gəldik. Beləliklə, "Ədəbiyyat qəzeti"nin müzakirə saatına qoşulurlar: Professor Yavuz Akpınar, Ömər Ozcan, İrfan Murad Yıldırım, Ədalət Tahirzadə, Yılmaz Özkaya, filologiya üzrə fəlsəfə doktorları - "Ədəbiyyat qəzeti"nin baş redaktoru Azər Turan və Elnarə Akimova (moderator).
Elnarə Akimova: - Hər birinizi salamlayırıq. Hər birinizi Azərbaycanda görməkdən çox şadıq. Mühacirət ədəbiyyatı ilə bağlı keçirilən konfransda iştirak etdiniz. Orada səslənən bir neçə məruzənin mən də dinləyicisi oldum və bu barədə bir neçə sualım olacaq. Amma, Yavuz bəy, istərdim öncə burdan başlayaq: Mühacirət ədəbiyyatının tarixi haradan başlanır, bizdə daha çox XX əsrdən başlanır deyə bir qədər mübahisələrə səbəb olur. Məsələn, deyilir ki, niyə Nəsimiyə və ya əvvəlki dövrlərə gedib çıxmasın bu tarix?
Yavuz Akpınar: - Bu, "mühacirət" deyəndə sizin nə başa düşdüyünüzə bağlıdır. Əgər mühacirət bir ayrı xalqın istilası altına düşməksə və o istila səbəbiylə yer dəyişməksə, məcburi bir köçkünlükdürsə, çarlıq buranı basanda - 1804-də,1805-də nə isə, 1828-ə kimi, Türkiyəyə köçlər oldu. Kütlələr halında. Sadəcə, beş on nəfər deyil, minlərlə insan Qarabağdan köçüb gedib. Məsələn, o zaman mühacirət ədəbiyyatında Nigarini də götürmək lazım. Seyid Mir Həmzə Nigarini deyirəm.
Elnarə Akimova: - Siz konfransda səsləndirdiyiniz çıxışda da vurğuladınız onu.
Yavuz Akpınar: - Bəli! Onun ətrafında Amasyada bir ədəbi mühit də var, məktəb var. Hətta dünən də dedim, bundan bir ay əvvəl Amasyadan Zire şəhərindən Talibi ismində birinin "Divan"ını gətirdilər, Mir Həmzə məktəbinə bağlı. Əlyazmalarının surətini alıb verəcəyəm. Baxsanız, görəcəksiniz ki, bu da mühacirətdir.
Elnarə Akimova: - Onda yalnız siyasi məsələlər rol oynamır da...
Yavuz Akpınar: - Niyə də olmur? Məhəmməd Əmin Rəsulzadə əlinə silah alıb sovetlərlə döyüşmədi. Amma Nigari Osmanlı ordusunda Rusiyaya qarşı 20 mindən artıq adamla iştirak etdi. Nigarinin şeirlərində savaş ruhu yoxdur. Onun Şeyx Şamildən gələn cihad fikri var, amma onu şeirlərində görə bilməzsiniz. Həyatında var cihad, şeirlərində isə romantik fikirlər var. Amma bu da bir mühacirətdir. Çünki Amasyada hələ də yaşayan Azərbaycan köçkünləri var. Bu, Tokatda var, Çıldır tərəflərdə var, Muşda, Ağrıda da. O qədər böyük bir köçdür ki... Azərbaycandan Türkiyəyə ən böyük mühacirət budur. Yəni kütlələr halında. Bu, 200-300 min insanın yerdəyişməsidir. Afyon, Əmirdağa qədər gedib çıxmışlar. İnsanlar mühacirət etməyə, köçməyə məcbur idilər. Səid Ünsizadə də, Cəlal Ünsizadə o cümlədən. Təsəvvür edin, bir ildə doxsan neçə kərə, gecənin yarısı şeyxülislamın evi axtarılır. Məcbur qalır adam çıxıb getməyə. Ailəsinin gözü önündə şeyxülislamın evinə rus əsgərinin gecə yarısı girməsi, namusuna, heysiyyətinə toxunurdu. Çıxıb getdi Türkiyəyə. Cəlal Ünsizadə özü deyir ki, bizi sıxışdırdılar, məcbur qaldıq Türkiyəyə gəlməyə. Cəlal Ünsizadənin də Türkiyədə önəmli olub fəaliyyətləri. Bəlkə də sizin heç xəbəriniz yoxdur, Türkiyədə o dövrdə - 1890-cı illərdə mətbuatda yazıları çıxıb. Amma bunlar siyasi mühacirin yazıları deyil. Bunları nəşr edəcəyəm mən. Ruscadan tərcümə edilib. O tərcümələrlə bağlı mübahisələr var. Bir də Azərbaycanı, Qafqaz mühitini Türkiyəyə tanıtmaq üçün yazılar yazıb bu adam. Sizdə heç bilinmir bunlar. Bir də son olaraq sizin "Ədəbiyyat qəzeti"ndə də yayımlandı, Hüseynzadə ilə, Əhməd Ağaoğlu ilə birlikdə 1918-ci ildə gəlib Azərbaycana. Onun gəncəlilərə yazdığı bir şeri var. O şeirdə siyasi məqamlar ola bilər. Çünki müəyyən ittihamlar var. Nə isə, artıq onlara girməyək. Bu, məncə, mübahisə ediləcək bir şey deyil. Yəni siz mühacirət deyəndə nəyi başa düşürsünüz? Deyək ki, Nəsimi barədə... Nəsimi də təqib olunurdu, azad fikrinə görə qaçmaq məcburiyyətində qalırdı. O da bir mühacirətdir.
Elnarə Akimova: - Amma məsələn, Əmin Abid Türkiyəyə təhsil almaq üçün gedirdi.
Yavuz Akpınar: - O mühacirət sayılmır, o, istəyərək gedirdi. O geri də qayıtdı. Kaş gəlməyəydi, gəldi və təqiblə üzləşdi, məhv edildi. Əli Nazim də var elə. Bunlar, ədəbi fikir münasibətləridir. Bəlkə bu zəmindən baxmaq daha doğrudur.
Azər Turan: - Məncə, Türkiyəyə gedişlər heç mühacirət hesab olunmamalıdır. Məsələn, Əli bəy Hüseynzadə Türkiyəyə gedəndə Türkiyə üçün "Türkiyə hər türk vətənindən daha ziyadə vətənimdir" - demişdi...
Yavuz Akpınar: - Yox, yenə də mühacirətdir. Elə deməyin. Ac-susuz qalırsan. İşsiz qalırsan, nə çətinliklər çəkirsən. Elini, yurdunu atıb gedirsən, çətin işdir o. Nə qədər adam intihar etdi. Parisdə özünü Sena nəhrinə atıb boğulan bir azərbaycanlı olub, onun cibindən çıxan bir şeir vardı. Oxuyanda tüklərin tikan-tikan olur.
Elnarə Akimova: - Kimdir o?
Yavuz Akpınar: - Adını unutdum. Parisdə elə bir hadisə olmuşdu. Hər halda o İkinci Dünya müharibəsində əsir düşən biri kimi heç bir yerə gedə bilmir. Ac, susuz qalır, intihar edir, cibindən bir şeir çıxır. Çox tragik bir şeirdir. O şeir harada, necə yayımlandı, bilmirəm, indi ağlıma gəldi. Yaxud Əbdül Həmid dövründə Türkiyədən qaçan Hüseynzadənin özü... Əbdül Həmid sıxışdırmasaydı, Hüseynzadə Əli bəy Türkiyədən gəlməyəcəkdi bəlkə də. Arxasından Feyzullah Sacid gəlir, arxasından Ali Kamal gəlir. Ali Kamalı Hüseynzadə çağırmışdı. Onlar da bir mühacirətdir. O da Türkiyənin buraya mühacirətidir.
Azər Turan: - Feyzullah Sacid Ülkü?
Yavuz Akpınar: - Bəli, soyadının nə olduğunu bilmirəm, amma Ülkü ola bilər.
Azər Turan: - Feyzullah Sacid çox qısa bir müddətdə kommunistlərə qoşulub. Hətta Moskvada bir qəzetin baş redaktorluğunu edib. Evlənib. Toyu da Bakıda olub. Sonrası necə olub onun? Türkiyəyə qayıtdığını bilirik...
Yavuz Akpınar: - Qayıdıb, əlbəttə. Çox məşhur bir adam kimi deyil, ancaq Yəhya Kamalla arasındakı mübahisə səbəbiylə bilinir.
Azər Turan: - Həm də Fuad Köprülü ilə mübahisələri olmuş. Feyzullah Sacidin ilk kitabı - "Yaradılış cilvəsi" 1919-cu ildə Türkiyədə, ikinci kitabı "Fəryad" isə 1920-ci ildə Bakıda nəşr olunub. 2008-ci ildə yenə də Bakıda Sacidin Azərbaycanda yazdığı şeirlərdən ibarət bir kitabı nəşr olundu. Amma kitabın üstündə müəllif olaraq onun ismi yazılmadı. Məncə, elə də unudulası bir ism deyil. Feyzullah Sacidin Bakı dönəmi bir ayrı. Onun Türkiyədəki xidmətləri də bilinməkdədir. "Türk Ocağı"nı quranlardan biridir. Amma Azərbaycanda onun Tükiyədəki fəaliyyətini, Türkiyədə isə Azərbaycandakı fəaliyyətini genişliyi ilə bilən yoxdur.
Yavuz Akpınar: - Yəni bunlar var. Əgər Azərbaycan Cümhuriyyətinin süqutundan sonra gedənlərlə orada ədəbiyyat və ya siyasi bir mətbuat oluşdurulubsa və buna mühacirət deyirlərsə-desinlər. Nə əhəmiyyəti var yəni. İşin özü önəmlidir. Türkiyədə ədəbi, siyasi bir fəaliyyət var, artıq bu mühacirət ədəbiyyatıdırmı, ya yox, məncə, bunlara ehtiyac yoxdur.
Elnarə Akimova: - Yavuz bəy, siz Bakıda 91-ci ildə keçirilən birinci simpoziumda iştirak etmisiz. 25 il keçdi ikinci simpoziuma qədər. Bu 25 ildə, əslində böyük bir zaman kəsiyidir, mühacirət ədəbiyyatının tədqiqi istiqamətində hansı dəyişikliklər oldu?
Yavuz Akpınar: - Azərbaycanda əvvəlcə bunlar professional bir şəkildə deyil, təsadüfi bir şəkildə araşdırıldı. Türkiyəyə gedən və ya hər hansı bir şəkildə bir kitabı əldə edənlər o kitab haqqında Azəri türkcəsində tələm-tələsik bəzi şeylər yazdılar. Ciddi yazı yazanlar da oldu. Amma indi artıq bunun bir professional araşdırılması lazımdır. O imkan da yaradıldı. Yəni Ədəbiyyat İnstitutu çox gözəl bir iş gördü. Mühacirət ədəbiyyatı şöbəsi yaradıldı. Artıq bu iş bütöv, obyektiv şəkildə araşdırılacaq. Bu prosesdə mən də yaxından iştirak edirəm, bilirəm. Türkiyədə bir çox əsərlərin qaynağının surətini alıram, Bakıya göndərirəm. Çox gözəl bir kitabxana da yaradılıb... Təəssüf ki, Bakıdakı bir çox araşdırmaçı ərəb əlifbasını oxuya bilmir. Bilmədiyi üçün də ərəb əlifbası ilə əldə olan materialı yanlış oxuyur. Məsələn, baxın. "Azərbaycan" jurnalında Rəsulzadənin "İran türkləri", "Kafkasya türkləri" əsərləri yayımlandı. Yanlış oxumalarla dolu. Sonradan kitab halında çıxdımı, çıxmadımı, bilmirəm. 1920-lərin türkcəsindən bəhs edirik... Günümüzdəki türkcəyə görə onlara biz osmanlıca desək, daha doğru olar. Dil ağırdır. Onu buradakı gənc bir araşdırmaçının anlaması heç mümkün deyil. Yanlış anlayır. Dolayısıyla, ciddi qaynaqların ərəb əlifbasından latın əlifbasına çevrilməsi şərtdir. Ki, ondan sonra araşdırma yapıla bilsin. O materialların orijinalının latın əlifbasına çevrilməsi lazımdır. Biz bu fikirdən hərəkət edərək "Yeni Kafkasya"yı çevirdik ki, mühacirətin ən önəmli nəşridır. Həm ilk, həm də ən uzunömürlü, 1923-dən 27-yə qədər. Avropa-Azərbaycan cəmiyyəti sağ olsun, qəbul etdi və bu günlərdə "Yeni Kafkasya" nəşr ediləcək. Bu, bir çox gənc araşdırmaçının yeni yazılar, araşdırmalar yapmasına imkan yaradacaq. Bunun dışında bəzi kitablar yayınlanmalıdır. Biz Rəsulzadənin "Azərbaycan Cümhuriyyəti: keyfiyyəti, təşəkkülü və indiki vəziyyəti" kitabını çevirdik. "İran türkləri"ni mən kitab halına gətirdim. O, ilk mühacirətdə deyil, daha əvvəl gəlişində Rəsulzadənin yazdığı məqalələrdir. "Kafkasya türkləri"ni çıxardıq, kitab halında yayınladıq. Onun dışında başqa əsərlər var. İndi çox əhəmiyyətli olan ərəb əlifbası ilə yazılmış əsərlərin, Ömər bəy də bilir bəzilərini - Topçubaşının var, Əfəndizadənin yayınladığı var, - bu tip kitabların elmi bir şəkildə yayınlanması lazım. Yəni bu mühacirət ədəbiyyatı bir tərəfdən tədqiqat yaparkən, bir tərəfdən də ilk qaynaqlar deyə biləcəyimiz orijinal əski yazı qaynaqları burada bir orijinal şəkildə nəşr edilməlidir. Mən bu tip qaynaqların Azərbaycan türkcəsinə çevrilməsini ümumi oxucu üçün doğru hesab edirəm, amma araşdırmaçılar üçün yox. Orijinal araşdırılmalıdır.
Azər Turan: - Yavuz bəy, Qaspıralının əsərlərini ki, siz üç cilddə hazırladınız, o tərzdə bir təqdimat daha gözəldir.
Yavuz Akpınar: - Orijinalını, əvət. Məncə də. Çünki ehtimal etmədiyimiz çox yanlışlar yapılır. Bu, tədqiqatçının cəhaləti ilə, diqqəti ilə əlaqəli deyil. Dil o qədər yaxındır ki, bəziləri Azərbaycanda bunu qəbul etməsələr də, o yaxınlıq sizi yanlış yerə aparır. Fərqində olmadan yanlışlığa yol verirsiniz. Çünki o qədər iç-içə keçmiş... Amma bir nüans var, osmanlıcada bu dil ərəbcə, farscayla bərabər idi, amma ən incə bir amacı, məqsədi ifadə edəcək qədər incə bir dil var idi yəni. Hüseynzadə də o üzdən zatən Osmanlıcayı irəli sürürdü. Onun üçün bu tip tədqiqatlarda orijinal mətnləri yayınlamaq ilk yapılması gərəkən işlər deyə düşünürəm.
Azər Turan: - Yavuz bəy, istərdim Abbas Zamanovu xatırlayaq. Çünki mühacirət ədəbiyyatının Azərbaycanda tanıdılmasında, yəni bilinməsində ən böyük xidmət məncə, Abbas Zamanovun adı ilə bağlıdır. Onun məktublaşmaları, təmasları...
Yavuz Akpınar: - Azər bəy, onu xatırlatdığın çox gözəl oldu. Mən də ona çox şey borcluyam. Allah rəhmət eləsin! Abbas bəy sovet zamanı qorxmadan məndən Rəsulzadənin əsərlərini istəyirdi. "Sən gətir, sənə nə?" - deyirdi. "Ya sərhəddə əlimdən alarlar, buraxmazlar". "Olsun". Sərhəddə Ermənistandan girərkən Gümrü tərəflərdə siyahı tuturdu ki, bu-bu kitablara əl vurulmuşdur. Gətirib Abbas bəyə qəbzini verirdim, Abbas bəy bir həftə, on gün sonra nəyi deyirdim o kitabları Bakıya gətirirdi. Yəni mən daşımaq söhbətindən qurtarırdım (gülür). Haqlısan yəni, Abbas bəy qorxmadan məktub yazardı, sadəcə bizə deyil, Kərkük türklərinə Abbas bəy məktub yazardı. Biz hələ Kərkükdə türk olduğunu yeni başa düşürdük.
Azər Turan: - Bizim də kitabları ora göndərirdi.
Yavuz Akpınar: - Göndərirdi, təbii, qarşılıqlı.
İrfan Murad Yıldırım: - Ərzurum Atatürk Universitetində Abbas Zamanov kitabxanası var.
Yavuz Akpınar: - Abbas bəy Ərzurumadamı kitab göndərdi? Azərbaycan ədəbiyyatını araşdırmaq üçün yəqin ki, uğradı.
Azər Turan: - Abbas Zamanov Amerikada yaşamış mühacirlərimizdən Mustafa Hakkı Türkəqulun "Azərbaycanın mağdur şairi Hüseyn Cavid" kitabının da Vəli Məmmədovun araçılığı ilə sovet dönəmində Azərbaycanda tanınmasına vəsilə olmuşdu.
Yavuz Akpınar: - Təbii. Yəni Abbas bəy burada çox böyük rol oynamışdı. İranla da buranın əlaqələrində yenə Abbas bəyin böyük rolu var. Yəni İran türkləri ilə, Təbriz və Bakı arasında Abbas bəy çox böyük rol oynayıb.
Azər Turan: - Səlim Turanın Bakıya gəlməsi üçün də çox uğraşmışdı. Səlim Turanı ilk dəfə Abbas Zamanovun vasitəsilə tanıdılar Azərbaycanda.
Yavuz Akpınar: - Ona Allah rəhmət eləsin! Əvət. Səməd Behrənginin qardaşıyla, Əsəd Behrəngi ilə məktublaşırdı, mən bilirəm. Arada da mən vardım. O zaman çünki onlar Bakıdan birbaşa məktub yaza bilmirdilər, kitab da göndərə bilmirdilər. Buradan da getmirdi. Abbas bəy mənə göndərirdi məktubu, kitabı, mən Təbrizə göndərirdim.
Elnarə Akimova: - İstərdim digər qonaqlara da söz verək. İrfan bəy, Azərbaycana ilk dəfə nə zaman gəldiniz? Mühacirət ədəbiyyatı ilə bağlı hansı işlərə imza atmısız?
İrfan Murad Yıldırım: - 20 Yanvar 1990-da buradaydım. Yanvar hadisələrini mən gördüm, yaşadım. Azərbaycandan dışarıya yayılan əksər fotoşəkilləri mən çəkmişəm. "Sabah" qəzetində yayınlandı. 1991-də mühacirət ədəbiyyatı simpoziumuna da qatıldım. Daha sonrakı illərdə Varşava Universitetində 3 il işlədim, orada da Azərbaycan kafedrası yaratdıq, orada "Azərbaycanın dostları cəmiyyəti"ni yaratdıq. Məhəmməd Əmindən sonra Varşavada ilk dəfə türkçü yayını biz yapmışıq, 93-cü ildə, Elman Mustafazadə ilə birlikdə. Ege Universitetində də 12 il çalışdım. Cəlal Bayar Universitetində çalışıram. Bu il Çağdaş türk ləhcələri və ədəbiyyatları bölümü yaratdıq. Orada da Azərbaycan ədəbiyyatını öyrətməyə davam edəcəyik.
Yavuz Akpınar: - Və nəhayət, Yılmaz Özkaya. Yılmaz mənim doktor kimi yetişdirdiyim tələbələrimdəndir. İsmayıl Qaspıralının "Tərcüman" qəzeti və Azərbəycan üzərinə çalışdı. Hələ də Ege Universiteti ədəbiyyat fakültəsində müəllimlik edir.
Yılmaz Özkaya: - 2007-də ilk dəfə mən Azərbaycana gəldim. Yavuz bəyin sayəsində burada kitabxanalara girdim. Burada kitabxanalardakı dövri mətbuat malzəmələrini topladım. 14 000 səhifə materiallar çəkdim o zaman. "Həyat" qəzetidir, "Füyuzat"dır, "İqbal"dır, "İrşad"dır, "Güneş"dir - bunların hamısının materallarını toplamışdım. Doktorluq işimi bitirdikdən sonra da hocam təqaüdə çıxdı universitetimizdən və Ege Universitetində də Azərbaycan ədəbiyyatı, Azərbaycan türkcəsi ilə ilgili dərslər aparıram. Və mühacirət ədəbiyyatına da yenə hocamın izni ilə "Yeni Kafkasya"nı nəşr etməklə başladıq, bu yolda davam edirik.
Elnarə Akimova: - Yılmaz bəy, mühacirət ədəbiyyatının öyrənilməsi, tədqiqatı ilə bağlı yeni nəsil yetişir? Yəni davamlı şəkildə maraq varmı?
Yılmaz Özkaya: - Var. Çünki bizdə osmanlıcanın əski yazıları tədrisində zorluk yoxdur. Bizim bütün universitetlərimizdə türk dili və ədəbiyyatı bölümlərində osmanlıca yüksək səviyyədə öyrədilir.
Elnarə Akimova: - Yavuz bəy, dünən siz konfransda Seyid Nigari məsələsinə toxundunuz. XIX əsr mühacirəti ilə tutaq ki, XX əsr mühacirəti arasında hansı fərqlər var?
Yavuz Akpınar: - Oradakı XIX əsrdə bir rus yabançı işğalı gəlir və səni torpağından atır. Amma orada Azərbaycan milli şüuru hələ təşəkkül etmədiyindən bir ümmət dövrü var. Onun üçün mən Mir Həmzə Nigarinin ruslara qarşı mücadiləsini cihad fikri ilə açıqladım. Cihad da ki, bu İŞİD-dən sonra yanlış anlaşılır. Onun üçün də çox da üzərində durmadım. Yəni din düşmənləri ilə müharibə söz konusu. Amma rusların əlinə keçdikdən sonra artıq razılaşırlar. Yəni Osmanlı dövlətinin də zəif vaxtı, Kars-Ərzurum belə əlimizdən çıxmışdı, bir zaman ruslar oralarda qaldılar. Bu 1920-dəki bir ideoloji mücadiləsidir eyni zamanda. Həm yenə yabançı istila var, dövlətimiz yıxılmış, dışarıya kaçmışıq, amma bu səfər milli birlik təşəkkül etmiş, milli dövlət qurulmuş artıq. Milli şüur oluşmuş. Yani "milli kimlik" dediyimiz tam təşəkkül etmiş. Mir Həmzə Nigaridə bir Azərbaycan türkü kimliyindən daha çox bir müsəlman kimliyi var. Hər hansı bir müsləman ölkəsində yaşaya bilir. İntellektual bir problemi yox. Amma Rəsulzadələrin, 1920-də mühacirət edənlərin bir milli şüur məsələsi var, onlarınkı dövlət mücadiləsi idi, varlıq-yoxluq mücadiləsinə dönüşüb. Eyni şey deyil, yəni mahiyyəti fərqli. Onun üçün yəni 1920-ci illərə ayırıb oradan başlatmalar məncə, əslində daha doğru olar.
Ədalət Tahirzadə: - Amma mən bir şeyi deyim, Yavuz bəy. Məsələn, erməni-müsəlman qırğınları gedib Qafqazda... Tək Bakıda, tək Qarabağda, Tiflisdə deyil, çox yerdə. Məsələn, 1905-ci il erməni-müsəlman qırğınında Azərbaycandan nə qədər adam Türkiyəyə köçüb gedib. Həm Osmanlı ordusunda, həm Atatürk ordusunda vuruşublar. Məsələn, şəkili generallar var. Ona görə də mühacirətin bir sıra aspektlərini araşdırmaq olar: siyasi, hərbi, mədəni. Yəni getdilər orada hərbə qoşuldular.
Yavuz Akpınar: - Və bu siyasi mühacirət axını heç vaxt kəsilməyib. Ruslar 1804-cü ildə ki, işğala başladılar, bu işğallar 20-ci illərə, eləcə də sovet dövrünün sonuna qədər kəsilmədi. Amerikada bir tədqiqatçı var, gənc tədqiqatçı, o, Azərbaycandan Türkiyəyə mühacirət tarixini öyrənir. Onun soyadı mənim indi yadımda deyil. Maraqlansanız, tapıb deyərəm. Mənə də məktub yazıb. Mən də demişəm, yalnız 1920-ci illərlə məhdudlaşmaq olmaz. Ruslar gələndən bəri kütləvi şəkildə, tək özü də Azərbaycandan yox, Şimali Qafqazdan, Rusiyanın içərilərindən, Orta Asiyadan nə qədər kütləvi şəkildə, on minlərlə insan köçüb gedib. Arxivlərdə nə qədər materiallar var.
Elnarə Akimova: - İrfan bəy, siz Əhməd Cavadın tədqiqatçısısınız. Ə.Cavad mühacir şair sayılır, sizcə?
İrfan Murad Yıldırım: - Öncə mühacirət məsələsində bir suala cavab vermək lazımdı; yəni mühacirət nədir? Hələ ki, bu 25 ildə bu həll edilməyib.
Azər Turan: - Sizcə, nədir?
İrfan Murad Yıldırım: - Əvvəlcə deyim ki, II Dünya savaşından sonra Türkiyəyə mühacirət edib də 1996-cı ildə Azərbaycan adını deməkdən qorxan insanlarla da tanış olduq. İçlərində elə bir qorxu var ki, 45 il sonra belə qorxurlar. İndi bunların çocuqları bu anda 70 yaşındadırlar. Yəni qaçan nəsil, qaçan nəslin çocuqları və onların çocuqları. İndi Türkiyədə çox ciddi miqdarda, bir qismi də ulusal konseptdə, məsələn, Hasan Özkılıç, romanları filmə çəkildi, 34 yaşında vəfat edən bir azəri Yücel Balku. 14 hekayəsi var. Bu gənc yaşda ölən adamın şeirləri Türkiyənin ən görkəmli yayın evlərində basıldı: "Cahan" yayın evində, "Doğan" kitab evində və "Remzi" kitab evində.
Azər Turan: - Bizdə basılmayıb.
İrfan Murad Yıldırım: - Sizdə yox, hələ kimsə bilmir. Bunu demək istəyirəm. Bəs bunların yaratdıqları nədir? Bunlar zehinlərində Azərbaycandan ayrılıq acıları, erməni məsələsinin acılarını yaşamayıblar özləri. Amma əsərlərində bu psixoloji var. Azərbaycandan yazırlar, atalarının mühacirət xatirələrini anladırlar, amma bunu roman tərzində, hekayə tərzində anladırlar. Məsələn, Mehmet Kum adlı bir yazar var. Elə bil ki, C.Məmmədquluzadənin özüdür. C.Məmmədquluzadə 2016-cı ildə yenidən dünyaya gəlib Türkiyədə, eyni üslub, eyni yanaşma. Yəni onun qədər əlbəttə, başarılı deyil, amma ona doğru gedir. İndi əgər 91-ci ildə Azərbaycanın bağımsızlığı ilə birlikdə bitirsə mühacirət ədəbiyyatı, ondan sonra yaradılanlar Türkiyə ədəbiyyatının içərisində deyil. Azərbaycan ədəbiyyatının içərisində də deyil bu. O zaman hansı? Yəni qarışıq problemlər də var.
Yavuz Akpınar: - Başqa bir örnək verim sənə. Anar gəldi, Türkiyədə Mərmərə Universitetində hocalıq etdi, "Otel odası"nı yazdı. O da yenə qürbətdə yazılmış bir əsər. Siyasi bir mühacirət deyil, amma Azərbaycandan uzaqda olmanın psixolojisi ilə yazılmış. Türkiyə-Azərbaycan münasibətləri arasından problemə baxmış bir azərbaycanlı bilim adamının Türkiyədəki durumunu anladır. Sonra mən bir doktorluq işi yazdırdım: "Məmməd İsmayılın Azərbaycan həsrəti". Böyük şairdi həm də Məmməd İsmayıl.
Elnarə Akimova: - Türkiyədə yazılan əksər şeirləri qürbət lirikasıdır Məmməd İsmayılın.
Yavuz Akpınar: - İndi o üzdən mən bir adlandırma deyə bilmirəm... Ümumiyyətlə isə demək istəyirəm ki, bu mühacirət ədəbiyyatının başlanğıcını qoya bilərlər, amma dediyiniz kimi, İmadəddin Nəsimini də o zaman yaddan çıxarmamalıyıq.
Elnarə Akimova: - Bəs Türkiyədə buna necə yanaşırlar?
Yavuz Akpınar: - Heç yanaşmırlar. Bizdən başqa məşğul olan yoxdur (gülür). Türk ədəbiyyatında kim bu məsələlərlə məşğul olacaq? Biz məşğul oluruq. Başqa kimsə araşdırmır.
Azər Turan: - Yavuz bəy, Əli bəy Hüseynzadənin arxivi sizdədir. "Teymurun xəyalı önündə" povestdir, bizim dildə povest deyilir. "Siyasəti-fürusət"in daha modern bir versiyasıdır. Çap olunmamşdı. İndi Türkiyədə çap olundu. Yəni elə bir əsər meydanda yox ikən, Azərbaycanda Əlibəyşünaslığın dövriyyəsinə buraxılmamışkən Əli bəy Hüseynzadə tam görünmür, görünə bilməz. Azərbaycan mühacirətşünaslığının bundan sonrakı mərhələsində nə etmək lazımdır?
Yavuz Akpınar: - Öncə ana qaynaqların nəşr edilməsi lazım. Mən bunu söylədim. Ondan sonra da Türkiyədəki ailələri araşdırmaq lazım, məsələn, Hüseynzadənin ailəsində arxiv var.
Ədalət Tahirzadə: - Azər bəy, mən bir şeyi qəzetdə istərdim ki, getsin. Rəsulzadənin arxivi, Mirzəbalanın arxivi satılır. Əllərdə var. Çoxlu fotolar var. Şəxsən ikisi məndədir. Mən İstanbuldan özəlliklə Mirzəbalanın arxivindən olan fotoları almışam. Məhəmməd Əmin Rəsulzadə, Xəlil bəy Xasməmmədli, Əhməd bəy Ağaoğlu İstanbula getmişdilər, o zaman İstanbul konfransında çəkilmiş nadir fotolar var. Amma xeyli para istəyirlər. Və əldən-ələ keçir. Özəl kolleksiyalara keçir. Yaxşı olardı ki, bu məsələlər nəzarətə götürülsün. Azərbaycana gətirilsin və Dövlət Arxivində yerləşsin bunlar.
Azər Turan: - Əli bəy Hüseynzadənin rəsm əsərlərini Azərbaycan dövləti Azərbaycana gətirmək üçün bütün tədbirləri görüb. Bizim Mədəniyyət və turizm nazirimizlə Türkiyənin kültür bakanı arasında bu barədə razılaşma əldə olunub. Hüseynzadənin rəsm əsərləri, bəzi əşyaları, kamanı İstiqlaliyyət Muzeyinə, Nizami adına Ədəbiyyat Muzeyinə və İncəsənət Muzeyinə veriləcək. Arzu edək ki, Əli bəy Hüseynzadənin ev muzeyi də yaradılsın.
Ədalət Tahirzadə: - Əhməd bəy Ağaoğlunun nə qədər məktubları, sənədləri var, bu saat nəvələri, nəticələri satır onları, bunlar alınmalıdır ki, sabahkı gün biz də onlardan istifadə edə bilək. Çoxdur belə sənədlər. Əllərdə gəzir və bir azdan onların hamısı yüz ünvana paylanacaq və itib-batacaq. Mən bir dənə misal gətirəcəm, əgər dövlət xaricdə olanların, ölənlərin, dünyasını dəyişənlərin, yəni arxivlərinin əldə olunmasında bir az geciksə, sonradan fəlakət olur. Fəlakət necə olur, mən deyəcəm. Məsələn, Hilal Münşi Azərbaycan siyasi mühacirətinin ən görkəmli şəxslərindən biridir. Almaniyada çalışıb, M.Ə.Rəsulzadə ilə çiyin-çiyinə çalışıb və Azərbaycanın azadlıq mücadiləsi tarixində iz qoymuş birisi idi. O, deməli, yaşayıb Bonnda. Mən onun ünvanını öyrəndim. Və Mayns şəhərində yaşayan bir dostumdan xahiş elədim ki, sən get onun evinə bir bax, görək onun irsindən nə qalıb. Bir neçə yüz kilometrdir Maynsla Bonnun arası. Getdi, məlum oldu ki, onun evi satılıb və evində olan bütün sənədləri zibilliyə atılıb.
Azər Turan: - Sadıq bəy Ağabəyzadənin arxivi qalıb Pribaltikada, gəlmədi ki?..
Ədalət Tahirzadə: - Yox, hələ o qalıb, amma bunu çöpə, zibilliyə atıblar və məhv eləyiblər. İndi mənə 20-dən artıq fotoqraf tapdılar, nə isə göndərdilər. O fotoqraflarda Hilal Münşinin, qəbullarda, özəlliklə məclislərdə şəkilləridir. Bu gün biz tanımırıq yanında kimlər var, hansı şəxslər var. Məsələn, Abbasqulu Kazımzadə. Abbasqulu Kazımzadə Rəsulzadənin yanında olmuş azadlıq mücadiləsi aparanlardan biridir. Məhəmmədəmin Rəsulzadə həmçinin. İkisi də rəhmətə gedib. Amma bunlar o dövrün mətbuatında Türkiyənin ictimai-siyasi həyatında, "Prometey" təşkilatında fəal iştirak edən adamlardır. Bunlar dünyasını dəyişdi, bəs bunların arxivi necə oldu?
Yavuz Akpınar: - Bəzilərinin uşağı-zadı yox, evli deyillər.
Ədalət Tahirzadə: - Bəli.
Yavuz Akpınar: - Məsələn, Mirzəbalanın arxivi başqasına qaldı.
Ədalət Tahirzadə: - Bunu araşdırmaq lazımdır. Bunu hökmən araşdırmaq lazımdır.
Elnarə Akimova: - Başqa hansı çətinliklər var, Ədalət müəllim?
Ədalət Tahirzadə: - Bax, son illərdə, keçən il, yoxsa bu ilin əvvəlində Heydər Əliyev Fondunun dəstəyi ilə film çəkildi. Paris Sülh Konfransının fəaliyyəti haqqında. Şəxsən mənə o qədər ləzzət verdi ki, o film. Əlimərdan bəy Topçubaşov, Miryaqub Mirmehdi, Abbas bəy Atamalıbəyov, Məhəmməd Məhərrəmov və başqaları haqqında yüksək səviyyədə çəkildi və tanıdıldı. Amma yalnız onlar deyil axı. İndi Türkiyədə olanlarla bağlı, "Qərib məzarlar" - bax belə film çəkildi. Bunlar haqqında film çəkmək lazımdır. Daha sonra Osmanlı arxivində, cümhuriyyət arxivində Türkiyədə çoxlu bəlgələr var. Və bir də Türkiyədə Əmniyyət Gənəl Müdürlüyünün arxivində çoxlu sənəd var. Çünki əmniyyət bütün siyasi mühacirəti izləyir. Ancaq indiyə qədər Əmniyyət Genəl Müdürlüyünə bir Azərbaycan vətəndaşının ayağı dəyməyib.
Ömər Özcan: - Bu gün son toplantı dəyərləndirmədə hər kəs bir şeylər söyləyincə, mən də söz almaq istədim. Rəsulzadə, bilirsiniz, 47-də Almaniyadan özəl iznlə digər mühacirlərdən öncə arkadaşları Subhi Tanrıöverin yardımıyla Türkiyəyə gəlmiş, İstanbuldan Ankaraya gəlmiş. Məncə, "Nizami" adlı əsərini Rumıniyada yaşadığı illərdə yazmışdı. O dönəmdə Rumıniyada əsgəri attaşe olaraq çalışan Kənan bəy deyə bir əməkli albayın, soy ismi xatirimə gəlmədi, onun "Xatirələr"i çap edildi. O xatirələrdə Abdullah Subhi Tanrıöverin bir məktubu var - Rəsulzadənin ona yazdığı bir məktub var. Bir də hər gün Rəsulzadənin elçiliyə gedib-gəlib Abdullah Subhi bəylə və digər elçi görəvliləriylə söhbət etdiyini anladır.... Hətta mən kitabxanalarda 49-cu ildə "Ulus" qəzetində Rəsulzadənin məqaləsini aşkar etdim. Yəni öncə anlaya bilmədim onun olduğunu, amma M.E.Y. - sonradan ağlıma gəldi. Rəsulzadənin türkcə qarşılığı Mehmet Emin Yalvacoğlu.
Ədalət Tahirzadə: - "Rəsul" "zadə", "rəsul" peyğəmbərdir, "zadə" də oğlu. Yalvacoğlu. Tam türk dilinə tərcümə edib.
Ömər Özcan: - Türkcə qarşılığı. Onu belə öz adıyla nəşr etməmiş. Birisi zənn edirəm sizin bəstəkarla ilgilidi - Ceyhun Hacıbəyli ilə... O arada "Nizami" kitabının əlyazmasını basılmaq üçün vermiş Milli Eğitim Bakanlığına. Nədənsə o zaman iqtidardakı Cümhuriyyət Xalq Partisi bir az bu milliyyətçilərə qarşı məsafəli olduğu üçün Rəsulzadənin əsərini də həmən qəbul etməmişdilər. İki ilə qədər oyalamışlar...
Elnarə Akimova: - İnşallah, sadalanan problemlər zamanla həllini tapar. Hər halda bunun gerçəkləşməsi üçün sizin kimi ömrünü nisar edən dəyərli alim zümrəsi varsa, ümidsiz olmamalıyıq. Yorulmayasınız tədqiqatlarınızda. Hər birinizə uğurlar diləyi ilə təşəkkür edirik.
© Müəllif hüquqları qorunur! Mətndən istifadə etdikdə istinad mütləqdir!
