Hər şey o məqamdan başlamalıdır. Uşaqlara göstərilən qayğı və diqqətdən. Onları cəmiyyətin layiqli vətəndaşı kimi yetişdirmək zərurətini mənəvi missiya olaraq dərk etmək və prioritet istiqamətə çevirmək əzmindən. Bəs sabahlı bir uşaq ədəbiyyatı sisteminin düzgün qurulmasına yönəlmiş cəhdlər varmı? Sualımıza cavab aramaq təriqi ilə "Ədəbiyyat qəzeti"nin növbəti "Müzakirə saatı"nda diqqəti məhz bu sahəyə - uşaq ədəbiyyatının problemlərini şərh etməyə yönəltdik. Beləliklə, müzakirəyə qoşulurlar: fil.üz.e.dok., professor, şair, pedaqoq Zahid Xəlil, AYB Uşaq ədəbiyyatı seksiyasının rəhbəri Qəşəm Nəcəfzadə, F.Köçərli adına Respublika Uşaq Kitabxanasının direktoru Şəhla Qəmbərova, elmi işlər üzrə direktor müavini Zahirə Dadaşova, uşaq yazıçısı Sevinc Nuruqızı, fil.üz.fəl.dok. Aygün Bağırlı, fil.üz.fəl.dok., "Ədəbiyyat qəzeti"nin baş redaktoru Azər Turan və fil.üz.fəl.dok. Elnarə Akimova (moderator)
Elnarə Akimova: - Xoş gördük. Sizin hər biriniz uşaq ədəbiyyatının çağdaş durumuna yaxından bələd olan, bu işin içində olan insanlarsız. Yəqin razılşarsınız ki, bütün sahələrdə olduğu kimi, uşaq ədəbiyyatına münasibətdə də kəmiyyət dərəcəsi keyfiyyətə nisbətən qat-qat artıq olan bir durumda yaşayırıq. Uşağın daxili duyğularını, sevincini, əzablarını, psixoloji-ruhi yaşantılarını bütöv şəkildə ortaya qoyan əsərlərə ehtiyacımız böyükdür. Bu problem bütün dövrlərdə olduğu kimi, bu gün də aktual olaraq qalmaqdadır. İstərdim, sualıma Zahid Xəlil cavab versin. Zahid müəllim, məlumdur ki,uşağın zövqü, həyat hadisələri haqqında anlayışı ilk dəfə oxuduğu kitabların təsiri altında formalaşmağa başlayır. Bəs bu gün bu meyar necə qorunur, ümumiyyətlə, qorunurmu, yəni uşaq ədəbiyyatının vəziyyəti sizcə, indi nə yerdədir?
Zahid Xəlil: - O məsələləri müstəqillik dövründən üzü bəri müzakirə etsək, daha yaxşı olar. Müstəqilliyə qədər bizim uşaq ədəbiyyatımız, mən şəxsən bu məsələdə qəti əminəm ki, böyük miqyasda çox qabaqda gedən bir ədəbiyyat idi. Yəni ona həqiqətən, xüsusi hörmət edirdilər. Misal üçün, Məstan Günər, İlyas Tapdıq var idi, sonra bizim bir sıra başqa yazıçılarımız var idi. Birdən-birə 90-cı illər hadisələri baş verdi. Mən belə güman edirəm ki, tarixin sərt döngələrində həmişə sivilizasiyalar baş verir, ədəbiyyatın özündə yeniliklər, dirçəliş baş verir. Bizdə o sərt döngə oldu, nəticədə müstəqillik qazandıq, bizim doğrudan da, həyatımız tamamilə dəyişdi, amma uşaq ədəbiyyatımızda, elə böyük ədəbiyyatımızda da o dirçəliş, o tərpəniş az oldu. Şəxsən mən onu gözləyirdim ki, mənim qarşıma cavan, istedadlı bir şair çıxacaq və deyəcək: "Uşaq əsərini bax, belə yazarlar". Amma təəssüf ki, bu olmadı. Mən bunun səbəblərini düşünürəm. Bunun səbəbləri nədir? Əvvəla, hər şeydən əvvəl bunun bir səbəbi elə keçid dövrün özü oldu. Keçid dövründə, az qala, hər şeyi sərbəst buraxdıq və kim nə yazdısa, hamısını başladıq çap eləməyə. Xüsusilə siz fikir verin. Qəşəm Nəcəfzadə bir antologiya hazırladı, tərtib elədi, hansı ki, uşaq ədəbiyyatımız itmədi, onun içindədi. Amma siz o antologiyanı götürün oxuyun. Orada yazanların böyük əksəriyyəti nənələr və babalardır. Bunlar öz uşaqlarına, nəvələrinə şeir yazırlar. "Nəvəm gözəldir", "nəvəmin gözü bu cür, qaşı bu cürdür" və s. Bununla ədəbiyyat yaratmaq mümkün deyil. Ədəbiyyata yeni, istedadlı gənclər gəlməlidir.
Elnarə Akimova: - Nəsil yenilənməsi olmalıdı əlbəttə.
Zahid Xəlil: - Bəli, təzələnməlidir. Bunun bir səbəbi o oldu ki, kim nə yazdısa, onu kitab şəklində, qəzetdə, hətta özünə qəzet açaraq, başladı çap eləməyə. İkinci, biz böyük ədəbiyyatdan uzaq düşdük. Rusiya kimi bir ölkənin ədəbiyyatından uzaq düşdük. Yeri gəlmişkən, sizə deyim ki, Azərbaycan ədəbiyyatını Rusiyada niyə tanıyırdılar? Özümdən danışanda üzr istəyirəm, amma hər halda mən onu deyim.
Elnarə Akimova: - Buyurun!
Zahid Xəlil: - Mənim bir kitabım çıxmışdı Moskvada, "Podaroçnoye izdaniye" deyirdilər də onda, - "Salam Cırtdan". Deməli bunu hazırlayıblar "Detskaya literatura" nəşriyyatında, dedilər ki, buna ön söz yazılsın Azərbaycandan. Və dərhal da əlavə elədilər ki, Kaina İvanovna - şöbənin müdiri, dedi ki, bəs Anar buna ön söz yazarmı? Dedim niyə yazmır? Məmnuniyyətlə yazar. İcazə verin, mən Anarla əlaqə saxlayım. Mən zəng elədim Bakıya, dedilər, Anar xarici səfərdədir. Belə olanda dedim ki, icazə verin bunun ön sözünü mən özüm yazım. O kitaba qəribə də olsa, ön sözü özüm yazmışam. Mən indi bu misalı nəyə gətirdim? Deməli, o zaman Alla Axundova var idi Moskvada. Bizim kitablarımızı, dostlarımızın kitablarını tərcümə eləyib Moskvada çap eləyirdi. Gözəl də tərcüməçi idi. Məsələn, Yuri Kuşak bizim tərcüməçilərimizdən biri idi. Yuri Kuşak haqqında Mustay Kərim mənim kitabımı aldı. Mənə məktub yazmışdı ki, "Zahid, mən çox sevinirəm ki, sən Yuri Kuşakla dostluq edirsən. Yuri Kuşak - master slova" - "O sözün ustadıdır". Yəni belə adamlar bizi Moskvada təqdim eləyirdi və biz o dil vasitəsilə də, şübhəsiz ki, dünyaya yol tapırdıq. İndi burada Azərbaycan dili ilə sən hara yol tapacaqsan? Yəni o inkişafın qabağını bir də o aldı. Üçüncüsü, ədəbiyyata gələn qüvvələri mən belə hesab edirəm ki, bizdə ədəbi tənqid, inciməyin məndən, uşaq ədəbiyyatının tənqidi sıfır vəziyyətindədir. Elə böyük ədəbiyyatının da tənqidi. Az-çox mən, Elnarə xanım, sizin məqalələrinizi oxuyuram, başqa cavan müəlliflərin məqalələrini oxuyuram. Mənim, doğrudan, ürəyim fərəhlə dolur ki, təzə imzalar gəlir. Özü də mən "Ədəbiyyat qəzeti"nə, Azər müəllim, sizə təşəkkür edirəm ki, istedadlı imzaları çap edirsiniz. Bunlar çox yaxşıdır. Amma uşaq ədəbiyyatının tənqidi yox dərəcəsindədir. İcazə verin, dostum Qəşəmi də tənqid eləyim, bayaq gələndə danışdıq. Qardaş, niyə uşaq ədəbiyyatı tədbirləri olmur, bu insanları biz niyə bir yerə toplaya bilmirik? Mən bir dəfə Yazıçılar Birliyinə getmişdim, liftin qabağında bir qız uşağı kəsdi qabağımı. Dedi, sizə şeir oxumaq istəyirəm. Dedim, a bala, mənim işim var, dərdim var, gedirəm arayış almağa, filan. Dedi, yox e bircə dəqiqə. Məni saxlayıb düz yarım saat şeirlərini oxudu. Uşaqların ehtiyacı var. Bunlar böyük adamlardan, yaşlı adamlardan, həyat təcrübəsi olan adamlardan istifadə etmək istəyirlər. Buna görə də mən belə hesab edirəm ki, uşaq ədəbiyyatımızın vəziyyəti heç də qənaətbəxş deyil. Amma eyni zamanda, mən Qəşəm Nəcəfzadənin tərtib elədiyi kitabda yaxşı şeylərə də rast gəldim. Məsələn, biri sizdə, "Ədəbiyyat qəzeti"ndə işləyir - Sərvaz Hüseynoğlu. Sərvazın şeirlərinə baxdım, orijinal şeirlərdir, yaxşı şeirlərdir. Mən böyük məqalə hazırlayıram uşaq ədəbiyyatı haqda, o məqaləni verərəm çap edərsiz inşallah.
Azər Turan: - Mütləq dərc edərik, Zahid müəllim. Amma siz təzələnmə deyərkən, konkret nəyi nəzərdə tutursuz?
Zahid Xəlil: - Yəni, hətta yaşlı yazıçılardan deyirəm ki, bunların haradasa 60-a yaxın yaşı var. Məsələn, biri Sumqayıt kitabxanasında işləyir, biri orda, burda. Baxıram ki, elə bunlar da dədə-baba qaydasında yazırlar. Bu gün mən gələndə bir şairlə görüşmüşəm. Gəncədə yaşayır. Deyir, mən çalışıram ki, sən kimi olum. Dedim mənim kimi yazmağa çalışma ey, mən yazdım, qurtardı, indi bundan qabağa getmək lazımdır, yüksəyə qalxmaq lazımdır, təzə mövzular tapmaq lazımdır. Sən mən olub nə olacaqsan ki? Bax belə. Hələlik bu qədər.
Elnarə Akimova: - Qəşəm müəllimin yaxşı bir ifadəsi var. Deyir uşaq ədəbiyyatına uşaq kimi yanaşmayın.
Qəşəm Nəcəfzadə: - Uşaq ədəbiyyatını uşaq yerinə qoymayın.
Elnarə Akimova: - Zahid müəllim də deyir ki, əvvəlki kimi yaza bilmirik. Bəlkə bu fikrim bir az qəribə təsir bağışlayacaq. Amma məsələn, mənə elə gəlir ki, dünyada get-gedə artan çalxalanmaların, böhranın, belə deyək, depressiya hallarının da uşaq ədəbiyyatına ərsəyə gəlməsinə zədəsi dəyir. Elə bil ki, insanın içindəki uşaq saflığı, uşaq səmimiyyəti getdikcə azalır, yoxa çıxır. Uşaq ölümlərinin sayı artıb və adiləşdikcə sözün də təsir qüvvəsi öləziyir.
Qəşəm Nəcəfzadə: - Haqlısınız Elnarə xanım. Amma mən Zahid müəllimin fikirlərinə cavabla başlamaq istəyirəm sözümə. Onun bütün dediklərilə - istər tənqidi, istər təhlilləriylə razıyam. Düz deyir bizim ağsaqqal. Bir şeyi deyim ki, yaxın illərdə Azərbaycan Yazıçılar Birliyi ilə Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunun birgə keçirdiyi uşaq ədəbiyyatıyla bağlı elmi konfransında uşaq ədəbiyyatının təhlilinə, tədqiqinə böyük yol açıldı. Mənə elə gəlir ki, bu rezonans da oradan doğuldu. Siz də oradaydınız.
Elnarə Akimova: - Elə Yazıçılar Birliyində də mütəmadi keçirilirdi uşaq ədəbiyyatına dair müşavirələr. Müxtəlif yaradıcılıq müşavirələri keçiriləndə uşaq ədəbiyyatı da həmişə diqqət mərkəzində olurdu.
Qəşəm Nəcəfzadə: - Elədir, mütəmadi olurdu. İndi, mən sizə bir şeyi deyim. Bu gün uşaq ədəbiyyatının iki problemi var: Biri yazıçının özünün problemidir, iç problemi, biri də onun nəşr, poliqrafiya, oxuculara çatdırılması, kitabxana, uşaq teatrları, uşaq mətbuatı və s. Zahid müəllim çox doğru deyir ki, bəzən bizim böyük, orta və gənc uşaq yazarlarımız uşaq şeri ilə uşaqlar haqqındakı şeri qarışdırırlar. Götürür nəvəsinə şeir yazır. Bu, uşaq şeri deyil. Uşaq şerində uşaq psixologiyası, uşaq düşüncəsi olmalıdır.
Azər Turan: - Əhməd Cəmilin "Can nənə, bir nağıl de" - şeri uşaq şeridir, yoxsa uşaqlar üçün yazılmış şeirdir?
Qəşəm Nəcəfzadə: - Uşaq şeridir. Çünki uşaq deyir onu.
Azər Turan: - Amma o uşaq ki, yaşa dolsa da, ömrün hansı çağında olsa da, nəinki nənəsiz, babasız, hətta anasız və atasız qalsa da, özü ata, ana, baba və nənə olsa da bu şeir onun şeridir. Təzə, güllü yorğanını üzünə çəkib, kirpikləri qovuşa-qovuşa: "Can nənə, bir nağıl de!" - söyləyən o körpə oğlan indi varmıdır, yoxmudur? Amma o nağıl doğmalığı, nağılçı, masalçı nənənin məhrəmliyi unudulmur. Şerə və duyğulara ehya verir.
Zahid Xəlil: - Azər müəllim, burada istəyirəm qarışam söhbətə. Çox maraqlı bir şeyə toxundunuz. Bizim ədəbiyyatşünaslığın bir qüsuru da var. Gəlin bunu etiraf edək. Biz uşaq ədəbiyyatı ilə böyük ədəbiyyatını həmişə ayırırıq.
Azər Turan: - Bəli, ayırırıq. Amma ayırmaq lazım deyil.
Zahid Xəlil: - Bunu ayırmaq lazım deyil. Tutaq ki, ilin nəticələrindən danışırsan. 5-6 dənə də uşaq ədəbiyyatından danış da.
Azər Turan: - Belinskinin belə bir fikri var: "Yazın.... ancaq elə yazın ki, nəsihət, əxlaq dərsi, quru mühakimə mümkün qədər az olsun; bunları heç böyüklər də sevmirlər".
Qəşəm Nəcəfzadə: - Mən həmişə qurultay öncəsi məruzələrdə də demişəm ki, uşaq ədəbiyyatı ilə böyük ədəbiyyatı arasında fərq çox azdır. Kim deyə bilər ki, C.Məmmədquluzadənin "Buz" hekayəsi uşaqlar üçündür, ya böyüklər üçün? Kim deyə bilər bunu? Amma mən o fərqin özünü keçərək uşaq şerindən uşaqlar haqqında şerin fərqini deyirəm. Mən böyüklər üçün deyəndə fərq çox alınır. Yəni bunlar elə bilirlər ki, tülkü, dovşan, cücü, qarışqa - bunlardan yazanda uşaq şeri olur, Amerikadan, Avropadan yazanda, müharibədən yazanda bu böyük şeri olur. Elnarə xanımın sözünə gəlirəm ki, bəzən müharibə adamı elə ağladar ki, uşağın hisslərinə toxuna bilməz. Uşaq bu ağlayışı ilə o uşaq şerini yarada bilər. Türk şairi İsmayıl Uyaroğlu var, deyir ki, "hər silah bir cür partlar. Tapança "dan", top "bom", bomba "bomb", raket "gumb", amma dünyanın harasında olursa-olsun, uşaqlar eyni cür ağlar - "ah". Yəni istər müharibə olsun, orada yenə də uşaq var. Bəlkə atılan bombanı öz oyuncağı biləcək. Və yaxud deyək ki, həmin türk şairinin bir şeri var. Sərbəst şeirdir. Deyir ki, "Ey qar, bir az isti-isti yağ mənimçün, atamın pulu yoxdur palto almağa". Bizim uşaq şerimizdə, mən yaradıcılıq məsələsindən danışıram, şair bu fərqi bilmir, şair öz yerində didaktikaya, nəsihətçiliyə o qədər üstünlük verir ki, "hamı 5 almalıdır, hamı vətənpərvərdi, hamı Qaqarindir". 2 alan uşaq da var, uşağın qorxağı da var, ayağı ilişib yıxılanı da var. Bunlar hamısı təbii proseslərdir. Bir də onu deyim ki, XX əsrin əvvəllərindəki tülkü obrazı ilə XXI əsrin əvvəllərinin arasındakı tülkü arasında fərq yoxdur. Düzdür, bioloji cəhətdən tülkü ola bilər. Ancaq təfəkkür, filoloji cəhətcə heç olmasa, tülküyə yeni bir çalar verilməlidir.
Elnarə Akimova: - Biz Cırtdanı bu günə proyeksiyalasaq, bir qəhrəman kimi doğuluşu maraqlı olar uşaqlar üçün. Bəlkə biz onu yeni versiyada təqdim edə bilmirik, budu problem?
Zahid Xəlil: - Eləmişik. Biz neçə il bundan qabaq "Cırtdan" jurnalı çıxardırdıq. "Mina media" nəşriyyat evi vardı. Təxminən jurnalın 12 nömrəsi çıxdı. Redaktoru da Aygün Bünyadzadə idi, yaradıcı qrupun direktoru mən idim. Cırtdanı yeni versiyada vermişdik. Uşaqlar sevirdi Cırtdanı. Cırtdan müasir düşüncəli idi. Ümumiyyətlə, bugünkü Azərbaycan ədəbiyyatında primitiv uşaq ədəbi nümunələri yaranır. Yəni yazıçı nəzərində uşağı o qədər balacalaşdırır ki, oxuyursan gülməli gəlir. Uşaq heç yaxın düşməz o şerə. Çünki özü primitiv fikirləşir.
Qəşəm Nəcəfzadə: - Uşaq şeri alınsın deyə belə edirlər.
Sevinc Nuruqızı: - Əslində, uşaq şeri çox böyük yaradıcı məhsuldur. Çox zövqlü adamın, çox intellektual adamın yarada biləcəyi mövzudur. Uşaq şerini kasad adam yarada bilməz. Mən belə başa düşürəm. Yəni uşaq şerini elə uşaqdır deyib keçirlər. Mən oxuyuram, gülməyim gəlir. Məgər bizim uşağımız belə düşünür? Yəni bu yazıyla bizim uşağımıza ağıl vermək olur?
Elnarə Akimova: - Özü də ki, indiki zəmanənin uşağı.
Sevinc Nuruqızı: - Hə... Bəsit uşaq şeirləri baş alıb gedir. O şeirlərlə uşağa vətəni sevdirməkmi olar? Artıq uşaq o şeir səviyyəsində düşünmür axı. Uşağa başqa cür sevdirmək lazımdır vətəni. Mən demirəm vətən mövzusunda şeir yazılmasın. Amma vətən mövzusunda uşağa müasir düşüncənin insanı yazmalıdır. Mən ümumiyyətlə, hər zaman deyirəm, bizim uşaq ədəbiyyatında primitivlik baş alıb gedir. Çünki yazarlarımızın bəziləri, böyük bir qismi primitiv düşüncəli adamlardır. Müasir uşaq ədəbiyyatından xəbərləri yoxdur. Ümumiyyətlə, dünya uşaqlarının nə düşündüyündən xəbərləri yoxdur. Ona görə də, mən düşünürəm ki, bugünkü vətən haqqında yazılan şeirlərlə, müharibə haqqında yazılan şeirlərlə biz uşağa vətəni sevdirə bilmərik.
Elnarə Akimova: - Sevinc xanım, bəs uşaq yazarı kimi necə düşünürsüz, bu günün qəhrəmanları kimdir uşaqlar üçün?
Sevinc Nuruqızı: - Uşaqlar üçün bu günün qəhrəmanları mən demirəm ki, xarici cizgi filmlərinin qəhrəmanlarıdır. Bu günün qəhrəmanları mən düşünürəm ki, çox müasir düşünən qəhrəman olmalıdır. Bütün primitivliklərdən kənar olmalıdır. Uşaq elə tutur ki, primitiv nüansları o ədəbiyyatda. Çünki uşaq çox irəlidədir. Götürün uşağın dərsliklərinə baxın. Uşaq nəyi öyrənir? Və biz nəyi veririk uşağa? Uşaq hansı zəmanədədir, heç olmasa fərqinə varırlar görəsən?
Qəşəm Nəcəfzadə: - Mənim Sevinc xanıma bir sualım var.
Sevinc Nuruqızı: - Buyurun!
Qəşəm Nəcəfzadə: - Primitiv uşaq obrazı olan bir fakt de, bir də müasir düşüncəli uşağa bir fakt de. Bəzən uşaq elə primitiv fikirləşə bilər ki, o, ədəbiyyat olar.
Sevinc Nuruqızı: - Yox, yox, mən onu demirəm.
Qəşəm Nəcəfzadə: - Yaxud bəzən uşaq elə müasir fikirləşər ki, o ədəbiyyat olmaz.
Azər Turan: - Fransız Şarl Perronun 300 il əvvəl yazdığı "Qırmızı papaq" nağılı bu gün də bizim çağdaşımızdır. 300 ildən sonra da müasir olacaq. Çünki ədəbi fakt olaraq misilsizdir. Böyük ədəbiyyat hadisəsidir.
Sevinc Nuruqızı: - Mən bir məsələni demək istəyirəm. Hər adam uşaq ədəbiyyatına gəlir və hər adamın da yazıları orada şaxələnir. Çünki uşaq ədəbiyyatı haqqında bizim geniş təsəvvürümüz yoxdur. Bu gün uşaq mətni necə olmalıdır? Biz onu bilmirik. Bəzən bizim elə bir tənqidçimiz elə bir əsər haqqında, elə bir yazıçı haqqında o qədər böyük bir material verir ki, əslində onun yazdığını uşağın əlinə verməklə böyük cinayət işlədirik. Məsələn, bizdə müsabiqələr olur. O müsabiqənin qalibləri itir-batır. Bir diplom verdilər, 1000 manat pul mükfatı verdilər və s. Amma ki, əslində Şəhla xanımın kabinetində var. Keyt di Kamillonun üstü medallı, emblemli kitabı. Amerikada necədir? "Nyuberi" mükafatı var. Hər il uşaq ədəbiyyatı yazarlarına verilir. O mükafatın özünün medalı var. O medal həkk olunur o kitabın üsütnə. Valideyn girir mağazaya kitab almaq üçün. O görür ki, artıq nüfuzlu adamların, tutaq ki, Zahid müəllimin, Azər müəllimin, Elnarə xanımın, Aygün xanımın seçib bəyəndiyi bir kitab var. Bu kitabın üstündə bu medal var, xüsusi emblem var. Onu uşağına alır. Bizim valideyn neyləyir? Bizim valideyn girir mağazaya, kitabı vərəqləyir, deyir "a, nə qəşəng şəkillər var, nə bahalı kitabdı". Aldı apardı uşağına. Amma əslində o kitabın içində o uşağı məhv eləyə biləcək nələrsə var.
Elnarə Akimova: - Bu yaxınlarda kulis.az saytında da belə bir problem aktuallanmışdı. Uşaq ensiklopediyasının içi dini motivli yönləndirmələrlə zəngin idi. Siz dediyiniz kimi, bər-bəzəyi, illüstrasiyası, filanı yerində, amma uşağı maarifçilikdən yüz metr kənar saxlayan, mövhumat toxumunu gücləndirən mətnlər. Belə kitablara nəzarət edən yoxdurmu?
Şəhla Qəmbərova: - Niyə yoxdur ki?
Elnarə Akimova: - Bəs o zaman bu kitablar çapa necə yol tapır?
Şəhla Qəmbərova: - Ümumiyyətlə, mən sizə deyim ki, 90-cı illərə qədər bizdə "Kitab palatası" deyilən bir qurum var idi. Belə deyək də, kitabların senzuradan keçdiyi bir qurum idi. "Qlavlit" idi. Yəni hər kəs istədiyi ədəbiyyatı nəşr etdirə bilməzdi. Zahid müəllim yaxşı bilir onu.
Zahid Xəlil: - Bəli
Şəhla Qəmbərova: - Çünki müzakirə olunurdu. Kitaba qiymət verilirdi. İndi o yoxdur. Kitab palatası demək olar ki, dağıdıldı. Hal-hazırda onun müəyyən bir hissəsini Milli Kitabxana yerinə yetirir. Amma o da bütünlükdə çatdıra bilməz. Əslində bayaq Zahid müəllim dedi, mən onunla razıyam. Uşaq ədəbiyyatını böyük ədəbiyyatdan seçmək olmaz. Uşaq ədəbiyyatı ədəbiyyatın bir növüdür, janrıdır. Biz uşaq ədəbiyyatı deyəndə elə o illərdə də, indi də hamı elə bilir ki, ancaq 5, 6, 10 yaşa qədər olan uşağa şeir və hekayə yazmaq olar. Amma mən sizə deyim ki, hal-hazırda yeniyetmə uşaqlar üçün bir dənə də olsun nə nəsr əsəri var, nə şeir.
Elnarə Akimova: - Şəhla xanım daha çox hansı yaş arası uşaqlar üçün mətn kasadlığı var?
Şəhla Qəmbərova: - Mən sizə deyim bu dəqiqə. Bizim kitabxana, özünüz də adından görürsünüz ki, Firidun bəy Köçərlinin adını daşıyır. İlk dəfə uşaq folklor antologiyasını yaradan böyük klassikimizdir, böyük mütəfəkkirdir, ədəbiyyatşünasdır, alimdir. Azərbaycan ədəbiyyat tarixinin ilk yazarlarındandır. Bu elə-belə deyil. Amma uşaq deyəndə niyə biz hər dəfə bağçadan, güldən, qurbağadan, çiçəkdən yazırıq? 5 yaşında uşağı nəzərdə tuturuq. Bəs13 yaşında uşaq nəyi oxumalıdır? Mənə bu çatmır. Biz kitabxana olaraq sıfırdan 18 yaşa qədər uşaqlara xidmət edirik. Yəni institutun lap 1-ci kursuna kimi. Yəni ona görə də antologiyamız var, ensiklopediyalarımız var, xidmət eləyirik. Amma 15 yaşında uşaq gəlir ədəbiyyat istəyir. Mən ona nə verim? Bax, çox maraqlıdır. Çox azdır ədəbiyyat. Yoxdur. Xarici ədəbiyyat var, tərcümələr var, rus ədəbiyyatından çevrilmələr var, vəssalam.
Elnarə Akimova: - Daha çox hansı yaş dövrünə aiddir bu materiallar?
Şəhla Qəmbərova: - Bizdə ədəbiyyat, Azərbaycan uşaq ədəbiyyatından söhbət gedir, dünya ədəbiyyatından getmir, 10 yaşa qədər olan ədəbiyyatımız çox saydadır. Amma 10 yaşından 18 yaş dövrünə, yeniyetməlik dövrünə aid, demək olar ki, ədəbiyyat azdır.
Elnarə Akimova: - Milli mətnlərdən söhbət gedir də?
Şəhla Qəmbərova: - Milli mətnlərdən söhbət gedir.
Qəşəm Nəcəfzadə: - Üstündə tərcüməsi yoxdurmu?
Şəhla Qəmbərova: - Müasir ədəbiyyatın tərcüməsi yoxdur. Keçən il Sergey Mixalkovun yoldaşı bizə öz şəxsi fondundan yeniyetmələr üçün böyük seriyada ədəbiyyatlar verdi. Bu rus bölməsinin uşaqları üçündür. Bəs Azərbaycan bölməsi? Azərbaycan dili bizim milli dövlət dilimizdir.
Azər Turan: - Bizdə kim versin onu?
Şəhla Qəmbərova: - Bəs ona görə neçə vaxtdır deyirəm ki, mən yığa bilmirəm, neçə dəfə müraciət də eləmişəm, gəlin Pedaqoji Universitetin, Bakı Dövlət Universitetinin filologiya fakültəsinin tələbələri var, yaxşı oxuyan uşaqlar var, ola bilər ki, yazıları var, amma üzə çıxarda bilmirlər, utanırlar, sıxıntı içərisindədirlər. Zahid müəllimi görəndə, təbii ki, o əsəcək. Qəşəm müəllimi görəndə, əlbəttə ki, utanacaq. Amma artıq onlara da yol açmaq lazımdır ki, öz sferaları çərçivəsində yavaş-yavaş getsinlər. Həmçinin Rəssamlıq Akademiyasından onların əsərlərinə uyğun şəkil çəkən uşaqları, illüstratorları tapmaq lazımdır.
Azər Turan: - Yeri gəlmişkən, danimarkalı rəssam Xerluf Bidstrup məxsusi olaraq uşaqlar üçün çəkmirdi. O, əsərlərini tamaşaçıya - uşağa və böyüyə eyni zamanda təqdim edirdi. Hər kəs də bu rəsmlərə öz təsəvvür miqyası ilə nəzər yetirirdi. Uşaq onu uşaq nöqteyi-nəzəri ilə, böyük isə böyük nəzəri ilə baxırdı. Yəni Xerluf Bidstrupun rəsmlərinə uşaq da, böyük də maraqla baxırdı. Onun "Dünya rəssamın gözü ilə" kitabı yeddidən yetmişə - nəvədən babaya qədər hamının sevimli kitabıydı.
Şəhla Qəmbərova: - Bizdə Arif müəllimin üzr istəyirəm, 70-75 yaşı var, xalq nağıllarının illüstratorudur, o həmişə çəkə bilməz axı. Artırmaq lazımdır bunları.
Azər Turan: - Bunun yolu nədir?
Sevinc Nuruqızı: - Yolu odur ki, birləşmək lazımdır.
Qəşəm Nəcəfzadə: - Yolu qonorardır.
Sevinc Nuruqızı: - Hər şeyi qonorardan başlamaq olmaz.
Azər Turan: - Bilirsiz necədir, Qəşəm müəllim, "Yay səhəri" şerini yazanda Abbas Səhhət, "Tıq-tıq xanım"ın yazarı Abdulla Şaiq, "Qaraca qız"ın müəllifi Süleyman Sani Axundov fikirləşirdimi qonorar barədə? Böyük ədəbiyyatın yolu qonorardan keçmir.
Qəşəm Nəcəfzadə: - Bilirsiniz, o dövrün tələbləri başqa idi.
Sevinc Nuruqızı: - Qəşəm müəllim, mən sizlə razı deyiləm. Əvvəlcə yaza bilsin, sonra qonorarı verilər də.
Qəşəm Nəcəfzadə: - İcazə verin, fikrimi deyim. Mən faktla danışmaq istəyirəm. İstəyirəm ki, hamımız faktla danışaq. "Altun" nəşriyyatının 1-ci sinif üçün Azərbaycan dili dərsliyi buraxılıb. Oradakı şeirlərə baxdım, çox mənasız şeirlərdir. Hətta oradakı müəllifləri internetdə axtarışa verdim ki, görüm bu şeirlərin müəllifləri kimdir, mən tanımıram. Baxdım ki, biri korrektordu həmin nəşriyyatda, biri redaktordu, biri işçidir, biri katibədir, nədir, hamısı özləri şeir yazıb qoyublar ora. Şerin birinin məzmununu deyim: "Dovşan qaçır, bərk qaçır, qaçır. Ayı soruşur ki, sən niyə bərk qaçırsan? Deyir sənin də məşqçin tülkü olsaydı, sən məndən də bərk qaçardın". Yaxşı, bizim olimpiya çempionlarımızın məşqçisi tülküdürmü? Bununla uşağa nə öyrədirsən, ay "Altun" nəşriyyatı? Sən uşağa nə verirsən?
Sevinc Nuruqızı: - Mən də baxmışam o dərsliyə. Hələ deyim ki "Altun" nəşriyyatı ən yaxşı nəşriyyatlardan biridir. Rafiq müəllimin özü də çox savadlı adamdır. Mən onun kitablarını keçən il almışam. Yeniyetmələr üçün. Düzdür, kitablar var, amma hamısı tərcümədir. "Zamanı necə qabaqlamalı" yeniyetmə uşaqlar üçündür. "Necə əlaçı olmalı", "Ləyaqətli necə olmalı", "Ədalətli necə olmalı", "Qeyrətli necə olmalı" - bu seriya kitablardır. Amma biri də bizim yerli məhsul deyil. Hamısı tərcümədir. Məsələn, "Teas press" - "Üç alma" nəşriyyatı, əla işləyiblər. Kitabın işləməsinə söz yoxdur. Amma hamısı tərcümədir.
Qəşəm Nəcəfzadə: - "Üç alma" nəşriyyatı ilə mənim əlaqələrim var. Məndən də siyahı istəyiblər hansı şairlərin əsərlərinin çap olunmasını istəyirsiniz? Bir də Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunun direktoru, millət vəkili İsa Həbibbəyli də siyahı təqdim edib ora. Bizim son dövrdə müasir ədəbiyyatımızı onlar tədqiq eləyib və siyahı da veriblər. İndiyə qədər çap elədikləri xarici ölkə yazıçılarının əsərləri olubdur, çoxunu da mən redaktə eləmişəm. İndi Azərbaycan seriyasına da başlayacaqlar. Bayaq dediyim məsələyə gəlirəm. Bu saat uşaq ədəbiyyatının solğun vəziyyətdə olmağı, hətta kitab cəhətdən və məna cəhətdən belə solğun vəziyyətdə olmağının başında maliyyə məsələləri dayanır. Məsələn, xarici ölkələrdə bələdiyyələr pul buraxırlar ədəbiyyata. Qeyri-Hökumət Təşkilatları var. İndi hər şeyi dövlətin üstünə atmaq olmaz. Dövlət kifayət qədər elədiyini eləyir. QHT-lərdir, bələdiyyələrdir, ayrı-ayrı iş adamlarıdır, yəni uşaq ədəbiyyatına maliyyə vəsaiti ayırmalıdırlar ki, onun rəssamı da, onun redaktoru da, o müəllifin özü də çox keyfiyyətli bir şəkildə kitab buraxsınlar. Bunların hamısının başında maliyyə dayanır.
Şəhla Qəmbərova: - Mən sizə deyim, Qəşəm müəllim, hər zaman maliyyəni fikirləşmək olmaz. Biz hər şeydə maliyyəni fikirləşsək, onda uçuruma gedəcəyik.
Sevinc Nuruqızı: - Yox e, biz o yazarı tapaq, ondan sonra ona pul verək də. Yazar yoxdu axı.
Şəhla Qəmbərova: - Mən kitabxanada sorğu keçirdirəm, uşaqların daha çox hansı kitaba ehtiyacı var? Keçən il dərslikdə varıydı C.Cabbarlının rus bölməsi üçün "Dilarə" əsəri. Hətta nazirlikdən mənə zəng vurdular ki, o kitab lazımdı bizə. İnanın, kitabxanada biz o kitabı tapmadıq. Çünki rus dilindədir, təkrar nəşr olunmayıb. Amma dərslikdə var, müntəxəbatda da buna ehtiyac var. Bu klassiklərimizə hərdən müraciət eləmək lazımdır. Sonra baxdım, S.S.Axundovun "Qorxulu nağıllar", "Nurəddin", "Abbas və Məleykə" və s. bunlar da yoxdur. Təsəvvür eləyin Respublika Uşaq Kitabxanası bizim təşkilatdısa, burada bircə nüsxə varsa, bu respublikanın statistik hesablamalara görə 2 milyon yarımdan çox uşağı var, 9 milyon əhalinin 2,5 milyonu uşaqdır. Bunun heç olmasa 1 milyonu məktəbə gedir, bəlkə də çox, düzdürmü? Deməli, bir kitabı 1 milyon arasında necə bölmək olar? Mümkün olan şey deyil. Mən kitab kluba zəng vurdum. Orada Elçin müəllim var. Dedim ki, Elçin müəllim, belə bir şey var. Yəni dərsliklərdə ehtiyac var, amma satışda bahadı, bircə "Qanun" nəşriyyatı çıxardır, o da 14 manatdır. Axı hər adamın da gücü çatmaz 14 manatı gedib kitaba versin. Dedi ki, Şəhla xanım, siz narahat olmayın. Mətnləri siz tapın verin mənə, ilk nəşrləri, biz onun üstündə redaktə eləyərik, işləyərik. Nə isə. Onlar məndən maliyyə dəstəyi istəmədilər. Mən də onlardan maliyyə dəstəyi, heç nə istəmədim. Qarşılıqlı ünsiyyət qurduq. O kitabı buraxdılar. Gərək mən o kitabı gətirərdim, yadımdan çıxdı. Məktəb proqramına kömək elədik biz. Titul vərəqində də yazılıb ki, bu kitab F.Köçərli adına Respublika Uşaq Kitabxanasının sifarişi əsasında çap olunub. Onlar bizə 50 dənə kitab verdilər. 4 manatdan da satışa buraxılıb. Heç bir problemi də yox idi, çox keyfiyyətli, çox qəşəng. İndi biz Zahirə xanımla keçən il işlədik, "Məktəb proqramına kömək". Hansı klassiklərimizin əsərlərini biz yığa bilərik, hansılar ki, artıq yoxdur kitabxanalarda. Biz onu işləmişik, siyahını tutmuşuq. İndi hər nəşriyyat ona getmir. Deyirik maliyyə dəstəyi yoxdur, buraxma on min dənə, burax üç min dənə.
Elnarə Akimova: - Əksər mətnlər sadələşdirilir yəqin...
Şəhla Qəmbərova: - Təbii ki "Bərpa nəşri" işlədik biz. Elnarə xanım, siz bilirsiz, "Bərpa-nəşr" necə layihədir. Deməli, bizim uşaqlar Mikayıl Rzaquluzadəni tanımamalıdırlar, bizim uşaqlar Rəşid bəy Əfəndizadəni tanımamalıdırlar?
Elnarə Akimova: - Onlar çox nəfis tərtibatlar idi. Mətnlərindən tutmuş illüstrasiyalarına qədər.
Şəhla Qəmbərova: - Bəli, amma biz necə saxladıq "Bərpa-nəşr"i? Təsəvvür edin, elə kitab var ki, 1 əsr yaşı var. 1 əsr yaşında kitab hansı əlifba ilə yazılmalıdır? Təbii ki, çoxu kiril əlifbası, tatar əlifbası, köhnə latınla. Biz onu redaktə elədik, korrektə elədik. Biz elədik, yəni heç bir mətbu orqana vermədik. Sonra Ələddin müəllim - "Rezonans" nəşriyyatında baxdılar onlara, bir də redaktə elədilər. Biz onu orijinalı dəyişməmək şərtilə, amma latın qrafikasına keçirdik ki, yəni uşaqlar ən azından xəbərdar olsunlar. Misal üçün, orada Ukrayna xalq hekayələri var; "Əlcək" əsəri, sonra rus xalq nağıllarına müraciət elədik. Biz çox işlədik, amma indi cavanları çağırırsan deyirsən biz müsabiqə keçirmək istəyirik, yazın varsa, biz sizə dəstək ola bilərik. Və yaxud da hansısa bir mətbuata çıxa bilmirsizsə, biz kitabxana olaraq sizin aranızda vasitəçi ola bilərik. O dəqiqə qayıdıb deyir ki, mən oradan nə qədər pul alacağam? Sənin hələ bir yazını bəyənsinlər, ortalığa çıxart.
Azər Turan: - Bayaq Zahid müəllim haqlı dedi ki, müstəqilliyə qədər bizim uşaq ədəbiyyatımız çox qabaqda gedən bir ədəbiyyat idi və ona xüsusi hörmət edirdilər. Ona görə də bizdə Mirmehdi Seyidzadənin, Mikayıl Rzaquluzadənin, Zeynal Cabbarzadənin, Teymur Elçinin yeri görünür.
Elnarə Akimova: - İstərdim Aygün Bağırlı da danışsın. Aygün xanım bizim Ədəbiyyat İnstitutunda son dövr uşaq ədəbiyyatı ilə bağlı silsilə araşdırmalar aparır.
Sevinc Nuruqızı: - Sağ olsunlar bu qızlar, keçən il çox əziyyət çəkdilər.
Aygün Bağırlı: - Mən müşahidə edirəm bayaqdan, çox maraqlıdır ki, uşaq yazarlarının özləri də bu gün uşaq ədəbiyyatının durumundan narazıdırlar. Yəni siz də Sevinc xanım, Zahid müəllim, biz əsas sizi uşaq yazarı kimi tanıyırıq. Amma siz də şikayətlənirsiz ki, uşaq ədəbiyyatı yoxdur, olanların da səviyyəsi hamını olduğu kimi sizi də qane eləmir. Bu yazılan əsərlərin səviyyəsi başqa bir mövzudur, yəni biz burda yazıçılara dərs keçmək niyyətində deyilik. Sadəcə, mən düşünürəm ki, əsas problem nədir? Bu gün vahid bir mexanizm yoxdur. Yazılan uşaq ədəbiyyatının seçilməsi, nəşri və bunun paylanması. Məsələn, tutaq ki, hansısa bir istedadlı yazıçımız var, əsər yazıb, tutaq ki, o əsəri yüz tirajla çap eləyə bilər. Bu hansı uşağa bəs eləyəcək? Mən düşünmürəm sovet dövründə uşaq ədəbiyyatı tutaq ki, indikindən güclü idi, yaxşı yazılırdı. Amma o vaxt yaxşı yazılan əsər gedib ucqar kənddə olan uşağa da çata bilirdi. Məsələn, "Pioner" jurnalı var idi, "Göyərçin" jurnalı var idi. Bunlar yüksək tirajla çap olunurdu, bütün evlərə, uşaqlara paylanırdı, bütün uşaqlar bu əsərlərlə tanış olurdu. Amma bu gün tutaq ki, hansısa bir yaxşı əsər, şeir yazılır, o uşağa gedib çatırmı? Yox. Siz bilirsiz də, 2015-ci ildə Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunda uşaq ədəbiyyatının problemləri ilə bağlı müşavirə keçirildi. Bax, o müşavirədən qazancımız nə oldu? Uşaq yazarları ilə tənqidçilərin arasında elə bil ki, bir ünsiyyət yarandı ondan sonra. Məsələn, Sevinc xanımdır, Rafiq Yusifoğludur, Reyhan Yusifqızıdır, çap olunan əsərlər haqqında, yeni nailiyyətlər haqqında daim bizlə ünsiyyət yaradırlar, əlaqə saxlayıb deyirlər ki, nəyimiz çıxıb. Bu yaxşıdır, ədəbiyyatşünaslarla uşaq yazarlarının sıx ünsiyyəti olmalıdır. Amma məsələn, tutaq ki, Rafiq Yusifoğlunun əsərləri çap olunur yüz tirajla, o gedib uşaqlara çatmır, o öz məhdud dairəsində kimə verə bilirsə, uşaq ancaq o əsərlə tanış ola bilir. Mənə elə gəlir, ən əsas problem vahid mexanizmin olmamasıdır.
Şəhla Qəmbərova: - Rafiq Yusifoğlunun əsərləri heç vaxt yüz tirajla çap olunmayıb.
Aygün Bağırlı: - Mən məsəlçün deyirəm.
Şəhla Qəmbərova: - Olsa da, birincisi, onlar kitablarının təqdimatını bizim kitabxanada eləyirlər. Biz çalışırıq ki, kitabların sayını çox götürək.
Aygün Bağırlı: - Sizin təqdimata neçə nəfər gələ bilir, Şəhla xanım?
Şəhla Qəmbərova: - Aygün xanım, mən sizə bir şeyi deyim. Bizim kitabxana təkcə kitabxana olaraq fəaliyyət göstərmir ki...
Aygün Bağırlı: - Sizin kitabxanadan respublikada bir dənədir. Mən ucqar kənddən danışıram.
Şəhla Qəmbərova: - Bizim kitabxana elmi-metodik mərkəzdir. Yəni ucqar kəndlərə də ədəbiyyat bizim kitabxana vasitəsilə gedib çatır. Yetərincə o ədəbiyyatdan mənim kitabxanamda olmalıdır ki, mən rayon kəndlərinə o kitabdan paylayım. Hər il mən rayon, kənd kitabxanalarına yüzlərlə kitab göndərirəm, metodik vəsaitlər göndərirəm. Mən müəllif deyiləm, nə də ədəbiyyatçı deyiləm. Qəşəm müəllimin antologiyası varsa, onu göndərirəm, Zahid müəllimin kitabları varsa, onu göndərirəm.
Zahid Xəlil: - Bilirəm. İndi Aygün xanım da deyir ki, sizin o göndərdiyiniz sovet dövründəki tirajda deyil.
Şəhla Qəmbərova: - Təbii ki, o tirajda da ola bilməz. O tiraja gəlməyin. Elə yazanları 500-ə qaldıraq, o tirajın on minə qalxmağına çox var hələ.
Azər Turan: - Bu kifayət qədər prinsipial məsələdir. Amerikada 1927-ci ildə uşaq və gənclər üçün 31 milyon nüsxə kitab nəşr olunmuşdu. Əsasən də Mark Tvenin "Tom Soyerin macəraları".
Qəşəm Nəcəfzadə: - Mən bayaq iki problem dedim. Bir yazıçının yaradıcılıq problemi dedim, bir də ikinci məsələdə həmin siz deyən problem idi. Burada bayaq dediniz ki, necə eləyək ki, uşaq ədəbiyyatı inkişaf eləsin? Böyük müsabiqələr təşkil olunmalıdır. Keçən il Təhsil Nazirliyi müsabiqə elan elədi. Nəticəsi nə oldu? Cəmi 15 gün elanı saytlarına qoydular, sonra da saytdan çıxartdılar. Onu nə mətbuata verdilər, nə bir şey elədilər. Orada müəyyən qaliblər oldu. Bəs nəticə nə oldu? Onların qalib gəldiyi əsəri mən haradan tapım? Niyə çap eləmədilər? Heç onu qabartmadılar da. Sonra keçək televiziyalara. Televiziyada Zahid Xəlilin "Çıraq" verilişi vardı. Hanı o? Mikayıl Rzaquluzadənin "Kitab evi" verilişi vardı. Hanı? Televiziya qarlı qış günündə də evlərə girir, amma o kitabı ora aparıb çatdırmaq olmur axı. Hamı televiziyaya baxır da. Seriallara baxırlar, amma bir uşaq verilişi olsa, həmin uşaq verilişinə deyək ki, Zahid Xəlili dəvət eləsələr, kitabını göstərsələr, hər ay 5 şair 5 kitab, - onsuz da çıxır bu, televiziya böyük rol oynaya bilər. Bu əlaqələr qırılıb, mexanizmlər itib. İndi Şəhla xanım çox sağ olsun, böyük işlər görür, kitabları göndərir, ancaq bu oxucu arzularını, oxucu aclığını qarşılamır.
Azər Turan: - Sizin də məsuliyyətiniz böyükdür. Yazıçılar Birliyinin Uşaq ədəbiyyatı şöbəsinin rəhbəri kimi.
Qəşəm Nəcəfzadə: - Bəli, Yazıçılar Birliyinin Uşaq ədəbiyyatı şöbəsinin rəhbəriyəm. Mən dəfələrlə demişəm, lap rəhbərliyə qədər demişəm. Anar müəllim də bilir. Yaxud götürək orta məktəbləri, universitetləri. Zahid Xəlilin deyək ki, 3-cü sinifdə bir şeri keçirilir. Səni məktəb dəvət eləyə bilər ki, Zahid müəllim, bu şeri gəl özün keç. Zahid müəllim gedib o şeri özü keçsə, daha keyfiyyətli olar. Və ya hansısa başqa bir şairimiz.
Elnarə Akimova: - Mən istəyərdim bu gün biz daha çox uşaq ədəbiyyatının yaradıcılıq problemlərindən danışaq. Yəni bu gün yazılan mətnlərin səviyyəsi, boşluqlar barədə...
Zahid Xəlil: - Mən də elə onu düşünürəm. Çünki "Ədəbiyyat qəzeti" olaraq burada onun yaradıcılıq problemləri daha çox işıqlandırılmalıdır. Bilirsiniz, bayaq söhbət getdi, doğrudan deyirəm, məsələn, mən qəti belə yoldaşlardan inciyirəm ki, biz bir-birimizin əsərini oxumuruq. İnanın ki, heç kəs axıra qədər bir-birinin əsərini oxumayıb. Bax, "Cırtdan"dan danışırıq. Mənim Cırtdanım bu boyda bir uşaqdır, bax bu boyda. O Cırtdan deyil. Bunun haqqında 4 monoqrafiya yazılıb, hələ o yazan adam bilmir ki, bu Cırtdan nə boydadır? Və bu niyə bu boydadır? Bunun fəlsəfəsi nədir? "Zdravstvuy, Djırtdan" kitabının axırında belə bir cümlə yazmışam. Deyirəm "Cırtdan, sən çox balacasan ey, bu balacalıqla nə edəcəksən?" O deyir ki, balaca açarla böyük qapılar açmaq olar, balaca qığılcımla böyük tonqallar yandırmaq olar. Mən də deyirəm ki, Cırtdan, mən sənə bilirsən niyə balaca demişəm? Çünki balaca uşaq gözüylə də bütün dünyanı görmək olar. Bu bizim yaradıcılıq problemimizin başlanğıcıdır. Yəni biz balaca uşaq gözüylə də bütün dünyanı görə bilərik. Və mən, doğrudan, təəssüf edirəm ki, indi başqaları oxumaya bilər də, yoldaşıq da, a kişi, sən mənim haqqımda monoqrafiya yazırsan, bunu bir aç oxu, sonra yaz da. Niyə belə bu qədər əzbər sözlər deyirsiniz? Aygün xanım, o vaxt sən mənlə danışdın, bir ayrı qız gəldi yanıma. Mən də bu zaman oturub öz hekayələrimi təzədən oxuyurdum. Orada bir hekayə var - "Heç nədən yaranmış adam", deyir ki, "biri var idi, biri yox idi, bir adam var idi, o heç nədən yaranmışdı. Başı da heç nədən idi, amma paltarları əsl paltar idi..." Öz-özümə oxuyuram bunu, fikirləşirəm bunu mən kim üçün yazmışam, hansı yaş üçün? Və indi sizin sualınıza cavab verirəm ki, bax 13-18 yaş arası uşaq onun arxasındakı fəlsəfəni gərək duya bilsin.
Sevinc Nuruqızı: - Məni kitabxanaya qonaq çağırmışdılar, böyük uşaqlarla, mən fikirləşdim ki, ay Allah, mən onlarla işləməmişəm, götürdüm interneti vərəqlədim ki, nədən danışa bilərəm ki, onları məşğul eləyim. Kitabxananın "Göyqurşağı" jurnalı çıxır, mən də onun redaktoruyam, orda Keyt de Kamellonun "Edvardın qeyri-adi sərgüzəştləri"ni tərcümə edirəm, hər sayda biri verilir. Mən baxdım ki, 15, 16, 17 yaşlı uşaqlar üçün verilən əsərlər siyahısında, hansını ki, bunlar oxumalıdırlar, "Küləklə sovrulanlar" var idi, "Ac oyunlar" var idi, möhtəşəm əsərlərdir, baxdım ki, "Edvardın qeyri-adi sərgüzəştləri", yəni mən onu tutaq ki, 4-cü, 3-cü siniflər üçün verirəm. Nəyə görə salıblar? Fəlsəfəsi var əsərin. Bir dənə çini oyuncaqdı, dovşan oyuncağıdır. Ancaq qulaqları dovşan dərisindəndir, ayaqları parçadandır, bədəni çinidir. Bu oyuncaq nəyə görə fərqlənir? Nəyi ilə fərqlənir? Niyə əsərin qəhrəmanı olub? Ona görə ki, bu oyuncağın qəlbində sevgi yoxdur. O sevə bilmir. Sahibəsi onunçün hər şey eləyir, onu saxlayan uşaq. Bu fəlsəfədir. Ona görə onu veriblər 15, 16, 17 yaşlı uşaqlara. Və mən həmin görüşdə onu danışdım. İnanırsız, o yaşda uşaqlar tam sakitliklə onu dinlədilər. Əsərdə o oyuncağın qəlbində sevgi yaranma prosesi gedir, nə cür yaranır və sonlara yaxın o artıq sevir. Növbəti sahibəsini, xəstə qızı o sevir. Deməli, biz uşaqlara nəyi verməliyik? Necə sevmək olar. Vətəni necə sevmək olar, ananı necə sevmək olar, lap elə yanında oturan qızı necə sevmək olar? Uşaq bilməlidir.
Qəşəm Nəcəfzadə: - Şəhla xanım, uşağa necə öyrətmək olar ki, ananı necə sevmək olar?
Sevinc Nuruqızı: - Mən deyim necə. Sem Makbratni var, Amerika yazıçısıdır. Verin internetdə onu axtarışa, cəmi 2 hekayəsi çıxıb onun. Hekayəsinin biri odur ki, "Mən səni çox, çox, çox sevirəm". İnanın, o hekayə bir dənə romandır. O hekayədən bütün dünya danışır, bala dovşan ana dovşana sevgisini izhar eləyir. Başlayır "ay ana, bilirsən mən səni nə boyda sevirəm? Deyir nə boyda? Deyir ki, bax bu ağac boyda. Anası deyir ki, amma mən səni ağacın ən yüksək budağı boyda sevirəm. Deyir ki, yoox, ana, mən səni o dağ boyda sevirəm. Ana cavab verir ki, amma mən səni o dağın üstünə çıxan günəş boyda sevirəm. Nə boyda, nə boyda, nə boyda, axırda deyir ki, ana, mən səni bax burdan o çaya qədər sevirəm". Və bu arada ana onu o qədər sığallayır ki, bala yatır. O yatandan sonra ana deyir "Mən səni burdan çaya və çaydan bura qədər sevirəm". Yenə də sevgi izah olundu da. Onu başqa nə cür vermək olar uşağa? Biz yaza bilmirik, heç olmasa tərcümə edək verək. Heç olmasa öyrənək. Məsələn, mən indi bir şeir oxuyacam sizə. Mən orada vətənin ucalığını təsvir edəcəm. Bəlkə mənim özümə xoş gəlir onu təsvir eləmək. Deyir:
Büllur yağışlar yağır çıq, çıq, çıq,
Yağışdan içib lalələr açıb.
Nəğmə söyləyir yenə navalça
Ça-ça-ça, ça-ça-ça
Dünyada nə var Vətəndən uca?
Kəpənəklərin qanadı zərif,
Küləyi ilıq, mehriban, xəfif,
Dalğalar salır sahilə naxış,
Ayaqlar altda xəzəl xış, xış, xış.
Günəşdən içib çəmən doyunca
Dünyada nə var Vətəndən uca?
Şeh parıldayır budaqda par-par,
Qıpqırmızıdır bağçalarda nar.
Qaranquşlarla gələr ilk bahar
Cücərər zəmi, boy verər yonca
Dünyada nə var Vətəndən uca?
Elnarə Akimova: - İndi Sevinc xanım, bu cür gözəl şeirdən neçə nəfərin, neçə uşağın xəbəri var?
Sevinc Nuruqızı: - Problem də bundadı da.
Elnarə Akimova: - Şəhla xanım, xəbərsizliyə görə kim günahkardır? Tutaq ki, Azərbaycanda hansı uşaq jurnalları çıxır? "Günəş", "Göyərçin", "Göy qurşağı" və s. O redaktorlar zəhmət çəkməlidir, yaxşı müəllifləri axtarmalıdır, jurnalın yazı həyatına cəlb eləməlidir. Necə olur Azər müəllim yaxşı müəlliflərə zəng eləyir, arayır, yazılarını alır, ayda, iki ayda bir dəfə çıxan jurnalları yüksək səviyyədə hazırlamaq bu qədər çətin işdirmi? Məsələn, "Günəş" jurnalını mən ötən il Ədəbiyyat İnstitutunda elmi-yaradıcılıq müşavirəsinə hazırlaşanda diqqətlə nəzərdən keçirmişdim. İnanırsız, çap olunan şeir nümunələrinin əksəriyyətinin uşaq psixologiyasına qəti aidiyyəti yox idi. Yəni deməyim odur ki, redaktorların içində də bir yanğı, vətəndaşlıq duyğusu, meyar olmalıdır. Mənim oğluma hər dəfə məktəbdən verirlər, "Göyərçin" jurnalı alıb gətirir. Baxıram ki, Rafiq Yusifoğlu maksimum şəkildə jurnalın yaxşı çıxmasına çaba göstərir.
Şəhla Qəmbərova: - Bu dəqiqə uşaq jurnallarının əksəriyyəti ancaq ad günlərini təbrik eləməklə məşğuldurlar. Filankəsin uşağının bir şəkli qoyulur, nənəsi, babası, dədəsi, nəsli-kökü təbrik eləyir. Hamısı reklamla məşğuldur.
Elnarə Akimova: - Kommersiya maraqları milli maraqları üstələyəndə belə hallar baş verir. Sonra da deyirik maliyyə. Maliyyə ayrılır da, zəhmət çək, vicdanla yanaş işinə.
Azər Turan: - Bunun çarəsini tapmaq çətin deyil ki. Bizim də qüsurumuzdur ki, o faktları gündəmdə saxlamırıq. Açıq tənqidlər yazılmır.
Şəhla Qəmbərova: - Bilirsiniz, hansılar ki, özəldilər, onlara müdaxilə etmək olmur. Gəlin belə eləyək. Mən sizi necə yığa bilərəm? Bizim kitabxananın nazirlik tərəfindən təsdiq olunmuş Elmi Şurası var. Zahid müəllim, Sevinc xanım, uşaq yazıçılarının çoxu o Şuranın üzvüdürlər. Sadəcə, mən o Şuranın yığıncağında cavan yazarları və cavan rəssamları dəvət eləyə bilərəm. İstənilən dövlət qəzetində, yəni kim ki, bu sahəyə baxır, uşaq ədəbiyyatı sahəsinə baxırsa, biz müzakirə edək. Mən keçən il təklif elədim ki, gəlin respublikada belə bir addım ataq, Köçərli holoqramını təsis edək, Köçərli mükafatı təsis edək, az miqdarda - 200 manat olsun, 300 manat olsun.
Qəşəm Nəcəfzadə: - Yenə də maliyyə. Gördün?
Şəhla Qəmbərova: - Onu mən verərəm, Qəşəm müəllim.
Sevinc Nuruqızı: - Şəhla xanım, heç olmasın maliyyə.
Şəhla Qəmbərova: - Tutaq ki, mənim kitabımı, Qəşəm müəllimin, Zahid müəllimin kitabını çap eləyin, onu da vurun üstünə. O mükafat təsdiqlənməlidir o holoqramla. Təsdiq olunmuş holoqram olmalıdır. Hansı kitablara ki, ehtiyac var, çapdan çıxıb və artıq tiraja ehtiyacı var, biz o xüsusi holoqramı vuraq. Qoy ildə 10 dənə kitab çıxsın o holoqramla, valideyn də bilsin ki, uşağına nə alsın.
Aygün Bağırlı: - Bizdə Ədəbiyyat İnstitutunda "İlin ədəbi yekunları" yaradıcılıq müşavirələri keçirilir. Son 3 ildir burada uşaq ədəbiyyatı haqqında xüsusi məruzə verilir. Uşaq poeziyası da məndədir. Mən poeziya nümunələri üçün Zahid müəllimə zəng edirəm, stolunun üstündə, siyirməsində nə var, onu verir mənə. Hətta əlyazma şəklində. Sevinc xanıma zəng edirəm. "Kaspi" qəzetində 2 şeri çıxıbdır. Keçən il bir dənə şeir kitabı olmadı sizdə. Əjdər Ağayevin bir dənə şeir kitabı çıxmışdı, o da illər boyu yazdıqlarını toplayıb nəşr eləmişdi. Yəni mən bədii nümunə tapmıram ki, onun haqqında danışım. Yoxdur, şeir yoxdur.
Zahid Xəlil: - Üzr istəyirəm, onunla əlaqədar mən istəyirəm Elnarə xanım onu mümkündürsə, qeyd eləsin. Mən Akademiyanın o tədbirini xüsusilə təqdir edirəm. Həqiqətən, İsa müəllim gələndən sonra uşaq ədəbiyyatı ilə bağlı ardıcıl müşavirə keçirildi, sonra o 2 cildlik ki, Müstəqillik dövrü Azərbaycan ədəbiyyatı çıxarıldı. Orada uşaq ədəbiyyatı haqqında çox geniş yer verilib. Günay Qarayeva adlı müəllif yazıb. Bütün bunlar hamısı onu göstərir ki, Akademiya bu işə çox ciddi şəkildə yanaşır. Bilirsiniz, biz bu ədəbiyyata əgər çox ciddi baxırıqsa, olan nailiyyətlərimizi də hökmən qeyd eləməliyik. Akademiyanın o işini qeyd eləmək lazımdır.
Qəşəm Nəcəfzadə: - Əsas mətndir. Allah haqqı, istər böyük kitabı olsun, istər uşaq kitabı olsun, 1-ci misrasına baxan kimi qatlayıb qoyuram qırağa. Görürəm ki, bunun ədəbiyyata dəxli yoxdur. Bax, mətnlə didaktikanın fərqini deyim. Televiziyaların birində "uşaqlar yalan danışa bilərlərmi", ümumiyyətlə, yalan nədir, danışırsınızmı mövzusunda veriliş gedirdi. Uşaqları da yığıblar ətrafımıza. Biz də ekspert, psixoloq və mən - 3 nəfərik. Aparıcı da mikrofonu gətirir uşağa ki, "Yalan danışmısan?" Uşaq deyir yox. Artıq bu, bu gün bizim ədəbiyyatımızı başına götürən həmin o didaktik məhsuldur. Onun o "yox" deməyi. Veriliş canlı gedirdi. Qız o yana gedən kimi yavaşca buna dedim ki, "sən heç yalan danışmısan?" Dedi "hə". Dedim niyə? Dedi güldanı sındırmışdım, anama dedim ki, qardaşım sındırıb. Dedim bəs sən düzünü desən, nə olardı? Dedi anam məni öldürəcəkdi. Uşaq mətni budur, bax bu uşaqla xəlvəti söhbətim. Ədəbiyyat nədir? Xəlvət obrazla söhbət eləmək. Amma o qızın deməyi ki, "yalan danışmısan?" Bu da deyir, "yalan danışmamışam". "Bəli, uşaqlar, yalan danışmayın, yalan pisdir" - bu artıq bu gün ədəbiyyatımızı başına götürən bir məhsuldur. Ondan canımızı qurtaraq.
Elnarə Akimova: - Mən istəyərdim yenidən yaradıcılıq problemlərinə qayıdaq. Zahid müəllim, aydındır ki, bir əsərin mütaliəsindən alınan təəssürat nə qədər güclü olursa, həmin uşağın estetik duyumunda, həyatı dərkində bir o qədər rol oynayır. Məsələn, Belinskinin də bir fikri var ki, uşaq üçün məntiqi ardıcıllıq, səbəb-nəticə lazım deyil. Uşaq üçün obrazlar, səslər və rənglər lazımdır. Bu gün yaranan mətnlərdə, məsələn, qarşınıza çıxan, oxuduğunuz mətnlərdə rənglərin və səslərin harmoniyası nə dərəcədə qorunur? Realizəsini tapa bilirmi?
Zahid Xəlil: - Bu problemdən danışmaq çox çətindir. Bizim bu günə qədərki ədəbiyyatımızı yenə az-çox qocalarımız çiynində gətirib. Bax, Allah rəhmət eləsin, Fikrət Sadığa, nə gözəl şeirlər yazıb. Xanımana Əlibəyli, İlyas Tapdıq. Mən gələndə öz-özümə fikirləşirdim. Dövlət mükafatı aldı Məstan Günər, o böyük şairdir. Biz bunları bayaq dediyiniz emblemlər şəklində çap eləməliyik? Dövlət mükafatıdırsa, elə dövlət mükafatını vurmalısız ora ki, mənim belə bir uşaq yazıçım olub. Vallah mən onun şeirlərini oxuyanda heyrətə gəlirəm.
Qəşəm Nəcəfzadə: - Böyüklər üçün də gözəl şeirləri var.
Zahid Xəlil: - Bir dənə şeiri vardı, S.Vurğunun adına çıxırdılar, elə indi də S.Vurğunun adına çıxırlar. "Mən ki aparmadım şehli bənövşə, Çöllərdə bitmişdi, çöllərə qaldım". Mən buna deyirəm ki, ay kişi, bu sənin şeirindir, niyə etiraz etmirsən? Deyir ki, "Səmədin adıyla deyirlər də, lap yaxşı". Yəni o səslərin, sözlərin harmoniyası mənə elə gəlir ki, yenə də o böyük yazıçılarda, yəni yaş etibarilə qocaların çiynində daşındı.
Şəhla Qəmbərova: - Ələmdar müəllimin özünün də qəsəng şeirləri var.
Qəşəm Nəcəfzadə: - Ələsgər Əlioğlu, kənddə yaşayır.
Zahid Xəlil: - Ələsgər Əlioğlu çox gözəl şairdir. Aləmzər Əlizadə var, yaxşı şairdir. "Ədəbiyyat qəzeti"ndə Məmməd Namazın bir hekayəsini oxudum, çox gözəl hekayə idi. Mən elə hesab elədim ki, amerikan yazıçısının hekayəsidir.
Qəşəm Nəcəfzadə: - Bu yaxınlarda biz də, Zahid müəllim, "Azərbaycan" jurnalında böyük bir uşaq səhifəsi verdik. Anar müəllimin də çox xoşuna gəlmişdi.
Azər Turan: - Elnarə xanımın sualı ədəbiyyatşünaslıq baxımından çox ciddi sualdır. Məsələn, Türkiyə ədəbiyyatında Əhməd Haşim var. Simvolizmin ən görkəmli nümayəndəsidir. Şeirlərində axşam rəngləri, gecə rəngləri, axşam və gecə rənglərinin valyoru - çaları hədsiz-hesabsızdır. Onda gecənin min bir rəngi var. Amma bizdə Abbas Səhhətin səhər rəngləri Haşimin gecə rənglərindən min qat artıqdır, effektlidir. "Od tutub qırmızı atəşlə yenə yandı üfüq, Şəfəqin qırmızı rəngilə işıqlandı üfüq"... Belə bir şeiri oxuyan uşağın düşüncələrinin estetik tərəfi də təmin olunur.
Zahid Xəlil: - Azər müəllim, "Ədəbiyyat qəzeti" ayrı-ayrı şeirləri verir, təhlillərini verir, uşaq ədəbiyyatından da şeirlərin təhlilinə yer versəniz əla olar.
Azər Turan: - Təbii ki, bu da olacaq.
Zahid Xəlil: - O da bir xidmətdir. Birinin şeirini verirsiz, sonra iki rakursdan baxırlar. Çox maraqlıdır.
Azər Turan: - Biz Sevinc xanıma uşaq səhifəsi hazırlamağı təklif eləmişdik. Bizi yarı yolda qoydu.
Sevinc Nuruqızı: - Yox, yox, mən elə bildim siz vermək istəmirsiz. 2-3 nömrə çıxmadı, mən elə düşündüm. Yenə də yazacam.
Qəşəm Nəcəfzadə: - Elnarə xanım, əslində uşaq ədəbiyyatı haqqında dediyimiz problemlər ki var, bu böyük ədəbiyyatda da belədir, elmdə də belədir, rəssamlıqda da belədir.
Aygün Bağırlı: - Böyük yazarların oxucu problemi var, o yazıçılar şikayət eləyə bilərlər ki, yazırıq oxumurlar, amma uşaq yazarlarının bunu söyləməyə haqları yoxdur. Əksinə, uşaqlar indi bu dəqiqə gözəl nümunələrə tamarzıdırlar. Oturub gözləyirlər. Məsələn, bizdə evdə də uşaq var. Gündə yeni əsər istəyir. Verə bilmirik. Mən əsər tapmıram. Bütün yazıçılar istəyərdi ki, elə oxucuları olsun. Oxuyub elə gözəl fikirlər yürüdürlər ki. Adlarını çəkmirəm, bu yaxınlarda əsər aparmışdım, oxuyub deyir ki, "ana, bilirsən nə tapmışam, bu hekayə ilə Haqverdiyevin hekayəsini oxudum, son cümlələri eynidir". Təzə çıxıb əsər. Yəni ki, uşaqlar həm də təndiqçidirlər, gələcəyin tənqidçisidirlər, ədəbiyyatşünaslarıdırlar. Uşaqların içində uşaq yazarları da var, yazıçılar, şairlər də var, eyni zamanda ədəbiyytaşünaslar da o uşaqların içindən çıxacaqdır. O uşaqların estetik zövqünü formalaşdırmaq üçün bu gün onlara gözəl əsərlər verməliyik.
Qəşəm Nəcəfzadə: - O uşağın yanına əsəri necə aparaq?
Aygün Bağırlı: - Mən elə bayaq onu dedim ki, mexanizm olmalıdır bizdə.
Azər Turan: - Mexanizmdən əvvəl maraqlı, mükəmməl mətnlər olmalıdır. O mətnlərin özü ünvanını tapacaq. Məsələn, "Ədəbiyyat qəzeti"nin nümunəsində. Yeri gəlmişkən, Azərbaycanın elə bölgələri var ki, iki il öncəyə qədər oralara "Ədəbiyyat qəzeti"nin bir neçə nüsxəsi gedib çıxırdı. Amma bu gün həmin nüsxələrin sayı yüzlərlədir. Bu, elə haqqında danışdığımız yaxşı mətnlərin hesabına baş verdi.
Zahid Xəlil: - Əla, çox gözəl. Yox, qardaş, siz öz işinizi yaxşı görürsüz, bizim də boynumuza düşür ki, öz işimizi yaxşı görək.
Elnarə Akimova: - Mən istəyərdim Sevinc xanıma müraciət edim. Bayaq müasir düşüncədən danışdız. Bax, Gülzar İbrahimovanın "Sehrli dünya" jurnalı çıxır, mən ardıcıl alırdım onu uşaqlara, sonra Reyhan Yusifqızının "Yaşıl gözlü qız", "Zamanın əsirləri" kitabları. Bu jurnal və kitablarda fantastikaya meyilli mətnlər daha çox yer alırdı. Bu cəhdləri necə qiymətləndirirsiniz?
Sevinc Nuruqızı: - Gülzar İbrahimova fantastik yazmır. Reyhan Yusifqızı yazır, özü də yaxşı yazır.
Elnarə Akimova: - Gülzar İbrahimovanın jurnalında uşaqlar üçün fantastik mətnlər də yer alırdı.
Qəşəm Nəcəfzadə: - Mən o jurnal ilə, yəni Gülzar İbrahimovanın jurnalı ilə tanışam. Mənim tanış olmadığım heç bir mətn yoxdur. Gülzar İbrahimova çox gözəl jurnallar buraxır. Ola bilsin ki, mətn bir az zəif ola bilər. Orada muncuqlardı, əl işləridi, illüstrasiyalardır, bu gərgin bir işdir. Bax, görürsüzmü, Gülzar onu niyə buraxa bilir? Onun haradasa maliyyə dəstəyi var. Maliyyə olmasa, onu buraxa bilərdi? Onun nə qədər oxucuları var, ətrafına nə qədər oxucu toplayıb. Nəyə görə? Maliyyəyə görə. Gedir görüşlər keçirir və s. Hamı ona "Gülzar nənə" deyir. Onun otağı var, otağına girirsən uşaq oyuncaqları ilə doludur. Uşaq əl işlərindən otağa girmək mümkün deyil. Elə bil uşaq aləminə düşürsən.
Şəhla Qəmbərova: - Qəşəm müəllim, məsələn, bizim "Göyqurşağı" uşaq jurnalımız var. Bilirsiz ki, jurnalın dəstəyi Mədəniyyət və Turizm Nazirliyindəndir. Jurnalı biz təsis edirik kitabxana olaraq. Mən baş redaktoram, Sevinc xanım redaktordur. Əsas mətnlərin redaktə işi ilə Sevinc xanım özü məşğuldur. Deməli, orda hər nömrədə bir uşaq yazarından nümunə veririk, müasir yazardan yəni. Bərpa-nəşr layihəsində bir klassik yazara müraciət edirik, bir rus dilində əsər veririk, bir dənə də ingilis dilində xarici ədəbiyyatdan. Niyə? Çünki müxtəlif kateqoriyalı oxucular var. İngilis dili təmayülündə oxuyan uşaqlar var, rus dilində oxuyan uşaqlarımız var ki, onlar da özlərinə uyğun əsərləri heç olmasa jurnalda tapa bilsinlər. Bir də biz jurnalımızda hər dəfə uşaqlar arasında, yəni istedadlı uşaqlar varsa, kiminsə əsəri, yazısı varsa, şeiri varsa, Sevinc xanım nəzarətdən keçirir, yəni uşağa başa sala bilirik ki, bunu belə yazsan, daha yaxşı olar. Uşaqların da yazılarını veririk. Amma bir dəfə veririk, bunun dalı gəlmir, biz dövlət qurumuyuq axı. Bayaq deyirsiz Gülzar xanım. Gülzar xanım müstəqil fəaliyyət göstərir. O, bu gün burdadırsa, sabah gedib Şəmkirdə ola bilər. Yəni müstəqildir jurnalı. Amma biz dövlət qurumuyuq, yəni biz iş yerimizi də atıb hansısa jurnalın dalınca gedə bilmərik. Ancaq çalışırıq ki, mütəmadi uşaqların şeirlərini verək. Məsələn, bayaq dedim Ələmdar müəllim, onun şeirləri çox gözəldir.
Qəşəm Nəcəfzadə: - Uşaq aləminə təzə bir jurnal da gəlib. "Teas Press" nəşriyyatınındır. Artıq onun 1 nömrəsi çıxıb, 2-ci nömrəsi çap olunur. Maraqlı jurnaldır. Mən bir şeyi deyim. İsveçdə bir uşaq yazıçısı var, məşhur bir yazıçıdır. Onun ad gününə dünya üzrə mükafat keçirilir. Məbləğ də 300 min dollardı. Bu ikinci Nobel mükafatıdı. Onlar məktub veriblər Azərbaycanın səfirinə ki, bu məktubu çatdır Azərbaycana, Azərbaycan yazıçılarını biz qeydə alaq, sonra onlar orada iştirak eləsinlər...
Şəhla Qəmbərova: - Burdan bir nəfər bizim yazıçı öz əsərini göndərib həmin mükafata. İsveç səfiri İsveçdən bizə zəng elədi.
Elnarə Akimova: - Kimdir o?
Şəhla Qəmbərova: - Qəşəm İsabəyli. Özü öz əsərinin kitabının təqdimatını verib göndərib. Biz İBB - Beynəlxalq Uşaq Kitab Şurasının üzvü olduğumuz üçün və oranın milli şöbəsi olaraq Azərbaycanda fəaliyyət göstərdiyimiz üçün hər il ora üzvlük haqqı keçirdirik. Biz təqdimat verməsək, onlar o əsəri götürməyəcək.
Zahid Xəlil: - Qəşəm İsabəylinin kitabının nəticəsi necə oldu?
Şəhla Qəmbərova: - Heç nə, onlar zəng elədilər ki, siz bu əsərə təqdimat verirsiz? Mən dedim yox.
Elnarə Akimova: - Bəs siz kimi göndərmişdiz?
Şəhla Qəmbərova: - Biz göndərməmişik.
Qəşəm Nəcəfzadə: - Niyə göndərməmisiz?
Şəhla Qəmbərova: - Necə göndərim? Tərcümə yoxdu axı ingilis dilində. Hansı əsərin ingilis dilinə tərcüməsi var? Varsa ver, göndərim.
Qəşəm Nəcəfzadə: - Bəs niyə elan eləmirsiz, demirsiz?
Şəhla Qəmbərova: - Nə qədər elan eləyim? Bütün yazıçılar bilir onu. Yazıçılar tərcümə elətdirə bilmir. Axı onlar Azərbaycan dilində bilmirlər, rus dilində də oxumurlar, ingilis dilində olmalıdır. Çox çətindir. Uşaq ədəbiyyatının ingiliscə bədii tərcüməsi çox çətindir. Ən azı, 2-3 uşaq kitabı getməlidir ora ki, seçim eləyə bilsinlər. Qəşəm İsabəyli göndərib. Mənim də xəbərim yoxdur. Hara hərlənsə, fırlansa, onlar gəlib bizlə əlaqə saxlayacaqlar ki, siz ora xüsusi imza verib bunu təqdim eləməlisiniz. Biz verməmişik axı. Uşaq yazarının ingilis dilində tərcümə kitabı lazımdır. Azərbaycan dilində istəyirsiz yüzlərlə göndərin. İngilis dilində heç kəs yoxdur. Açığı deyim. Bir Zahid müəllimin var, bir Sevinc xanım, mən, bir də Solmaz Amanovanın bir-iki dənə. Solmaz Amanova bilirsiz neyləyir? Zəng eləyir ki, Şəhla, filan şeyi vermişəm nəşriyyatda tərcüməyə. Yenə 3 gündən sonra zəng eləyir. Elə deyil, əzizim. Bir kitabla çıxmaq olmur. Minimum kitab sayı üç dənə olmalıdır. Sonra biz onlara yazıçının press-informasiyasını göndəririk. Yəni bu yazıçı hansı yerə üzvdür, nə qədər mükafat alıb Azərbaycanda, hansı kitabların müəllifidir.
Aygün Bağırlı: - Şəhla xanım, ora da kim öz kitabını tərcümə elətdirə bilsə, o göndərəcək təbii ki.
Şəhla Qəmbərova: - Təqdimatı biz veririk, söhbət ondan getmir. Deməli, əgər o adam mükafata layiq görülməsə də belə, ən azından onun əsərləri ora getsə, onlar nəsə bir sertifikat, diplom təqdim edirlər. Amma ora da göndərəndə layiqli bir adam getməlidir. Çünki o ikinci Nobel mükafatıdır. Ora hər adamı göndərməyin nə mənası var? O boyda xərc çək, göndər.
Elnarə Akimova: - Şəhla xanım, deyirsiz ki, tərcümə yox idi deyə getmədi. O da nüfuzlu bir qurumdur. Hamı istəyər orda təmsil olunmağı. Ola bilməzmi ki, tərcümə mexanizmini də elə siz tənzimləyəsiz. Yəni bunun tərcümə sistemini də idarə etmək olmazmı?
Şəhla Qəmbərova: - Bəlkə də olar.
Qəşəm Nəcəfzadə: - Müəllif özü elətdirsə, Şəhla xanımın yanına gedər, Şəhla xanım da baxar, razılıq verər, gedər.
Şəhla Qəmbərova: - Söhbət Şəhla xanımdan getmir. Mən milli bölməni təmsil eləyirəm. Onlar da o dəqiqə deyirlər ki, bu sizin ölkədən çıxıb bizə gəlib. Sizin bundan xəbəriniz var? Deyirəm yox.
Aygün Bağırlı: - Bilirsiz nəyi deyirəm, kimsə zəif əsərini tərcümə elətdirdi gəldi sizin yanınıza. Sizin də başqa seçiminiz yoxdur, ona da yox demək istəmirsiz.
Şəhla Qəmbərova: - Yox, elə deyil axı Aygün xanım. Mən bu yazıçını tanıyıram, bu neçə dəfə mükafat alıb və s. APİ-nin filologiya fakültəsini qurtardı, hansısa bir əsərini tərcümə elədi gətirdi, mən ona heç vaxt təqdimat vermərəm axı. Təqdimatı verib özümüzü biabır hala sala bilmərəm. Mümkün olası şey deyil. Mən təqdimata kimi verə bilərəm? Sevinc xanımı, Zahid müəllimi, Ələmdar Quluzadəni, Solmaz Amanovanı. Kimi tanıyıramsa, kitabları varsa. Yoxsa ay bu tələbədi, 30 yaşı yoxdu, iki-üç dənə 20 səhifəlik kitab çıxarıb, tərcümə elətdirib. Sanballı əsər olmalıdır. Sabah bunu çağıracaqlar, mükafatı təqdim eləyəcəklər, bəs sonra? 300 min dolları elə-belə işə vermirlər. Həmin məbləği kitabda şəkil çəkən illüstratora da verirlər. Mən Yaponiyadan 7 kitab gətizdirdim. Yapon dilində 5 kitab, ingilis dilində iki kitab idi. Gətizdirdim ki, biz tərcümə eləyək görək ki, bu kitablar mükafata layiq görülüb, görək nədir belə? İnanırsız, iki ildir mən onların tərcüməsini görmürəm. Bu adam 100 min dollar mükafata, Nobel mükafatına, kiçik Anderson mükafatına layiq görülüb. Mən bilmək istəyirəm ki, bu xanım nədən yazıb? Mən yapon dilini bilmirəm. Müəllifin nədən yazdığını bilməliyəm ki, öz uşaq yazarlarımız arasında təqdimatını keçirməliyəm. Bildirməliyəm ki, bunun mahiyyəti nədir.
Qəşəm Nəcəfzadə: - Anderson mükafatını alan ingilis dilində deyildi, yapon dilində idi?
Şəhla Qəmbərova: - Yox, onlar orijinalı mənə göndərdilər. Yapon dilində və ingilis dilində. Mən o kitabları təqdim elədim tərcüməyə, hələ ki, xəbər yoxdur.
Qəşəm Nəcəfzadə: - Mən bir şeyi deyim, Azər müəllim də dedi, siz də dediniz. Azərbaycan Yazıçılar Birliyi böyük fəaliyyətlər göstərir, yəni türkdilli xalqların uşaq ədəbiyyatı konqresinin keçirilməyi AYB-nin uşaq ədəbiyyatı bölməsinin ən böyük məsələlərindən biridir. AYB ilə Cənubi Azərbaycan bölməsinin birgə layihəsi olan Səməd Behrəngi adına uşaq ədəbiyyatı müsabiqəsi var. Sonra "Ulduz" jurnalı ilə birgə uşaq ədəbiyyatına dair şeir müsabiqəsi elan eləmişik. Şübhəsiz ki, burada məbləğlər, diplomlar, mükafatlar var. Ona görə də müəlliflər gətirirlər, mənim şkaflarım iş otağımda uşaq kitabları ilə doludur. Amma Yazıçılar Birliyinin maliyyə dəstəyi yoxdu axı ki, nə isə bir kitab çap eləsin, ya uşaq jurnalı çap eləsin, kiməsə mükafat versin. Siz özünüz AYB-ni tanıyırsız, bilirsiz və orada işləyirsiniz. Belə çətinliklər var. Amma dəfələrlə mən müsahibələrimdə demişəm ki, üç məktəb bir olan yerdə kitab köşkü qoysunlar, uşaq gedib "baqquş" almaq əvəzinə oradan kitab alsın. Məsələn, 189 və 190 nömrəli məktəb yanaşıdır, nə olar orada bir kitab köşkü olsa. Qabaq mən uşaq olanda məktəbimizə avtovaqon gələrdi, orada Cırtdanın şəkli çəkilərdi, xətkeş, karandaş, uşaq şeir kitabları satılardı, biz də alardıq. Bəlkə Mədəniyyət Nazirliyi, Yazıçılar Birliyi də belə bir avtovaqon təşkil edərdi, bir aktyor, bir sürücü, bir satıcı, gedirik Gədəbəyə, uşaq bu kitablardan götürsün, oxusun. Elə böyük xərc də tələb eləmir.
Elnarə Akimova: - Qəşəm müəllim, uşaqlarla məşğul olan özü də özünü yetişdirməlidir, elə deyil? Yəni daim axtarış aparmalıdır. Məsələn, elə biri uşaqlarla aparılan psixoloji testlər. Bu testlər indi aparılırmı, yaxud nə dərəcədə yaradıcı olur mövzular? Uşağın fantaziyasını, düşüncəsini hərəkətə gətirə, üzə çıxara bilirmi?
Qəşəm Nəcəfzadə: - Mən orta məktəbdə işləyəndə psixoloq deyirdi ki, tutaq ki, atanın, ananın şəklini çək. Uşaq ailədə hansına üstünlük verirsə, onu çəkir, o birini çəkmir. Yəni uşağın xətti ilə onun psixologiyası yoxlanılırdı. Bilirsiz, bütün bunların yeganə cavabı var: istedad. İstər böyük yazıçısı olsun, istər uşaq, istedadlıdırsa, nə yazacaqsa, istedadlı yazacaq. Mənim 3 övladım var, ailə qurublar. Getdim gördüm qışdır, pəncərələri açıblar, peçin də dərəcəsini artırıblar. Dedim neynirsiz? Dedi ata, çölü qızdırırıq ki, gedək çöldə qartopu oynayaq. Bu təfəkkürün nə primitivliyi, nə müasirliyi, uşaq nə deyirsə, primitiv də desə, uşağın düşüncəsi həmişə müasirdir. Nəvəmi nənəsi dizinin üstündə yelləyir "layla, layla, Aysu layla", deyir, uşaq deyir, "nənə, səs eləmə, qoy yatım". Uşaq belə deyir, mən neyləyim? (gülüşmə)
Şəhla Qəmbərova: - Biz bazar günü özümüzdə psixologiya saatları keçiririk. Bizim özümüzün psixoloqumuz var. Orada söhbət nədən gedir? Hansı uşaqlar ki, oxuya bilir və hansılar ki, oxumağa həvəsləri yoxdur. Niyə? Kitabı başa düşmürlər. Psixoloq başa salır ki, bizdə orada nağıl otağı var, orada monitor var, xüsusi slaydlarımız, animasiyalı qısametrajlı filmlər var. Rusların bir sözü var, "oturacağı olmayan uşaq" deyirlər. Çox üzr istəyirəm, yəni oturmağı bacarmayan, hövsələsi çatmayan. Oğlan uşaqlarının çoxu belədir. Biz uşağa başa salırıq ki, kitab nə üçündür? Sən nəyə görə bunu oxumalısan? Yəni onu hər adam eləmir. Bizim özümüzün psixoloqumuz var. Biz nağıl saatları da keçiririk. Buludxan Xəlilovun bu yaxınlarda bir çəkilişi oldu bizdə. Ümumiyyətlə, "Mən də uşaq olmuşam" - belə bir veriliş var, AZTV hazırlayır. Onların gəlişinə uşaqlar barmaqcıq tamaşa hazırlamışdılar. Bizdə barmaqcıq kuklalar var, onu barmaqlara keçirirsən balaca səhnəcik düzəldirsən. Bunu hansı uşaq eləyə bilir? O uşaq ki, mətni bilir. Artıq oxuyub o kitabı, məlumatı var. Buludxan müəllim girdi, onun üçün gözlənilməz oldu. Çəkiliş gedir, bu da elə bilir ki, indi uşaqlar arxasıyca gələcək. Girdi ki, artıq sakitlikdir, tamaşaya baxılır. O da oturdu. O veriliş getmişdi televiziyada, AZTV-də. Bilirsiz, uşaqları belə şeylə cəlb eləmək lazımdır. Uşaq çap yazısını görəndə həvəsi olmur. Onu bir dəfə tamaşayla, bir dəfə animasiya ilə, bir dəfə başqa bir tədbirlə sevdirmək olar. Biz "Nağıl bilicisi" müsabiqəsi keçirdirik. Çoxu deyir ki, Cırtdan nəyə lazımdır? "Kəloğlan" türklərin nağılıdır, müasir dövrəcən gəlib çıxıb. Hamı onda öz nağıl qəhrəmanlarını məhv eləsin də. Zoluşkanı, Barbini oxuyurlar, bizim Göyçək Fatiməni niyə arxada saxlayırlar? Yazıçılarımız onu bir az müasirləşdirsinlər. Bu da bizim nağıl qəhrəmanımızdır da. Mən şəxsən Cırtdan obrazını çox sevirəm. Cırtdan balacadır, amma çox bilir. Məktəbə gedən uşaqlardan çox bilir, onlara deyir ki, filan yolla gedək. Nəyin müqabilində? Deyir mənim nənəm sizə əziyyət çəkibsə, yağ yaxmacı veribsə, siz də mənim şələmi aparmalısız.
Elnarə Akimova: - Zahid müəllim, Cırtdana sevgi sanki bizim uşaqlarımıza genetik ötürülür. Böyük də sevir onu, uşaq da.
Zahid Xəlil: - Elədir əlbəttə.
Şəhla Qəmbərova: - Biz Zahid müəllimlə 2013-cü ildə ilk dəfə lap yaxından tanış olanda mən çox sevindim. Nəyə görə? Çünki mənim ilk uşaqlıq kitabım olub "Ballıca". O qədər sevmişdim o kitabı. Mənim 47 yaşım var, bu yaşa qədər o kitabı saxlamışdım. Üzü də sarı üzlü kitab idi. Neçənci ildə nəşr olunmuşdu o?
Zahid Xəlil: - 1981-də.
Şəhla Qəmbərova: - Mənim onda 11 yaşım vardı. 2-3 il bundan qabaq evimizdə təmir işləri gedəndə o kitab yoxa çıxdı. Təsəvvür eləyin 45 yaşında kitabxana müdirəsi, mən o kitabın yoxa çıxmağına görə çox ağladım. Çünki sevmişdim o kitabı. O gün deyirəm ki, Zahid müəllim, o kitabdan yoxdur? O kitabı verin də mənə. Onu mənə kim versə, mükafat verəcəm (gülür).
Qəşəm Nəcəfzadə: - Elnarə xanım, bir dəfə mən Fəvvarələr bağından düşdüm, bütün dükanların adını qeyd elədim. Bizdə şadlıq saraylarının adının əksəriyyəti ingilis dilindədir, otellərin adı ingilis dilində. Niyə "Göyçək Fatma" adlı uşaq dükanımız olmasın? Lap "Göyçək Fatma" şadlıq sarayımız olmasın? Niyə Cırtdan uşaq oyuncağı olmasın? Fəvvarələr bağında bütün dükanlar ingilis dilindədir. Axırda gördüm balaca bir yerdə yazılıb "Fəsəli" yeməkxanası. Çox kövrəldim.
Şəhla Qəmbərova: - İndi, Azər müəllim, fevralın 14-ü bütün dünyada Sevgi günüdür. Əslində sevgililər yox, sevgi günüdür. Amma 14 fevral həm də Beynəlxalq Kitab bağışlanması günüdür. Biz keçən il Park Bulvarda böyük bir aksiya keçirdik. 860 kitabı uşaqlara hədiyyə elədik. Köhnə rus dilində yazılmış klassik ədəbiyyatdan da belə bir stend təşkil elədik. İnanırsız köhnə kitablar təzə kitablardan daha tez getdi. Bütün rus ədəbiyyatından, xarici ədəbiyyatdan, Azərbaycanda İsa Muğannadan tutmuş, Qılman İlkinın köhnə versiyalarda kitablarına qədər. Biz onları da böyüklərə hədiyyə elədik. Bu il fikirləşmişik ki, həmin aksiyanı keçirək, amma kitab əlində fleş-monla. Çünki müasirliyə cavab verməliyik də. Orada insanlar görmədiyi bir şeylə rastlaşdılar.
Elnarə Akimova: - İlk dəfə idi keçirilirdi?
Şəhla Qəmbərova: - İlk dəfə idi Azərbaycanda. Biz nəzərdə tutmuşuq ki, hər il keçirək. Bizə nəşriyyatlar qoşuldular, mətbuat gəldi. Çox gözəl aksiya idi. İki uşaqla danışmışdıq, biri Cırtdan formasında gəlmişdi, biri də arı paltarı geyinmişdi. Uşaqlara kitabları onlar təqdim eləyirdilər. Hamı da Cırtdanla şəkil çəkdirirdi. Cırtdan pis obrazdısa, niyə şəkil çəkdirirdilər? Cırtdan bizim milli nağıl qəhrəmanımızdır. Biz onu necə inkar eləyə bilərik? Bir az müasirləşdirmək lazımdır, sadəcə. Hər dövrün özünə görə Cırtdanı olur. Onu da bu dövrə görə uzlaşdırmaq lazımdır. O mənim işim deyil, mən filoloq deyiləm.
Qəşəm Nəcəfzadə: - Bugünkü Cırtdanı qoyurlar, gedib o biri Cırtdandan yapışırlar. Çünki bu cırtdanın təbliğatı, populyarlığı, reklamı yoxdur.
Azər Turan: - Zahid müəllimin yaratdığı Cırtdan obrazı artıq ədəbiyyatımızda hadisədir. Niyə onu təbliğ eləməsinlər?
Qəşəm Nəcəfzadə: - Xalqın təfəkkürü güclüdü də, onu yadda saxlayır, bunun təbliğatı yoxdur.
Şəhla Qəmbərova: - Bir söz deyim, nəvəm deyəndə ki, "nənə mənə bir nağıl danış", birinci "Cırtdan"ı danışıram ona. Bilirsiz nəyə görə? Mənim beynimdə artıq dərinliyə həkk olunmuş ən gözəl nağıldır.
Aygün Bağırlı: - Şəhla xanım, bu gün danışarsız, sabah da danışarsız. 3-cu dəfə uşaq yeni nağıl istəyəcək sizdən. Bizdə evdə uşaq soruşurdu ki, cənnət nədir, cəhənnəm nədir? İndi uşağı necə başa salarlar? Deyirəm ki, yalan danışan, oğurluq edən, sözə baxmayan uşaqlar gedir cəhənnəmə. Fikirləşdi, fikirləşdi deyir ki, mən cənnətə getmək istəmirəm. Dedim niyə? Deyir orda tək qalaram. Uşaq fikirləşir ki, elə bütün insanlar belədirlər. Bunu uşaq ədəbiyyatına gətirmək lazımdır.
Şəhla Qəmbərova: - Bu gün bir kitabxana olaraq demək istəyirəm ki, uşaq yazarları yazsınlar, cavanlar da gəlsinlər. Təbliğ eləmək bizdən.
Zahid Xəlil: - Şəhla xanım, sizin o dediyiniz məclisdə bir yazıçı vardı, ətrafına kitablarını yığmışdı. Mənim də 6-cı sinif dərsliyində bir hekayəm çıxıb. İndi o dərslikdə çıxmağın əhəmiyyətini deyirəm. Mən gəlib bu tərəfdən baxıram o yazıçıya, uşaqlar da yığışıb bunun başına. Birdən o yazıçı mənə dedi Zahid müəllim, yaxın gəl. Uşaqlar da 6-cı sinif şagirdləri imiş, adımı eşidən kimi tanıdılar, hamı yığışdı mənim başıma.
Qəşəm Nəcəfzadə: - Demək bir dənə 6-cı sinif dərsliyi o qədər kitaba qalib gəldi. Təbliğat özünü göstərdi.
Şəhla Qəmbərova: - O layihəni bizdən başqa heç kim işləməyib. 5-ci sinifdən uşaq artıq ədəbiyyat, müntəxəbat keçir. O proqramları Zahirə xanımla mən bir-bir işləmişik. Azərbaycan ədəbiyyatından söhbət gedir. Dərsliklərdə hansı yazıçıların hansı əsərləri olmalıdır. Biz onun geniş formatını hazırlayırıq ki, verək çapa və uşaqlar onun tam versiyasını oxusunlar. Müntəxəbatda bir az qısa yazılır axı. Mən heç kəsdən dəstək görmürəm.
Elnarə Akimova: - Müraciət edirsiz dəstək üçün?
Şəhla Qəmbərova: - Yox, mən heç kimə müraciət eləmirəm, çünki belə bir xasiyyətim var, açığı deyim, bir-iki dəfə məktəbə gedirəmsə və o məktəb direktoru məni qəbul eləmirsə, ruhdan düşürəm. Mən başa düşə bilmirəm. Məsələn, siz deyirsiz türk dili konfransı keçirdiz. Əcəb elədiz, məni konfransa dəvət eləmədiz. Amma mən neyləmişəm? Mən artıq danışmışam Türkiyə ilə. Bütün türkdilli dövlətlərin nağıllarını toplu şəklində 3 cildlik çıxardacam. Sizi də dəvət edəcəm. 2 dildə - Azərbaycan və türk dilində olacaq. 56-dan çox türkdilli kiçik dövlətlər var, onların nağılları var. Bir dənə uşaqdan soruşun ki, hansı İraq-Kərkük nağılını deyə bilər. Çünki bunu işləyib ortalığa çıxarmaq lazımdır.
Qəşəm Nəcəfzadə: - Şəhla xanım, sən kitabxanada böyük bir universitetin işini görürsən, həqiqətən.
Şəhla Qəmbərova: - Görülən işlər hələ çoxdu.
Zahirə Dadaşova: - Bir məsələ də var. Bayaq istədim deyim. Bir kitab var idi. "Altun" nəşriyyatı çıxarmışdı. Gördüm ki, kitabın üstündə yazılıb "Ağac - hər dərdə əlac". Təxminən 5-6 il bundan qabaq çıxmışdı. Deyirəm bu necə olur? Mən bunu əvvəllər belə oxumuşam: "Özü dəyənək, hər gündə gərək" - "Palka, palka vruçalka". Onun cizgi filmi də var. Adı o qədər gözəl tərcümə olunub... Heç baxmadan ki, varmı belə kitab, ya yox, tərcümə edirlər: "Ağac - hər dərdə əlac" - bu nə addır fikirləşirsən? Kitabın öz adı "Özü dəyənək, hər gündə gərək"dir. Mən onu vermişdim "Bərpa nəşr"ə ki, təzədən çap olunsun. Tək o yox. O qədər nəşriyyatların səhvləri olur ki. Məsələn, yazır "Puşkin nağılları". Yaz müəllif kimi Puşkin, aşağıdan da yaz nağıllar. Nəşriyyatların çox böyük səhvləri var.
Elnarə Akimova: - Problemlər həqiqətən çoxdu. Və görünür, onların həlli hələ müəyyən zaman alacaq. Əsas odu ki, niyyət, fədakarlıq və can yanğısı olsun. Hər birinizə təşəkkür edir və bu nəcib işdə uğurlar arzulayırıq.
© Müəllif hüquqları qorunur! Mətndən istifadə etdikdə istinad mütləqdir!
