Niyə hələ də şeir? - Səlim BABULLAOĞLU

Əziz dostlar, əziz həmkarlar!

Bu gün şair kimi özümdən, yəni əksər həmkarlarım kimi, uşaqlıqdan başlayan və bu günə qədər uzanan şeir həvəsim, təcrübələrimdən, hər nə qədər dürüst və səmimi ola bilərəmsə də, danışmayacam, çünki bu, daha çox nəsrin, nasirlərin işidir.

Əziz Can Yigit Tunçmanın təklif etdiyi "Niyə hələ də şeir?" başlığı, əslində sualı (bu isə sualların ən çətinidir) ilə "Şeir nədir?", "Şair kimdir?" sualları arasında heç bir fərq görmürəm. İkinciyə düzgün cavab verə bilsək, birinci sualın da doğru cavabını tapmış olacağıq.

Hər nə qədər şəkil dəyişdirmiş olsa da, hər üç sualı bir sual kimi qəbul etmənizi xahiş edirəm və elə həmin bir suala cavab verməyə cəhd edəcəyəm.

XX əsr Azərbaycan poeziyasının görkəmli nümayəndəsi Vaqif Səmədoğlu yazırdı və deyirdi: "Əsas odur, Yaradan bizə inansın, bu bizim ona inancımızdan daha vacibdir..." "Vacibdir" sözünü "təyinedicidir" sözüylə əvəzləmək də olar. Bunu niyə xatırlatdım? Məsələ budur ki, özümü inanclı adam hesab edirəm və ümid edirəm ki, bu, doğrudan da, belədir. Son vaxtlar isə, xüsusən, yaşlandıqca daha yaxşı anlayıram ki, Yaradanı, Allahı həyatımızdan xaric etdikcə, heç bir sualın doğru-dürüst, yanğımızı yatıracaq bir cavabını tapmaq mümkün deyil. O cümlədən, bu sualın da.

Bunu niyə deyirəm? Yəqin ona görə ki, hesab edirəm bu sualın cavabı iki - sosial və ruhani/dini aspektdə axtarıla bilər. Hərçənd birincinin ikincidə gizləndiyi şəxsən mənim üçün şübhə doğurmasa da, hər halda yenə ayrı-ayrı baxılmağı seçməyə məcburam.

Dünya xalqlarının ədəbiyyat tarixi, ümumiyyətlə dünya tarixi göstərir ki, varoluşumuz boyu uzun əsrlər hökmranlıq edən böyük dövlətlərin, imperatorluqların dili daha çox elmin, fəlsəfənin dili olub və "kiçik xalqların, dövlətlərin" dilini üstələyib. Və poeziyanın, şeirin dili həmin o şərtiliklə "kiçik" dediyimiz dövlətlərin və xalqların milli kimliyini qoruyub. Bunu latın, ərəb və sair dillərin timsalında, Avropa və Asiya xalqlarının ədəbiyyat tarixində aydın görmək olar.

Fikrimcə, şairlər ona görə yazır və şeir hələ də ona görə yazılır ki, bunu dil tələb edir və yüzillər, onillər əvvəl deyildiyi kimi, şairin yeganə vacib borcu (şeirin funksiyası) ana dilini qorumaq, bir az da onu təkmilləşdirməkdir. Süni intellekt əsrində, hər şeyin hər an yeniləndiyi bir zamanda şairlik işi hər nə qədər kölgədə qalsa da, şeirin funksionallığı keyfiyyətcə dəyişmir. Biz milli mənsubluğumuzu başqaları ilə müqayisə edərək önə çəkəriksə, təkcə başqa xalqlardan deyil, öz valideynlərimizdən, babalarımızdan, sələflərimizdən, hətta bir il və ya bir ay əvvəlki özümüzdən belə fərqləndiyimizi görərik. Şairlər o kəslərdir ki, sözü anında, zamanında ən yaxşı istifadə edə bilirlər. Burda "söz" və "zaman" kəlmələrinə diqqət kəsilin, lütfən. Sözlər mənanın köynəyidir, şairlər hər qiyafədəki mənanı zamanla görüş vaxtı fiksə edənlərdir, onu lüğətlərin soyuq buzxanasından çıxarıb bir an içində hərəkətə gətirənlərdir.

Bir məsələ də var. Vacib deyil ki, şairlər və şeirlər çox populyar olsun. Çünki şeirin populyarlığı Eliotun dediyi kimi, daha çox şübhə yaradır, onun əslində vərdişlərimizlə manipulyasiya etdiyinin göstəricisi olur; digər tərəfdən, pis şeirlər zamanında geniş yayılmış bir fikri, baxış bucağını ifadə etdiyinə görə qısa müddətə populyarlıq qazana bilər; lakin həqiqi poeziya, həmin baxış bucağı dəyişsə belə, hətta şairdə böyük həyəcan doğuran məsələlər artıq heç kimi maraqlandırmasa belə, poeziya olaraq qalır. Lukretsinin poeması böyük bir poema olaraq qalır, baxmayaraq ki, onun fizika və astronomiya haqqında təsəvvürləri çoxdan təkzib edilib; Draydenin poeziyası poeziya olaraq qalır, baxmayaraq ki, XVII əsrin dini mübahisələri bizi qətiyyən maraqlandırmır; eynilə, keçmişin böyük poemaları, içində bəhs edilən hər şeyi indi nəsr şəklində ifadə etsək də, hələ də bizə böyük zövq verə bilər...

Lakin həqiqətən, vacib məqam, şairin özünə layiq kiçik bir müasir auditoriyasının olmasıdır. Hər zaman kiçik bir avanqard olmalıdır - poeziyanı anlayan, öz dövründən asılı olmayan və bir baxımdan onu qabaqlayan, yenilikləri tez mənimsəməyə qadir insanlar. Çünki mədəniyyətin inkişafı daha yüksək bir mədəni səviyyəyə doğru ümumi bir hərəkəti və hərəkatı nəzərdə tutmur, bu, nümayiş, parad olardı. Əvvəlcə bir neçə nəfərdə refleksiya doğuran şeylər, qavrayış yollarındakı dəyişikliklər, inkişaf, daha sonra populyarlıq qazanan digər yazıçılara təsir etdikcə tədricən dilə daxil olmalıdır; və olur.

Unutmaq lazım deyil ki, klassiklərin, başqa adla hər nə qədər böyük olsalar belə, ölmüş şairlərin, diri şairlər olmasa, heç bir dəyəri yoxdur. Və poeziya, insanların poeziyanı oxuyub-oxumamasından, zövq alıb-almamasından, hətta ən böyük şairlərinin adlarını bilib-bilməməsindən asılı olmayaraq, cəmiyyətin bütün üzvlərinin, bütün xalqın nitqində, qavrayış prosesində, həyatında dəyişikliklər edir.

Mexanizm yalnız belədir. Tomas Sternz Eliotun "Poeziyanın sosial təyinatı" məqaləsində deyildiyi kimi.

Suala ikinci aspektdən cavab verməyə çalışacağam.

Bu yaxınlarda Fələstin şairi və rəssamı Əli Əl Əmiri belə bir çıxış eləmişdi: "Çağdaş dünyanın səhnəsi hələ zülmət içərisindədir, kainat qana və ağrıya qərq olub. Əski müstəmləkəçilik virus kimi yenidən mutasiya edir. Dünyamız müasir texnologiyalar sahəsində fövqəladə inkişafa şahidlik edərkən, insani dəyərlər daimi tənəzzül keçirir.

Kasıblıq bütün qitələrdə pərvəriş tapır, yeni müharibələr alovlanır, "coğrafi irqçilik" artır. Amansız qloballaşma təbiəti cibindəki lotereya, sərvət sayır artıq, "əsas millətlər" digərlərinin "oduna" qızınır.

Müharibələr alovlanır, işğalçılıq dünyanın bir çox bölgələrində təzahür edir.

Bu kiçik dünyamızda cahilliyin, yoxsulluğun, "qətl-ölüm və təslimiyyət sənayesinin necə çalışdığını", dəyərlərin necə dəyişdiyini, başqa şəkillər aldığını, oğurluğun "peşə"yə çevrildiyini, bizə verilmiş ən güclü keyfiyyətin - sevginin zəiflik hesab olunduğunu apaydın görmək olar.

Dəyərlər təhrif edilir, gözəllik təhrif edilir, kopyalama və metamorfoz tərənnüm olunur, plastik torbalardan nüvə tullantılarına qədər, ziyanlı şeylərin yeganə istehsalçısı olan insan hər gün bir az daha artıq aşınır. Biz hər gün və hər gün qəddarlaşan bəşərin, dünyanın kainatı zəhərlədiyinin, ona qənim kəsildiyinin daha çox şahidi oluruq. İşğala müqavimət göstərənlər "təcavüzkar" damğası ilə yarğılanır..."

Bunların hamısı doğrudur. Mən həmkarımın sadaladığı səhnəni daha da kəskinləşdirmək istəmirəm. Əli Əl Əmiri həmin çıxışının bir neçə yerində "bu gün bizim şeirə, poetik ruha daha çox ehtiyacımız var. Bizə amansız qloballaşma deyil, poetik, humanist qloballaşma, böyümə lazımdır. Poeziya bəşərin diri vicdanı, sərhədləri aşan sevgi səsidir.

Poeziya eşqdir, sevgidir, intuitiv dərketmənin ən qısa yoludur, həyatı işıqlandırır, mənanı tapır, batindən və zahirdən qəlbləri alovlandırmaq gücündədir. Hər gün daha da azğınlaşan, böyüyən qloballaşmanın viran etdiyi vacib insani dəyərləri başa düşmək, hiss etmək, dirçəltmək üçün fərqli mədəniyyətlər arasında poetik qardaşlıq qaçılmazlığa çevrilir..." Çox böyük şövqlə ifadə olunmuş doğru sözlərdir.

Amma nədən bu qədər doğrular dünyamızı kökündən dəyişəcək bir həqiqəti təşkil edə bilmir?

Yazırlar, deyirlər, hər gün eşidirik ki, biz III Dünya müharibəsinin astanasındayıq. Razıyam. Amma III sözü ilə yox. Bir müdrik dostum var. Bir dəfə necəsə dedi ki, dünyada vur-tut, 6 adam vardı: Adəm, Həvva, onların 2 oğlu və 2 qızı. Qardaşlardan biri digərini öldürdü. Yəni, bəşəriyyətin altıda bir hissəsi məhv oldu. Bu göstəricini dünyadakı indiki insan sayı ilə tutuşdursaq, belə məlum olacaq ki, həmin bir nəfər indiki 2 milyard insan deməkdi. Həmin müdrik dostum dedi ki, Qabilin Habili öldürməsi I Dünya müharibəsi idi əslində. Odur ki, bu dünyanın var olduğu bütün zamanlar boyu müharibəsiz və qansız günü olmayıb. Və biz indi neçənci dünya müharibəsinin astanasında olduğumuzu bilmirik. Bu isə o deməkdir, hələ ki nə müqəddəs kitablar, nə də sevdiyimiz poeziya insanları və dünyamızı büsbütün dəyişməyib.

Məndə sual yaranır: bəlkə dünyanı dəyişmək lazım deyilmiş, çünki bu mümkün deyil.

XX əsr dünya ədəbiyyatı tarixinin məlum səhifələrini yaddaşımızı xüsusi gücə salmadan, elə ötəri göz atıb vərəqləyəndə vacib suallar çıxır ortaya: Görəsən, niyə Svetayevanın dəfələrlə tərk elədiyi, Yesenin və Mayakovskinin bütün ömrü boyu rahatlıq tapmadığı və intihar etdiyi, Pasternak və Axmatovanın həmişə əziyyət çəkdiyi Rusiyaya pənah aparmışdı böyük türk şairi Nazim Hikmət? Və niyə Nazim Hikmətin pənah apardığı Rusiyada İosif Brodski əzilmiş, təklənmiş, bir gözü ilə Polşaya, Şərqi Avropaya baxmış, sonra da Amerikaya mühacirət eləmişdi? Ya da Zbiqnev Herbert çoxlarının "Qərbi Avropaya qapı" kimi baxdığı doğma vətəni Polşada niyə uzun müddət duruş gətirə bilməmiş, dəfələrlə gedib-qayıtmışdı? Bəs, Brodski kimi XX əsrin önəmli şairlərindən olan digər böyük polyak şairi Çeslav Miloş niyə Amerikanı seçmişdi? Azadlıq rəmzi adlanan o Amerikanı ki, Eliotun ustad dediyi Ezra Paundu orda həbs eləmişdilər. Eliot da Amerikadan İngiltərəyə köçəndən sonra geri qayıtmaq arzusunda olmamışdı. Amma böyük ingilis şairi Oden, İngiltərə, Avropa və Amerika arasında qalsa da, Avstriyada yaşamışdı ömrünün son illərini. Avropaya Kortasar, Borxes, Oktavio Pas kimi gəlib-gedənlər də çox olmuşdu. Yaxud XX əsrdəki iki dünya müharibəsini böyük yazıçı və şair fəhmi ilə öncədən görən Herman Hesse vətəni Almaniyanı birdəfəlik tərk etmişdi.

Yaxud bu gün XVI Beynəlxalq İstanbul Poeziya Festivalının fəxri qonağı olan, böyük rumın şairəsi, dostum Ana Bladiana, bəlkə də dünyada yeganə şairədir ki, ilk şeirləri çap olunandan həmən sonra, onda xanım Blandiananın 15-16 yaşı ancaq olardı, onun imzasına qadağa qoyulmuş, bu qadağa və təqiblər kiçik fasilələrlə 90-cı illərə qədər davam etmişdi.

Bütün bunlar niyə baş vermişdi?

Svetayevanın, adını "Sonun poeması", "Aqibət poeması" kimi tərcümə edə biləcəyimiz "Poema kontsa" əsərinin bir hissəsini xatırlayıram:

Qetto izbranniçestv!

Val i rov.

Po - hadı ne jdi!

V sem xristianneyşem iz mirov

Pogtı - jidı!

Təxminən, belə tərcümə etmək olar:

Seçilmişlik gettosu!

Səddlər, səngərlər.

Əfv gözləmə!

Bu xaçpərəst aləmdə

Cuhuddurlar şairlər!

Sualımı təkrar edirəm: görəsən, bütün bunlar niyə baş vermişdi? Bəlkə biz, doğrudan da, uşaqlıq adlı xoşbəxt məmləkətdən qovulmuşduq? Bəlkə ustad Hesse haqlıydı: "Bu gözəl dünya dınqıltı əvəzinə musiqi, əyləncə əvəzinə sevinc, pul əvəzinə mənəvi aləm, yalançı inilti-sızıltı əvəzinə əsl iztirab istəyən adamlar üçün heç vaxt həqiqi vətən ola bilməzdi..."

Karl Sendberq yazırdı ki, poeziya quruda yaşayıb uçmaq arzusunda olan dəniz heyvanının gündəliyidir.

Yenə Ana Blandianaya qayıdıram. Bir neçə ay əvvəl onun "Manipulyasiya haqqında yalançı traktat" əsərini oxuyurdum. XX əsrdə xüsusən, bütün şairlərin oxumalı olduğu bu əsərin bir yerini xüsusi olaraq qeyd etmişdim. Ana xanım yazır: "Bəzən tələsik yazdığım əlyazmalarımı oxuyanda (qəfil peyda olduğundan sözləri tez də qeydə almaqdan doğan tələsiklikdən bəhs edirəm) oxşar səslənən sözlərin yazılışında orfoqrafik səhvlərə rast gəlirdim. Əvvəlcə inana bilmirdim: bunlar yalnız diktə zamanı baş verə biləcək səhvlərdi, səslərin qarışıqlığı idi, sanki beyinlə yazı yazan əl arasındakı yol ağır eşidən qulaqdan keçirdi. Sonra yavaş-yavaş açıq-aşkar bir həqiqəti etiraf etməli oldum: sanki kimsə mənə öz dilində bir az anlamsız nələrisə diktə edirdi ki, sonradan mən bunu öz dilimdə yazır, qiraət edir, oxuyur və düzəldirdim..."

Bayaq adını çəkdiyim böyük polyak şairi Miloş "Ars poetika" şeirində isə belə deyirdi:

Poeziyanın xislətində nəsə ayıb bir şey var:

bizdən bir nəsnə hasil olur,

onun içimizdə olduğundan isə xəbərimiz yoxmuş,

budur, gözümüzü elə qırpırıq ki,

sanki içimizdən bir pələng sıçrayıb çıxıb

və quyruğunu qamçıtək

            oynadır günün günorta çağı.

Odur ki, poeziyanı ruhların diktə etdiyini

söyləyənlər doğru deyir,

hərçənd onların mələk olduğunu

düşünməklə mübaliğə edirlər.

Həmin şeirin sonu bu cümlələrlə bitir:

Şeirlər nadir hallarda və istənilmədən yazılır,

çox böyük təzyiq altında və ümidlə ki,

bədxah yox, xeyirxah

            ruhların ötürücüləri olacaqlar...

Sendberq kökü su, vətəni quru, arzusu uçmaq olan birindən, Ana Blandiana və onun böyük sələfi Miloş mətnin kimsə tərəfindən diktə edildiyindən danışırdı.

Hansı diktədən söhbət gedirdi? Diktə edən kim idi?

Bilirsiniz, şairlərdən bəhs etməklə onları dırnaq içində "şərəfləndirən" bir müqəddəs kitab var.

Söhbət "Quran"dan və bu müqəddəs kitabdakı "Şairlər" surəsindən gedir. Orda deyilir:

"Şeytanların kimə nazil olduqlarını sizə xəbər verimmi? Onlar hər bir yalançıya, günahkara nazil olarlar. Şeytanlar mələklərdən oğrun-oğrun eşitdikləri adda-budda sözləri onlara təlqin edərlər. Onların əksəriyyəti yalançıdır! Şairlərə gəlincə, onlara yalnız azğınlar uyar! Məgər görmürsənmi ki, onlar hər bir vadidə sərgərdan gəzib dolaşarlar? Hər tərəfə meyil edir, birini yalandan mədh, digərini isə əbəs yerə həcv edirlər! Və onlar etmədikləri şeyləri deyirlər! Onların dediklərinin əksəriyyəti yalandır! Ancaq iman gətirib yaxşı işlər görən, Allahı çox zikr edən və zülmə uğradıqdan sonra haqlarını alanlardan başqa!"

Yenə Miloşdan sitat gətirmək istəyirəm. O yazırdı ki, vaxt vardı, bizə dərdə və bədbəxtliyə səbri öyrədən müdrik kitabları oxudurdular yalnız: "Bu, dəlixanadakı minlərlə səhifəni oxumaqla, vərəqləməklə eyni şey deyil... O yazırdı ki, öz əsrinə xas poetik dilin mübtəla olduğu düşkünlüklə vidalaşıb. Çünki poeziya özünün şəffaf şüşəyə çırpılan hürkmüş quş davranışıyla sübut edir ki, bizə xəyallar bəs eləmir. Odur ki, ilk olan elə birinci də olmalıdır. Həqiqət nitqimizə qayıtmalıdır, elə bir məna ki, mütləq istinad nöqtəsi olmadan mümkün deyil".

Katolik keşişlə jurnalistin söhbətini xatırlayıram. Jurnalist keşişə: - Dünyada bu qədər qan, qətl, xəstəlik, müharibə var ikən, nədən Yaradan dünyanı məhv etmir? Axı şər xeyiri üstələyir. Keşiş təbəssüm edir və sakitcə cavab verir: - Hər gün təxminən, 1 milyard insan qalan 5-6 milyard insanı yedirdə bilmək niyyəti ilə sübh tezdən evindən çıxır. Bircə bu niyyət, bu fakt bəs edir ki, xeyirin daha çox olduğunu görə biləsən.

Dünya müharibələr tarixi, bizim vərdiş etdiyimiz ədəbiyyat isə təəssüf ki, insan yaralarının və ağrılarının tarixçəsidir. Və nə qədər ki, tarix yalnız televizorda və sosial şəbəkələrdə görüntülənən, çoxaldılan nəsnə olaraq qəbul ediləcək, həqiqət isə hansısa arxivlərdə tozlanacaq, bizim yazdığımız ədəbiyyatlar ciddiyyət və təsir gücünə malik olmayacaq. Nə qədər ki, Tarix deyilən müdhiş nəsnə içsəl baxışla gerçəkliyi görmə işinə mane olacaq, şeirlər, sözlər duaya və əmələ qədər böyüməyəcək, heç nə dəyişməyəcək. Belə olmayınca bütün sənət, şeir də o cümlədən, əməlin yanında puç və heçlik olacaq. Çünki ən təsirli metafora yenə əməldir.

Qayıdıram suala: "Şeir nədir və niyə hələ də şeir?" Şeir sözdür, söz sənətidir. Niyyət söz demək yox, xeyir olanda, söz niyyətə bənzəyəndə və əmələ çevriləndə həqiqi böyük, xeyirli ədəbiyyat yaranacaq və o bizi xilas edəcək.

Niyə şeir? Çünki biz xilas olmamışıq.

İndi isə icazə verin, Eliotun yazdıqlarından bir fraqment oxuyum:

Yaz və payız, doğuluş və ölüm!

Niyyətdən əmələ sonsuz təkrarlar;

Rahatlıq deyil, hərəkəti,

Sükut deyil, nitqi,

Kəlam deyil, yalnız sözləri öyrədən

Sonsuz axtarışlar və kəşflər.

Öyrəndiklərimiz bizi bilgisizliyə yaxınlaşdırır,

Bilgisizlik bizi ölümə yaxınlaşdırır,

Allaha deyil, ölümə.

Hanı ömürdə itirdiyimiz həyat?

Hanı bilikdə itirdiyimiz müdriklik?

Hanı informasiyada itirdiyimiz bilgi?

***

İlahi ilhamla deyirəm:

Ey ağıllı adamların bədbəxt şəhərləri,

Ey ziyalıların zavallı tör-töküntüləri,

Öz bicliyinin dolanbaclarında azmışlar,

Öz kəşfləri tərəfindən satılmışlar:

Mən sizə əl verdim, dua üçün açmadınız,

Mən sizə nitq verdim,

susmadan çərənlədiniz,

Mən sizə Qanun verdim,

siz müəssisələr qurdunuz,

Mən sizə dostluğu

            bəyan etsin deyə, dodaq verdim,

Mən sizə ürək verdim,

siz şübhələrlə hər şeyi uçurdunuz,

Mən sizə seçim verdim, tərəddüd etdiniz,

Bəhrəsiz fikirlə düşüncəsiz

            əməl arasında vurnuxdunuz.

***

Kitab yazan və çap edən çoxdu,

Adını qəzetdə-kitabda

görmək istəyən çoxdu.

Kitab-dəftərdən qumar güdürlər, hərçənd.

Siz çox oxuyursuz,

Allah sözündən başqa,

Siz çox şey ucaldırsız,

Allah evindən başqa.

Diqqətiniz üçün təşəkkür edirəm.

© Müəllif hüquqları qorunur! Mətndən istifadə etdikdə istinad mütləqdir!