Turan birliyi ideyasının gerçəkləşdiyi, humanitar elmlər kompleksi olan türkologiyanın genişləndiyi hazırkı vaxtda bu fəaliyyət sahəsi yeni mənalar kəsb etməkdədir. Elmi mərkəzlər daha fəal işləyir, jurnallar, kitablar buraxılır. Elə bu sahənin dərin bilicisi - 10 ildən bəri "Ədəbiyyat qəzeti"nə rəhbərlik edən tanınmış tənqidçi, publisist, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, Əməkdar mədəniyyət işçisi Azər Turanla söhbətimiz də bu haqdadır.
- Azər müəllim, bildiyimiz kimi, Osmanlı dövründə türkologiyaya o qədər maraq olmasa da, Türkiyə Cümhuriyyəti yaradıldıqdan sonra Mustafa Kamal Atatürkün rəhbərliyi ilə birbaşa bu sahə ilə məşğul olan tarix və dil qurumlar yaranıb. Eyni təmayül Azərbaycana da sirayət edib. 1926-cı ildə Bakıda Birinci Türkoloji Qurultay keçirilib. Sonrası da məlumdur. Bu barədə düşüncələrinizi dinləmək istərdik.
- Qurultay barədə öncə deyim ki, Bakının öz intellektual həyatını yüksək səviyyədə qoruyub saxlaya bilməsi 1926-cı ildə Rusiya şərqşünaslıq elminin klassiklərindən biri - akademik Bartold tərəfindən etiraf olunub ki, bu da adamda xoş təəssürat doğurur. Əlverişli coğrafi və elmi mövqeyin üst-üstə düşməsi, XX yüzilin ilk çərəyində dünya türkologiyasının ən aktual problemlərinin Bakıda müzakirə olunması ictimai fikir tariximizin başucaldan səhifəsini təşkil edir. Birinci Türkoloji Qurultayın Bakıda keçirilməsi qərarına gələnlərin, şübhəsiz ki, həm də siyasi maraqları var idi, amma hər halda, türkologiya tarixi öz yeni və daha geniş miqyaslı səfərinə Bakıdan başlayırdı.
1926-cı ilin 26 fevralından martın 6-na kimi davam edən və 17 iclası keçirilən qurultayda 93-ü türk və 38-i başqa millətlərin təmsilçisi olaraq 131 nəfər nümayəndə iştirak edirdi. 22 nəfərdən ibarət olan Rəyasət heyətinə Ağamalıoğlu, Ruhulla Axundov, akademik Bartold, Baytursun, Baraxov, Borozdin, Həbib Cəbiyev, Qalimcan İbrahimov, İdelquzin, Köprülüzadə, Qorxmazov, Naqamov, Naqovitsin, Oldenburq, Pavloviç, Samoyloviç, Tınıstanov, Bəkir Çobanzadə, Berdiyev, Akçoraklı, Umar Əliyev, Mentsel seçilmişdilər. Fəxri Rəyasət heyətinə isə Əli bəy Hüseynzadə, Banq, Mustafa Quliyev, akademik Marr, Lunaçarski, Tomsen seçilmişdi. Qurultayda nümayəndə kimi iştirak edən digər ziyalılar və dövlət xadimləri: Sultan Məcid Əfəndiyev, Salman Mümtaz, Həmid Sultanov, Mirzə Davud Hüseynov, Hənəfi Zeynallı, Əhməd Pepinov, Xalid Səid Xocayev... Yaxud sadəcə qonaq kimi qatılan Hüseyn Cavid... Qəribədir ki, bu insanların hamısı, o sıradan başqa respublikaları təmsil edənlərin də böyük əksəriyyəti sonralar Stalin repressiyasının qurbanı olublar.
Türkoloji Qurultay barədə tarixi həqiqətlər hələ təfərrüatına qədər araşdırılmayıb və doktor Nəriman Nərimanovun türkoloji qurultayın keçirilməsi, Azərbaycanda latın qrafikasının tətbiq olunması ilə bağlı fəaliyyəti, xidmətləri, təəssüf ki, çox az işıqlandırılıb. Halbuki, Nəriman Nərimanov bu məsələdə görünən və görünməyən tərəfləri ilə özü barədə düşünməyə kifayət qədər ciddi əsaslar verən, sovet siyasi bumeranqının ilk qurbanlarından və şəhidlərindən biri idi. Türkoloji Qurultayın keçirilməsi ideyasının ilk müəlliflərindən biri və bəlkə də birincisi olan Nərimanovun əlifba islahatı yolundakı fəaliyyəti barədə 20-ci illər Türkiyəsinin ideoloji həyatında xüsusi yeri olan doktor Rza Nurun "Hayat və hatıratım" kitabının 3-cü cildində hədsiz dərəcədə qiymətli tarixi həqiqətlər yazılıbdır.
- Yeri gəlmişkən, o zaman latın əlifbasının qəbulu ilə bağlı müzakirələrdə Hüseyn Cavidin də adı keçirdi, eləmi?
- Bəli. Bu da xüsusi vurğulanmalıdır ki, SSRİ-də yaşayan türklər əlifba inqilabına Türkiyə türklərindən daha əvvəl başlamışdılar. Türkiyədə latın əlifbasının qəbulu 1928-ci ilin 1 noyabrında Türkiyə Böyük Millət Məclisinin qərarı ilə gerçəkləşmişdi. Amma Azərbaycanda Nəriman Nərimanov, yuxarıda qeyd etdiyim kimi, hələ 1920-ci ildən bu məsələylə məşğuldu. 1921-ci ilin son günlərində - dekabrın 30-da Darülmüəllimin salonunda şura ziyalılarının ümumi yığıncağında türk əlifbası ilə əlaqədar keçirilən iclası da doktor Nərimanov açmışdı və həmin toplantıya sədrlik etməyi Hüseyn Cavidə tapşırmışdı.
Bir haşiyə çıxım. Hüseyn Cavid haqqında sənədli filmin üzərində çalışarkən Birinci Türkoloji Qurultayın kinoxronikasına rəhmətlik Turan Cavidlə bir yerdə baxdıq. Həmin iclasda 2-ci sırada əyləşmiş adamın Hüseyn Cavid olduğunu Turan xanım birmənalı şəkildə təsdiq etdi. Ümumtürk ədəbi dilinin naminə mücadilə verən Cavid əfəndinin əlifba məsələsinə münasibəti, çox qəribədir ki, qurultayda ümümtürk ədəbiyyatının bir sıra məsələləri ilə yanaşı, həm də ortaq türkcənin tarixi barədə danışan Fuad Köprülünün həmin günlərdə "Yeni fikir" qəzetinə verdiyi müsahibəsində dediyi fikirlərlə az qala, eyniyyət təşkil edirdi. Cavid əfəndi latın əlifbasına keçidlə əlaqədar 1922-ci ildə "Latınçılar komissiyasına" ünvanladığı məktubunda yazırdı: "Komissiyonda ərz etdiyim kimi, mən nə latınçıyam, nə də islahçı... olsa-olsa, mən yalnız türk dünyasının haqqı ilə anlayan, alim, mütəxəssis lisançı və əlifbaçı vətəndaşların gələcəkdəki təcrübələrindən istifadə edən bir müəllim ola bilərəm və şimdilik heç bir komissiyonda iştirak etməm". Bu, Cavidin üslubu idi: nəzakətli və siyasi.
Onu da deyim ki, Azərbaycanda əlifba islahatının ilk müəllifi Mirzə Fətəli Axundovdu, amma uzun illər islahatla bağlı yekdil qənaətin hasilə gəlməməsi də düşündürücüdür. Xüsusən, XX yüzilliyin əvvəllərində maarifçi və romantik mədəniyyətin təmsilçiləri, o cümlədən 1903-cü ildə İsmayıl bəy Qaspıralı, 1907-ci ildə Əli bəy Hüseynzadə bu xüsusda öz açıq mövqelərini ortaya qoymuşdular. İsmayıl bəy Qaspıralı əlifbanın islahını deyil, təhsilin, məktəbin islah edilməsini önə çəkirdi. Ümumiyyətlə, türk xalqlarının vahid əlifba seçimi ilə bağlı görüşlər birmənalı deyildi... Türkoloji qurultayda, az qala, belə demək mümkündür ki, iki tərəf - səmimi türk ziyalıları və Kremlin milli siyasəti iştirak edirdi. Qurultayın işində professor Bəkir Çobanzadənin fəaliyyəti daha əhatəli görünürdü. Çobanzadə qurultayda bir sıra çıxışlar etmişdi. "Türk ləhcələrinin yaxın qohumluğu", "Elmi terminologiya sistemi" məruzələrinin müəllifi Çobanzadəydi. Bu məruzələr Çobanzadənin dünya türkoloji mühitində nüfuzunun yüksəlməsinə güclü təkan verdi.
Türkoloji Qurultayda yeni əlifba haqqında, türk dillərinin və türk dilinin başqa dil ailələri ilə əlaqələrinin öyrənilməsi haqqında, ana dilinin tədrisi metodikası haqqında, "Türk xalqları tarixini öyrənməyin müasir vəziyyəti və cari vəzifələri" məruzəsi üzrə, ölkəşünaslıqla bağlı məruzələr üzrə, türk dillərinin orfoqrafiyası haqqında, təşkilat komissiyası barədə, türk dillərində elmi terminologiya sistemi haqqında qətnamələr, eləcə də etnoqrafiya komissiyasının qətnaməsi qəbul edilmişdi. Qurultay latın əlifbasının ərəb əlifbasından üstün olduğunu elan etmişdi, türk dillərinin elmi qrammatikasının və lüğətinin tətbiq olunmasını qərara almışdı, arxeoloji tədqiqatların keçirilməsi, xarici müəlliflərin türkologiyaya aid əsərlərinin nəşri, salnamələrin toplanması, ölkəşünaslığın inkişafı ilə əlaqədar işlərin görülməsi, türk dillərinin orfoqrafiya lüğətini yaratmaq, türkolojiyə aid olan bütün materialların toplanıb siyahıya alınması, hər bir türk respublikasında elmi terminlər lüğətinin yaradılması və s. barədə qərarlar qəbul etmişdi.
Fakt budur ki, keçmiş SSRİ-də yaşayan türklər, əsasən, 1927-ci ildən 39-40-cı illərə kimi ərəb əlifbası əvəzinə latın qrafikasından istifadə etdilər. 30-cu illərin sonundan etibarən türk xalqlarının əlifbası yenidən dəyişdirildi, daha doğrusu, təcavüzə məruz qaldı, ənənəvi rus - kiril əlifbası türklərə tətbiq olundu. Amma, hər bir halda, Türkoloji Qurultay XX əsr Azərbaycan elmi-mədəni həyatının parlaq bir mərhələsini təşkil edir.
- Azər müəllim, dediyiniz kimi, həmin qurultay ötən əsrin ən əhəmiyyətli hadisəsi olaraq, yaddaşlarda qalıb. Bu, həm də bir növ on illər sonra zamanın diktəsindən yaranan türk birliyinin bünövrə daşı sayılır. Dövlət səviyyəsində hüquqi qiymətini Azərbaycan ikinci dəfə öz dövlət müstəqilliyini bərpa etdikdən sonra aldı. 2005-ci il noyabrın 5-də Prezident İlham Əliyev bu mötəbər tədbirin 80 illik yubileyinin keçirilməsi haqqında sərəncam imzaladı və ölkəmizdə bununla əlaqədar beynəlxalq konfrans keçirildi. 2016-cı ildə isə 90 yaşı qeyd olundu. Bununla bağlı sərəncamda deyilirdi ki, ötən dövr türkologiyaya dair araşdırmalar sahəsində yeni konsepsiyaların formalaşdırılması, Azərbaycanın dünyamiqyaslı türkoloji araşdırmaların nüfuzlu mərkəzlərindən biri kimi tanınması ilə əlamətdardır. Qazanılan nailiyyətlər eyni zamanda qurultayın təşkilinə töhfələr verən və təəssüf ki, bir qədər sonra günahsız repressiya qurbanı olan görkəmli türkoloq alimlərin xatirəsinə ehtiramın ifadəsidir. Ötən ilin sonunda isə sizin də iştirakınızla Bakıda "Türk dünyasında milli kimlik və mədəni irs" mövzusunda III Beynəlxalq Türkoloji Konqres keçirildi. Çıxış da etdiniz.
- Bəli. Milli kimlik məsələsinə həsr olunmuş Türkoloji konqresdə türk milli kimliyini ilk dəfə sosioloji tədqiqata cəlb etmiş Əli bəy Hüseynzadəyə aid məruzənin olmayacağını nəzərə alıb çıxışımı böyük mütəfəkkirin fikirləri üzərində qurmaq qərarına gəldim.
Bəllidir ki, türklərdə milli kimlik anlayışı tarixən müxtəlif aşamalardan keçir. İlk mərhələ 1072-74-cü ildən etibarən, yəni Mahmud Kaşğarinin "Divan"ından başlayır. Yeni dövrdə isə bunun iki qaynağı vardır. 1883-cü ildə İsmayıl bəy Qaspıralının irəli sürdüyü "Dildə, fikirdə, əməldə birlik" düsturu və 1905-ci ildə Əli bəy Hüseynzadə tərəfindən verilmiş sual: "Türklər kimdir və kimlərdən ibarətdir". Xatırlasaq ki, Kaşğari "Divan"ı türkoloji elmə yalnız 1915-ci ildən sonra bəlli olmuşdur, deməli, etiraf etməliyik ki, 1905-ci ilə qədər məsələnin bu şəkildə əsaslı qoyuluşu və nəzəri izahı olmayıbdır. Hüseynzadə "türklər kimdir?" sualını linqvistik, etnoqrafik, antropoloji, etnoloji, coğrafi, tarixi, ədəbi, eləcə də dinlər tarixi baxımından - şamanizmdən başlayaraq, buddizmə, lamanizmə, maniheizmə, siryanilərin nəsturi əqidəsinə, xristianlığa, islama qədər - ilk dəfə tədqiqata cəlb edirdi. Hüseynzadə türklərin əlifba sisteminə müxtəlif dövrlərdə tapındıqları dinlərin əsaslı təsir göstərdiyini də elmi dəlillərlə şərh edirdi. Bu baxımdan onun Uyğur əlifbası barədə fikirləri xüsusən önəmliydi.
Hüseynzadənin 1905-ci ildə yaratdığı düşüncə dalğası 1920-1925-ci illərdə Ziya Gökalpın "Türk törəsi" və "Türk mədəniyyət tarixi" kitablarında davam etdirildi.
Doğrudur, türk alimləri daha başqa tarixi ünvanları nişan verə bilərlər. Məsələn, Şəmsəddin Saminin "Qamusül alam", Əhməd Vefiq Paşanın "Şəcəreyi-Türki", "Ləhceyi Osmani", Nəcib Asimin uyğur, cığatay, osmanlı dilləri barədə tədqiqlərini xatırlada bilərlər. Yaxud kimsə deyə bilər ki, türk kimliyi humanitar dövriyyəyə XIX yüzildə Osmanlının milli şairləri tərəfindən qatılıb. Bunu əsaslandırmaq üçün Mehmet Emin Yurdaqulun "Türkcə şeirlər" kitabından XX yüzilin əvvəllərində təkcə Azərbaycanda deyil, Türküstan cədidçiləri arasında da kifayət qədər populyar olan "Mən bir türkəm, dinim, cinsim uludur" misraları ilə başlayan "Cəngə gedərkən" şeirini xatırlada bilər. Lakin bunlar ilk təşəbbüslər idi, modern çalışmalara bir vəsilə idi.
- Azər müəllim, deyə bilərikmi ki, Əli bəy Hüseynzadəyə qədər "Türk kimdir?" sualı tam cavablandırılmamışdı?
- Əlbəttə. Fikrimi bir az da aydınlaşdırım. Tutaq ki, Mehmet Emin "Mən bir türkəm" deyir. Ancaq o illərdə. Hüseynzadə deyirdi ki, içimizdə özbəklərin, qırğızların, başqırdların türk olduqlarını bilməyənlərlə yanaşı, türklükləri ilə iftixar etdikləri halda, türkün kim olduğunu bilməyənlər də çoxdur. Əli bəy Hüseynzadənin tarixçiliyi müasir olduğu qədər də elmi, həm də türkşünaslıq terminolojisinə rəvac verərək yaranan tarixşünaslıq idi. Onun "Türk kimdir?" sualı da, sualın cavabı da yeni idi. Belə ki, Hüseynzadənin "Türk kimdir?" sualına verdiyi cavabı Şəmsəddin Saminin "Qamus ül-alam" əsərindəki cavablarla qiyaslandırmaq olmaz. Hərçənd Hilmi Ziya Ülkenin "Türkiyədə çağdaş düşüncə tarixi" kitabında belə cəhdlər olmuşdur. Əslinə qalsa, Əli bəy Hüseynzadənin yazısında Şəmsəddin Saminin tatarlar, qırğızlarla bağlı qələmə aldığı bəzi yanlış mülahizələr də təshih olunurdu.
Məsələn, Şəmsəddin Sami yazır: "Qırğız lisanının ədəbiyyatı yoxdur. Qırğızlar bədəvidir". Şəmsəddin Samidən 14 il sonra Əli bəy Hüseynzadə onun bu fikrini təshih edir: "Qazaq qırğızlar "lirik" deyilən hissiyyat şeirlərinə, qəzələ rəğbət göstərdikləri halda, daha parlaq, daha möhtəşəm bir tarixi keçmişə, qəhrəmanlıq tarixinə malik bulunan qaraqırğızlar "epik" deyilən dastanlardan zövq alır, öylə şeirlər vücuda gətirməyə meyil göstərirlər!.. Qırğızların bu növ əşarı başlıca sarı noğay qəbiləsindən olan "Ər Manas" nam qəhrəmanın hünərlərini təsvir ediyor...".
Yuxarıda xatırlatdığım məqaləsində Hüseynzadə Azərbaycan manasşünaslığının əsasını qoyur, Manasın mənsub olduğu Sarınoğay əşirətindən söhbət açır, Çingizi, Teymuru məramlarına çatdıran qırğızlardan bəhs edir, Orta Asiya torpaqlarında təlatümlər, girdablar hasilə gətirən qırğızların bədii zövqünü təhlil edirdi...
Əli bəy Hüseynzadə 1905-ci ildə "Tatar milləti yoxdur, tatarlar kimi tanınan millət türk millətidir" qənaətinə gəlmişdi. "Türk var, moğol var, fəqət tatar yoxdur. Krımlılar, kazanlılar, oranburqlar və sairə həp türk oğlu türkdürlər. Kəndilərinə nə qövmdən olduqları türkcə sual olunsa, "türküz", - deyə cavab verirlər. Bunlara başqa xalqlar tərəfindən bir yanlışlıq olaraq tatar denilmişdir...". 7 il sonra, 1912-ci ildə yazdığı "Tatar milləti" məqaləsində İsmayıl bəy Qaspıralı da Əli bəy Hüseynzadənin bu qənaətinə qoşuldu.
- Çingizin, Teymurun milli kimliklərini, türklük üçün çalışdıqlarını şüurlarda ilk dəfə Hüseynzadə təsbit edib...
- Elədir. Məlumdur ki, 1904-cü ildə osmanlı cəmiyyətində Çingizi, Teymuru türklərin iftixar qaynağı, hərb dahisi adlandırmaq milli humanitar fəlakət mislində anlaşıla bilərdi. Amma 1903-cü ildən etibarən Yusif Akçura və Əli bəy Hüseynzadə onları Türk böyükləri silsiləsinə əlavə etdilər. Türk birliyini onlarsız təsəvvür etmədilər və beləcə Osmanlıda türk milli düşüncəsinin, daha geniş miqyasda Turan düşüncəsinin əsasını qoydular.
Çıxışımda dedim ki, Türk dünyasında milli kimlik və kültürəl miras mövzusunda keçirilən bu konqresdən bir sıra yeni suallara cavab tapılmasını ümid edirik. Məsələn, milli kimlik anlayışı hansı mənanı ehtiva edir, ortaq türk dili, yoxsa ortaq milli kimlik daha önəmlidir? Milli kimlik hansı məzmunu qapsayır, problem ilk dəfə tarixin hansı mərhələsində sosioloji düşüncənin tədqiq predmetinə çevrilmişdir və sair.
Qeyd etdim ki, III Beynəlxalq Türkoloji Konqresi 2024-cü ildə İslam Dünyasının Mədəniyyət Paytaxtı elan edilmiş Şuşaya bir ərməğandır. Unutmayaq ki, ərəb-fars tərkibindən arıdılmış saf türkcə şeirlər ilk dəfə Vaqif tərəfindən Şuşada yaradılmışdır. Yaxud Şuşa Mədəniyyət Paytaxtıdırsa, o zaman alimlərimizin də öhdəsinə, tutaq ki, həm də belə bir suala cavab tapmaq düşür: Yurdaqulun "Mən bir türkəm, dinim, cinsim uludur" şeirinə 1907-ci ildə Şuşada musiqi yazan bəstəçi kim olub? Şuşalı xanəndələrin XX yüzilin ilk 10 ilində oxuduqları, yaxud plastinkaya, vala, yəni plaka yazdırdıqları həmin mahnının yaranma səbəbi hansı tarixi zərurətdən doğub?
İnanıram ki, milli kimlik probleminə həsr olunmuş belə konqreslər türkologiyanın yeni və ən aktual suallarına verdiyi yeni və obyektiv cavablar verəcək, qarşıda geniş üfüqlər açacaqdır.
"Xalq qəzeti", 16 may 2025
Hazırladı:
Əli NƏCƏFXANLI
© Müəllif hüquqları qorunur! Mətndən istifadə etdikdə istinad mütləqdir!
