Bu günlərdə yazıçı-dramaturq Pərvinin "Anarla söhbətlər" adlı yeni kitabı işıq üzü görüb. Kitabda Xalq yazıçısı Anarla onun yaradıcılığı ətrafında, həmçinin ümumilikdə ədəbiyyat, sənət söhbətləri yer alıb. Çağdaş "podkast" üsulu ilə çəkilmiş söhbətlərin video-versiyası da kitabda oxuculara QR kodlar vasitəsilə təqdim olunur. Yazıçının daha öncə müsahibələrində toxunmadığı məsələlər, bioqrafiyasının maraqlı məqamları bu söhbətlərdə eksklüziv olaraq yer alıb.
Qeyd edək ki, bu kitab Pərvinin Xalq yazıçısı Anarın yaradıcılığını təhlil etdiyi altıncı kitabıdır. Kitabdan ən maraqlı müsahibəni "Ədəbiyyat qəzeti" oxucularına təqdim edirik.
(Əvvəli ötən sayımızda)
Pərvin: - Necə mübarizə aparmaq lazımdı bəs? Məsələn, siz ziyalı kimi, bu məsələni mən bilirəm ki, dəfələrlə danışmısız, hətta Milli Məclisdə işlədiyiniz vaxtlarda, deputat olduğunuz vaxtlarda, bütün bu dalğanın başlanğıcında bu məsələləri qaldırmısız və demisiz. Hansısa mənada bir fikir irəli sürülür ki, çağdaş tamaşaçı bunu istəyir. Biz necə eləyək ki, tamaşaçı başqa nəsə istəsin?
ANAR: - Televiziya rəhbərləri ilə danışanda, deyirlər ki, tamaşaçı bunu istəyir. Mən də deyirəm, tamaşaçını buna alışdırmısız ki, bunu istəyir də. Sən indi deputatlıq dövrünü yada saldın, o vaxt mədəniyyət komissiyasının sədri idim mən, tək deputat kimi yox, yazıçı kimi də dəfələrlə çıxış eləyirdim ki, bizdə televiziyada mədəniyyət kanalı olmalıdı. İndi doğrudan da, az-çox mədəniyyətə xidmət eləyən kanal, bizim televiziyanın Mədəniyyət kanalıdı - İctimai televiziya kanalı və Mədəniyyət kanalı. Bu iki kanalda mən baxıram ki, burda hər halda maarifçi verilişlər olur, sənət haqqında danışırlar və bu məni çox sevindirir. Amma bəzilərini, adlarını çəkmirəm, açırsan söyüş, dava-dalaş, qeybət, ya da ki, ucuz musiqi nömrələri.
Pərvin: - Üzücü bir vəziyyətdi... Heç şübhəsiz ki, sizin çox mükəmməl təhsiliniz var və o dövrdə ziyalı övladlarının musiqi məktəblərində təhsil almaları, daha sonra ali məktəbdə oxumağınız, daha sonra ali ssenari kursları, rejissor emalatxanası və s. ömrünüzün yarısını az qala oxumusuz və daha sonra da bütün bu kitablar aləmində keçən həyatınız... Amma bununla bərabər, mənə elə gəlir ki, əgər sizin haqqınızda "Self meyd" ifadəsini işlətsək ki, siz xeyli dərəcədə bütün bu mühitin içərisində həm də özünüz özünüzü yaratmısız, burda tərcümələrinizin də xidmətini demək vacibdi ki, sanki bu tərcümələri etməyi özünüzə bir sifariş etmisiz ki, bu müxtəlif mətnlərin vasitəsilə həm dilin imkanlarını tapmaq, həm də özünüzü ifadə etmək üçün. Bax, bunu necə şərh edərdiniz?
ANAR: - Tərcümələrimə iki cəhətdən yanaşmaq olar. Biri o ürək üçün, qəlb üçün etdiyim tərcümələrdir ki, sevdiyim şairləri tərcümə etmişəm. Məsələn, Pasternak o vaxta kimi heç tərcümə olunmamışdı və mən istəyirdim ki, o tərcümə olunsun. İlk tərcümələrdə onun 4 şeirini, sonra 5 şeirini tərcümə eləmişəm. Mayakovskini də eləcə. Doğrudur, onu atam da tərcümə edib. Mən "Sovet pasportu" kimi şeirlərini yox, lirik şeirlərini, eləcə də Yeseninin şeirlərini, yəni mənə yaxın olan mətnləri tərcümə eləmişəm. Bu, qəlbin sifarişi ilə olan işdir. Səlim Babullaoğlu "Dünya ədəbiyyatı" dərgisini, tərcümələrimdən ibarət kitab kimi buraxdı. Ordakı tərcümələrdə məqsədim başqa idi. Orda mən ən müxtəlif mətnləri, məsələn, lap qədim şumer mətnlərindən tutmuş, yapon mətnləri, Avropa mətnlərini yoxlamaq istəyirdim ki, Azərbaycan dilində bunları necə ifadə eləmək olar. Dilimizin imkanlarından istifadə edərək qəliz mətnləri, dilimizdə necə ifadə etmək olar. Çünki bunlar çox qəliz mətnlərdi, çoxmətləbli mətnlərdi. Bu şeylər ondan yaranıb. Bir də, sifarişlə olan tərcümələrim var. Vaxtilə rəhmətlik Tofiq Kazımov məni dəvət elədi ki, Şekspirin "Fırtına" pyesini qoymaq istəyirəm, tərcümə elə. Onu da mən ağ şeirlə tərcümə elədim. Yəni Şekspirdə də ağ şeirlərdir. Mən ingiliscə bilmirəm, hər halda ingilis mətninə baxdım. Niyə ingilis mətninə baxdım, deyim sənə; ruscadan tərcümə eləyirdim və orda "dollar" sözü vardı. Dedim, yəni Şekspirin vaxtında dollar olub? İngiliscəsinə baxdım, gördüm Şekspirin özündə dollar sözü var.
Pərvin: - Çox maraqlıdır. Bu ardıcıl dediyiniz tərcümələr ki var - Şumer mətnləri, hətta ərəb fəlsəfəsini ifadə edən mətnlər, sufizm, zenbuddizm, bunların hamısının müəyyən xarakterik parçalarını tərcümə eləmisiniz, bunlar həm də sizə bir yaradıcılıq üçün də mövzu verib, detal verib. Bir az istəyirəm, bu keçidlərdən də danışaq. Məsələn, zenbuddizm mətnlərini tərcümə eləmisiz, həmin mətnlərdən "Macal" əsərinizdə hansısa mənada yararlanmısınız? İstəyirəm, bu haqda bir az danışaq.
ANAR: - Mənim, hər halda fikirlərimi, dünyagörüşü də deyə bilərik buna, formalaşdıran 3 cərəyanı deyə bilərəm: zenbudduzm, sufizm, bir də ekzistensializm. Yenə də təkrar edirəm ki, əlbəttə, mən bunların heç birində mütəxəssis saymıram özümü. Amma az-çox bələdəm. Və bələd olduğum dərəcədə bunların mənə təsiri olub. Sufizmin də təsiri olub, zenbuddizmin də, ekzistensializmin də. Ekzistensializmin təsiri haqqında, hətta türk tədqiqatçıları da yazır. Onlar "varoluş" deyirlər buna, biri yazır ki, Anarın yaradıcılığında varoluşun ünsürləri çox böyükdür. Özü də qəribədir ki, bunların hamısı çox fərqli, amma hardasa bir-birinə yaxın təlimlərdir. Ona görə də bu cəhətdən mənə məhrəmdilər.
Pərvin: - Məsələn, hər birinə aid bir cümləlik, yaxud bir neçə cümləlik belə açar, kod deyə bilərsiz? Məsələn, Anara görə ekzistensializm nə deməkdir və s.
ANAR: - Mən davranışımda, həyat tərzimdə bir müdrik "Balığı at dəryaya, balıq bilməsə də, Xaliq biləcək" xalq məsəlinə əsaslanırdım. Yəni bir işi eləyəndə bundan təmənna gözləmə. Amma zenbuddizmlə tanış olanda gördüm ki, o daha yüksək əxlaqdır. O deyir ki, əgər sən yaxşılıq edəndə bunun əvəzini Allahdan gözləyirsənsə, bu yenə də təmənnalıqdır. O deyir ki, gərək sən heç bunu fikirləşməyəsən. Gördüm ki, bu daha yüksək əxlaq meyarıdır. Sufizmdə isə İbn Sina ilə bir məşhur sufinin söhbəti var, çox maraqlıdır. Orda söhbətdən sonra bunların ikisindən də soruşurlar ki, siz bu söhbətdən nə anladınız? İbn Sina deyir ki, mənim bildiyimi o duyur. Sufi isə deyir ki, mənim duyduğumu o bilir. Yəni bu, duyğuyla bilginin vəhdətidir. Ekzistensializm də çox geniş bir fəlsəfədir, mən onun dərinliklərinə varmaq istəmirəm. Amma ekzistensializmin əsası odur ki, ateizmə münasibətdə deyir, bizimçün vacib deyil Allah var, yoxsa, yox. Biz deyirik ki, Allah varsa da, yoxdursa da, insan öz iradəsi ilə hərəkət eləməlidir. Yəni hər şeyi Allahın boynuna qoymamalıdır insan. Əsas fikri budur, mən bir az bəsitləşdirib söylədim.
Pərvin: - Siz bunları danışdıqca, Anar müəllim, mən əsərlərinizdən onlarla nümunə gətirə bilərəm ki, dediyiniz ideya hansı əsərinizdə necə görünür. Bunları şərh eləməklə haqqınızda təzə bir dissertasiya yazmaq olar, ona görə də uzun danışmaq istəmirəm. Həqiqətən, bu tam səmimi bir reaksiyamdır...
ANAR: - Mən heyrət edirəm, hətta gülməyim gəlir ki, sən necə yaxşı bilirsən mənim fikirlərimi.
Pərvin: - Ciddi deyirəm, yüz dənə nümunə gətirə bilərəm. Ekzistensializmdən danışanda deyək ki, əgər insanın dünyayla yadlaşmasıdırsa, burda ilk göz önünə gələn "Macal"ın Fuad Salahlısıdır, sufizmdən danışanda tamamilə başqa əsərdən, elə "Gözmuncuğu"nun özündən çoxlu misal gətirmək olar.
ANAR: - "Macal"da bilirsən, sufizm deyil, zenbuddizmdə deyir bunu...
Pərvin: - Həqiqət insana birdən çatır...
ANAR: - Bəli, Fuadın axırdakı sözü süni görünə bilər ki, bu cür bütün həyatını karyerasına həsr eləmiş bir adam, ömrü boyu bu yolla gedən adam mənsəb vəzifə pilləsinin yüksək nöqtəsinə çatdığı bir anda birdən imtina edir, qayıdır evə ki, akvariumu, balıqların suyun dəyişim... Bu süni görünə bilər. Amma zenbuddizm fəlsəfəsi etibarilə ki, həqiqət insana birdən açılır, bu gerçəkdir.
Pərvin: - Əgər "Macal" əsərinin finalında Fuad gəlib anasına balıqların suyunun niyə dəyişdiyinə qərar verdiyini uzun-uzun izah eləsəydi, bu, həqiqətən də, məni bir oxucu kimi çox pərişan eləyərdi. Çünki o yerdə ki didaktika önə çıxır, orda bütün dediyiniz nəzəriyyələr zəifləyir...
ANAR: - Mən bir fikri çeynəməyi sevmirəm. O yerdə ki fikrini ifadə eləyirsən çatır, çatır, çatmırsa, heç... Amma orda əsərin ideyasın çeynəyəsən, bu düzgün deyil. Söhbət zamanı bu ola bilər, çünki bu söhbəti, məsələn, məsələni izah elədim zenbuddizm fəlsəfəsi məsələsində. Amma bunu nəsrdə yazsam ki, Fuad ona görə gəldi ki, çünki fəlsəfəyə görə həqiqət birdən çatır, filan...
Pərvin: - Yox, zenbuddizmdən başqa... Məsələn, sizin əsərin finalını Allah eləməmiş, primitivləşdirsək, bu ola bilərdi ki, anası sual verəndə ki, bəs niyə qayıtdın? O da deyərdi ki, yox, atamın balıqlarının yaşamağı daha vacibdir. Amma bircə dənə söz deyir. Soruşur ki, getmədin iclasa? O da deyir, GETMƏDİM. Məncə, bu elə tam əsərin uğurudur. Sizin yaradıcılığınızdan bir dənə də belə nümunə gətirmək istəyirəm, o da İsgəndərin balaca Cəlilə zəngi verməyidir - "Qəm pəncərəsi"filmində. Cəlil artıq kənddən çıxanda İsgəndər gəlir, çünki daha öncə danışmışdı ona ki, bu zəng bizi dərsə çağırırdı və gəlir ona deyir ki, al, verirəm bunu sənə. Vəssalam, daha heç nə demir...
Bəs şəxsi həyatınızda da belə məqamlar var, Anar müəllim? Heç nə demək istəmirsiniz, bir dənə söz deyib qarşıdakı insanın sizi anlamağını istəyirsiniz?!
ANAR: - Təbii ki, adam bunu istəyir.
Pərvin: - İstəyirsiz, bəs nə dərəcədə alınır?
ANAR: - Bəzən alınır, bəzən yox, nə bilim. Mən o fikrin tərəfdarıyam ki, birmənalı heç nə yoxdur. Demək olmaz ki, bir şey həmişə belə olur, yaxud həmişə belə olmur. Həyat müxtəlif situasiyalardan ibarətdir.
Pərvin: - Amma istənilən halda, mən yenə də "Keçən keçdi, olan oldu" əsərinizdən belə bir müasir gənclər demiş, spoyler vermək istəyirəm. Spoyler o deməkdir ki...
ANAR: - Sən o qədər qəliz sözləri işlədəndə mən bir az diksinirəm ki, deyəsən, çox geri qalmışam. Mən poyler sözünü eşitmişdim, spoyler yox. Nə deməkdir spoyler?
Pərvin: - Mən belə danışıram ki, tələbələrim bir az da maraqlansınlar. Spoyler o deməkdir ki, məsələn, hansısa bir filmdə hadisələr necəsə, başqa cür cərəyan eləyəcək, amma sən bir eyham vurursan buna və tamaşaçı artıq anlayır ki, bu filmdə nə olacaq. Yəni bir eyham, əsərə aid bir açıqlama, müasir dillə desək. "Keçən keçdi, olan oldu" romanınıza aid bir kiçik detalı demək istəyirəm. Bəlkə sizin özünüzün də bu detal yadınızda deyil, amma hər halda, istəyirəm ki, bu da qalsın bu söhbətimizdə.
Bütün yaradıcılığınız boyu necə "Ağ liman"ı yazmısınız və ondan sonra "Beşmərtəbəli evin altıncı mərtəbəsi"ni, hətta oxucu sizə son olaraq "Təhminənin son sirri"ni də yazdırdı, qarşınıza çıxan hər kəs yenə sizdən əl çəkmədi və dayanmadan gəlib belə bu mövzuda sizə suallar verilir, sizdən Təhminə haqda nələrsə soruşulur. Günel xanım "Altıncı" əsərini yazdı, Təhminənin gündəliyini açdı, yenə də bununla oxucunun ürəyi soyumadı. Siz satirik hekayələrinizdə buna güldünüz ki, Təhminənin faks nömrəsini az qala məndən istəyirlər. Bütün yaradıcılığınız boyu bunu durmadan dediniz ki, Təhminə real qəhrəman deyil. Təhminə sizin Azərbaycan qadınına yanaşmanızdır. Amma "Keçən keçdi, olan oldu" düşüncələr romanınızda həyatınızın çox qəliz bir dövrünü təsvir edirsiniz ki, bir-birinin ardınca ailə üzvlərinizdən, qohumlarımızdan gənclər ölür, bir- birinin ardınca faciələr baş verir və s. Siz Təhminənin, təbii ki, burada bioqrafik elementlərdən söhbət gedə bilməz, amma Təhminənin hansısa mənada o dövrdə yaşayan qadınlardan bəhrələndiyini az da olsa göstərirsiz. Bu, oxucuya açılmaq məsələsi sizin ovqatınızdan asılı bir məqamdır?
ANAR: - Yəqin ki, ovqatdan asılı məqamdır. İndi sən məndən yaxşı bilirsən ki, mən "Keçən keçdi, olan oldu"nu neçə il bundan qabaq yazmışam. Sonra əlyazmalarda sən sağ ol ki, - həmişə mən bunu böyük minnətdarlıq hissi ilə xatırladıram, - sən onu təzədən məminçün köçürdün təzə əlifbayla. O yazılan zaman görünür, elə bir ovqat olub ki, orda mən nəyisə açmaq deməyək, nəyəsə işarə vurmaq istəmişəm. Amma əslində yenə də mən onu təkrar edə bilərəm ki, tək Təhminə yox, Zaurun da, başqalarının da heç bir konkret prototipləri yoxdur həyatda.
Pərvin: - Hətta sizin özünüzü rejissor Muxtar Məhərrəmlidə axtaranlar var idi, deyirdilər ki, Anar özünü yaradıb rejissor obrazında. Əlbəttə, heç əlaqəsi olmayan məsələlərdir bunlar. Bəs nə qədərdir yazıçı ilə oxucunun arasındakı məsafə, Anar müəllim? Nə qədər yaxındır? Məsələn, iki tam fərqli yanaşma var, biri odur ki, yazıçı öz taxt-tacında, yaradıcılıq atmosferasında oturub və oxucuya deyir ki, sən hardasa ordasan, mən də burdayam, bizim aramızda böyük bir məsafə var. İkinci də odur ki, yenə Qorki yadıma düşdü, necə ki, Qorki gedir ayaqyalın bütün Rusiyanı gəzir... Deyirlər, yazıçı gedir oxucuyla torpaq əkir, bir qabdan yemək yeyir və s. Sizə görə nə qədərdir bu məsafələr?
ANAR: - Baxır da. Qorki sənə deyim ki, cavanlığında və uşaqlığında gəzib Rusiyanı. Ondan sonra bir aristokrat həyatı yaşayıb İtaliyada - Kapridə. Mən Kapridə olanda onun evini gedib gördüm, hətta dedim, bu əcəb bu evdə yaşayıb, ağlı çaşıb gəlib Sovet İttifaqında yaşayıb.
Məsələ ondadır ki, məsələn, bizdə belə bir yanlış təsəvvür var ki, ədəbiyyat ancaq kənd ədəbiyyatı olmalıdır. Və bu sözə haqq qazandırmaq üçün bir məntiq düşünürəm. Belə bir məntiq də var. Məntiq ondan ibarətdir ki, Azərbaycan əhalisinin böyük bir hissəsi kənddə yaşayır, böyük bir hissəsi kənd təsərrüfatı ilə məşğuldur. Və düşünürlər ki, kənddən yazanlar əsl ədəbiyyatı yaradırlar. Bu, Rusiyaya da aiddir. Rusiyada da belə hesab edirlər ki, kənd həyatı daha vacibdir. Amma şəhər də var axı. Və şəhərdə də tək fəhlələr yox, ziyalılar, müəllim, həkim, yazıçı, məmur var... Bəs bunlar həyat deyil? Bunlardan yazmaq demək, özgə planetlərdən, özgə planetlərin sakinlərindən yazmaq deməkdi? Yox, əlbəttə. Ona görə də, mən məsələn, həmişə Azərbaycanda yaranan kənd ədəbiyyatının yaxşı nümunələrini dəstəkləmişəm, yazmışam da o barədə. Amma mən onun tərəfdarı deyiləm ki, bütün ədəbiyyatımızı ancaq kənd ədəbiyyatı hesab eləsinlər. Şəhər ədəbiyyatına isə üstdən aşağı baxsınlar, belletristika kimi. Kənd həyatından da yazan bizim çox istedadlı yazıçılarımız var. İndi ad çəkmək istəmirəm, birinin adını çəkəcəksən, o biri inciyəcək. Ən yaxşı əsərlər doğrudan da, əsl ədəbiyyatdır. Amma çox dərinə getmədən kənd həyatının səthi təsvirini verənlər də olub. Bax o səthi təsvir, xüsusilə, sovet ədəbiyyatı dövründə, böyük romanlarda əks olunub. Mənim fikrimcə, bu, ədəbiyyat deyil.
Pərvin: - Bu "kənd ədəbiyyatı" dedikdə söhbət təkcə bizim nəsrimizdən getmir, elə söhbət dediyimiz rus kənd ədəbiyyatına da aiddir. Bunları belə ardıcıl gözdən keçirəndə, analiz eləyəndə bir fakt, əslində o mühiti yaxşı bilməyən bir adam kimi istisna eləmirəm bunu ki, bəlkə mənə çox qəribə gəlir və hətta bir oxucu kimi onu qəbul eləmirəm. Belə yanaşma var; sanki bu kənddir, təbiət burda əsas fondur deyə, yəni təbii həyat, təbiət burda əsas iri planındadır deyə insana aid hansısa naturalist və hətta bəlkə başqa bir məqamda utanc ola biləcək hisslərin, duyğuların çılpaqlığı ilə göstərilir. Bunu, məsələn, necə dəyərləndirirsiniz, nə baş verir burda? Ya yazıçılar oxucunu şoka salmaq istəyir ki, bax, kənddə bu baş verir? Ya bir priyomdur?
ANAR: - Bizim ədəbiyyata bu, ruslardan gəlir. Ruslarda bu yanaşma bir vaxt çox populyar oldu axı: Sorokin, Limonov kimi yazıçılarda. Bunlar epatajla ədəbiyyata gəldilər ki, ədəbi mühitdə, ədəbi leksikonda qəbul olunmayan sözləri, söyüş sözlərini yazmaq, açıq-saçıq səhnələr yazmaq, hətta iyrənc səhnələr yazmaqla diqqət cəlb elədilər bir növ. Vaxt keçdi, indi kim xatırlayır ki, Sorokin adlı bir yazıçı var. Bəlkə də var e, sözüm yox, amma mən eşitmirəm, ədəbiyyat tarixinə daxil olmayıb. Amma kəndən yazan Şukşin əbədi yazıçıdır. Şəhərdən yazan Trifonov əbədi yazıçıdır. Yəni bu şeylərə qiymət verəndə bunların bədii dəyərinə qiymət verilməlidir. Epatajla ədəbiyyat olur bir ay, bir gün, bir il maksimum.
Bayaqkı söhbətdən bir şeyi xatırladım. Dedim ad çəkməyəcəm, amma bir nəfərin adını çəkmək istəyirəm. Kənd həyatından yazanda da bəzən kənd həyatını da ideallaşdırırlar. Bu cəhətdən bizim ədəbiyyatda, mənim fikrimcə, inqilabi əsərlərdən biri Mövlud Süleymanlının "Dəyirman" povestidir. Çünki o kəndi də bütün həqiqətiylə, acı həqiqətiylə göstərdi. Onun sonrakı əsərləri də çox yaxşıdır, istedadlı yazıçıdır, mən çox sevirdim yaradıcılığını. Amma "Dəyirman" ədəbiyyatımızın, kənd ədəbiyyatımızın bir dönüş nöqtəsi kimi çox qiymətli əsərdir.
Pərvin: - Anar müəllim, bu açıq-saçıqlıq məsələsinə ki, toxundunuz, burda da mən istəyirəm ki, balaca bir master-klass verəsiniz gənc yazıçılara. O mənada ki, heç şübhəsiz ki, bütün bu insan münasibətlərində olan hansısa bir təbii duyğular və yaxud da təbii arzular, hansısa belə emosional ziqzaqlı qalxmalar-enmələr, bunlar çox təbiidir. Və ədəbiyyat da bu mövzuda susa bilməz, bu yerdə o primitiv seriallarda olduğu kimi kadr dəyişə bilməz... Siz də yaradıcılınızda kifayət qədər özünüzə bir sərhəd qoymamısınız, hətta o dövrdə deyək ki, Əsmərin əlində siqaret görən oxucu, tamaşaçı sizə çox ciddi iradlar tutub. Yaxud da Təhminənin bir mələfəyə büründüyünü görən oxucu, tamaşaçı sizə belə bir hücumlar da edib. Bəs bunun ölçüsü, meyarı hara qədərdir? Bu necə yazıla bilər və necə yazmaq olmaz? Ümumiyyətlə, nəyi yazmaq olmaz?
ANAR: - Hər yazıçı özü bunu həll edir, ümumi qanunu yoxdur. Əsas bayağılıq olmasın, mənə elə gəlir ki, ədəbiyyatda, xüsusilə, məhəbbət, sevgi mövzusunda, kişi, qadın münasibətləri temasında bayağılığa yol vermək, bayağılığa gətirib çıxartmaq olmaz. Ən çılpaq həqiqətləri də yazmaq olar, amma bayağılıq olmasın gərək. Bayağılıq ədəbiyyatın düşmənidir.
Pərvin: - Mənə də elə gəlir. Mən sizinlə danışa-danışa bunun bir açıqlamasını tapmaq istəyirəm. Mənə elə gəlir ki, sizin bu mövzuda reseptiniz gerçək duyğuların içərisində bunu göstərməkdir. İki tərəfin arasında hansısa saxta bir münasibət varsa, yalançı münasibət varsa, siz onların təmasını göstərə bilməzsiniz və göstərməmisiniz.
ANAR: - Elədir.
Pərvin: - Bəs "Ağ liman"da Təhminəylə Zaur ilk dəfə dəniz kənarına gedəndə sizcə, sevirdilər bir-birini?
ANAR: - Gedəndə əyləncə kimi başlanır, sonra o əyləncə məhəbbətə çevrilir. Əksinə də ola bilər: məhəbbət kimi başlayan duyğu sonra əyləncəyə çevrilə bilər. Belə də olur. Amma bu əsərdə və xüsusilə, onun davamında əyləncə kimi, xoş bir vaxt keçirtmək təşəbbüsü kimi başlanan münasibətlər sonra ciddi, xüsusilə, Təhminə tərəfindən ciddi bir hissə çevrilir və ondan sonra o, ərindən də ayrılır, çünki onun üçün münasibət o qədər ciddidir ki, artıq ailə həyatında yaşaya bilməzdi.
Zaur tərəfindən də əvvəl belə olur, amma Zaura mühitin təsiri daha çoxdur. Təhminə o cəhətdən daha azaddır. Ona görə mənə elə gəlir ki, elə əsl məhəbbət elə Təhminənin məhəbbətidir, Zaurun yox.
Pərvin: - Bax, o çevrilmənin və metamorfozun, təbii ki, xüsusən də, "Ağ liman"da bu münasibətin başlamağını o qədər dəqiq detallarla göstərirsiz ki... Hətta Zaur dayanıb Məmmədnəsirin öz-özüylə nərd oynamağına ona görə baxır ki, Təhminə ilə danışmağa söz tapsın. Bax, bu insan münasibətlərində çox qəribə bir məqamdır ki, insan belə müvəqqəti bir ünsiyyət kimi baxdığı adamla danışmağa söz tapmır, amma bu adam sənin qəlbinin adamıdırsa, sən onunla saatlarla danışa da bilərsən, susa da bilərsən, sakitcə hansısa bir mövzunu müzakirə edə bilərsən. O cəhətdən, yəni orda heç bir boşluq yoxdur, onu o qədər dəqiq yazmısınız ki... Amma o keçid də var Təhminə üçün, elə mən özüm üçün onu müəyyənləşdirmək istəyirəm, Təhminə uşaqlıq xəyallarını, uşaqlıq arzularını və uşaqlığına aid xatirələrini danışmağa başlayanda mənə elə gəlir ki, o ciddi münasibət başlayır, düzdür, Anar müəllim? Yadınızdadır, orda o Abşerondan danışır, atasından danışır...
ANAR: - Elədir, o vaxt ki, insan ən məhrəm duyğularını başqasıyla bölüşür, onda artıq demək, nəsə bir məhrəm hiss yaranır. Çünki təsadüfi görüşdüyün, təsadüfi münasibətdə olduğun bir insana o uşaqlıq xatirələrini, məhrəm xatirələrini danışmazsan. O cəhətdən doğru müşahidə edirsən sən.
Pərvin: - Məhz o məqama fikir verirəm ki, çünki Təhminə də buna bir xeyli dərəcədə bir az zarafatla baxırdı, bütün yolboyu Zaurla zatafatlaşır, deyir, sən nə qədər çılğın bir gəncsən, filan. Bir az uşaq kimi ona baxır. O yerdə ki, başlayır ailəsindən danışmağa, uşaqlığından danışmağa, həyat yoldaşından və s. O yerdə o ciddiliyə keçid öz dəqiq yerini alır. Bəs şeir də bu məhrəm duyğuları bölüşməkdir, Anar müəllim?
ANAR: - Ola bilər.
Pərvin: - Amma gizlətdiyiniz duyğular da var şeirlərinizdə?
ANAR: - Adam hər şeyi ədəbiyyata gətirmir axı. Nəyisə saxlayır özü üçün.
Pərvin: - Çoxdur özünüz üçün saxladıqlarınız?
ANAR: - Var da, bir az. Mənim bəzi insanlarla elə münasibətlərim var ki, onları mən ədəbiyyata gətirmək istəmirəm. Ona görə ki, necə deyim, bu çox məxfi bir münasibətlərdir.
Pərvin: - Mənim üçün yeni bir sfera açdınız ki, ədəbiyyata gətirdiklərinizlə kifayət qədər məşğul olmuşam, indi gətirmədiklərinizlə məşğul olmaq vaxtı çatıb.
ANAR: - Bizim oxucuda bir pis cəhət var. Bəlkə başqa millətlərdə də var, indi mən özümüzdən danışıram. Mütləq o qəhrəmanlarda müəllifin özünü axtarmaq ki, sən özünü yazmısan? Ya sən bir tanışını yazmısan? Nə özümü yazmışam, nə tanışımı yazmışam. Ona görə məndən soruşanda ki, sizə ən yaxın, sizi ən çox ifadə eləyən, sizə ən çox oxşayan hansı qəhrəmandır? Deyirəm ki, Kəbirlinski. Bəlkə doğrudan da, bu söz zarafat deyil, burda bir həqiqət var ki, mən də hardasa Kəbirlinskinin taleyini yaşayıram. O da ola bilər.
Pərvin: - Hətta Məmmədnəsirin də.
ANAR: - Hətta Məmmədnəsirin də, Səftər dayının da. Çünki o yalqızlıq hissi ki, mənə xasdır, məndə də o təəssüf ki, çoxdur. Mənim üçün bu vacibdir hardasa, bunun həm müsbət, həm də mənfi tərəfi var. Ona görə o tənhalığı ifadə eləyəndə mən bir az da özümü ifadə edirəm.
Pərvin: - Məsələn, Dərdimi kimə deyim, Dünya dolu adamdır. Bunu sizin xarakterinizə də aid etmək olar?
ANAR: - Atamın şeiridir, mən bunun davamını yazmışam. Mən də yazdım ki:
Dərdimi kimə deyim,
Dünya dolu avamdır.
Çünki o avamlıqla qarşılaşmaq yazıçının taleyidir, faciəsidir. Mirzə Fətəlidən, Mirzə Cəlildən, Füzulidən başlayaraq, həmişə ədəbiyyatda bu olub. Paxıllıq... həsud. Həsud deyirlər də ona. Həsəd sözü var, ərəbcə onun "həsud" forması da var. Yanılmıramsa, Füzulidə var, "Şikayətnamə"də. Mirzə Fətəli deyirdi: Bir vaxt ağıllı nəsillər gələcək. Amma bir tərəfdən fikirləşirəm ki, onlar da bu cür olacaqlar. Ya Mirzə Cəlil deyir ki, sözümüzü qanan oxuculara deyirəm, avama ümid yoxdu. Hamısında bu şikayət var. Sabirdə də var. Anlanılmamaq şikayəti. Ona görə də mən atamın misrasını məqaləmdə işlətmişəm: "Anlanılmamaq dərdi". Yazıçının ən böyük dərdi anlanılmamaq dərdidir.
Pərvin: - Anar müəllim, neçə il oldu? Bu anlanılmamaq dərdindən danışan kimi sual yarandı nədənsə; sizin sədrliyiniz və bu sədrliyə həsr elədiyiniz illər, az qala ömrünüzün yarısını sədrliyə həsr etmisiniz. Nədənsə bu assosiasiya, bu keçid dərhal yarandı. Neçə il oldu artıq?
ANAR: - 38 il.
Pərvin: - Allah sizə ömür versin. Yəqin ki, bütün gördüyünüz işlərin, fəaliyyətinizin içərisində ən çox zamanınızı alan, eyni zamanda da sizin üçün ədəbiyyata, söz adamlarına faydalı olmağa, kömək eləməyə, böyük işlər görməyə bir vasitə olan vəzifədir bu Yazıçılar Birliyinin sədrliyi. Və bu otağı da bir muzeyə çevirmisiniz əslində. İşləməyə başlayanda ilk vəzifəniz ədəbiyyat muzeyndə bələdçi işi olub. Mənə elə gəlir, bu otaqda kiçik bir bələdçiliyiniz vacibdir ki, bura girən anlasın ki, nəyi nə üçün hara yerləşdirmisiniz.
İstəyirəm, bax, o sizdən əvvəlki sədrlərin haqqında danışaq.
ANAR: - Məndən əvvəl doqquz sədri olub Yazıçılar Birliyinin. Birinci sədri Məmməd Kazım Ələkbərli 37-də güllələnib. Filosof, tənqidçi olub. Çox işıqlı, savadlı adam olub. Amma təəssüf ki, 37-ci ilin qurbanlarından olub. İkincisi, Seyfulla Şamilov olub, o da 37-də tutulub, sürgün olunub, amma o qayıdıb sürgündən. Ondan sonra mənim atam olub sədr. Amma mən orda Səməd Vurğunun şəklini asmışam, çünki Seyfulla Şamilovun vaxtında Səməd Vurğun birinci katib olub. Seyfulla Şamilovdan sonra bir partiya işçisi olub. O, heç Yazıçılar İttifaqının üzvü də olmayıb. Məmmədov familiyalı o, bir neçə ay burda sədr olub. Ona görə onun şəkli yoxdur. Sonra 38-ci ildə atam olub, bir il. Ondan sonra Süleyman Rəhimov olub, arada Səməd Vurğun olub. Çünki bunlar bir neçə dəfə dəyişiblər. Sonra yenə Süleyman Rəhimov. Sonra Mirzə İbrahimov bir neçə dəfə olub. Sonra Mehdi Hüseyn olub. Mehdi Hüseynin təəssüf ki, bax bu kabinetdə ürəyi partlayıb.
Pərvin: - Mirzə İbrahimov 3 dəfə sədr olub. Amma üst-üstə gələndə heç bir sədr sizin qədər olmayıb. Sizin rekordunuzu heç kim qırmayıb...
ANAR: - Yox. Üst-üstə gələndə Mirzə müəllimin sədrliyi 9 il edir. Heç kim mənim qədər sədr olmayıb.
Pərvin: - Fotolar hansısa nostalji yaradır, Anar müəllim?
ANAR: - Yaradır, əlbəttə. İndi baxırsan, bunların heç biri həyatda yoxdur. Bəlkə iki-üç adam qalıb (divardakı şəkillərə baxır). Baxıram, Oljas qalıb, mən qalmışam, Elçin qalıb, Orxan Pamuk. Qalanlar isə heç biri yoxdur.
Pərvin: - Yorduq sizi, Anar müəllim.
ANAR: - Yox. Mən sizə təşəkkür edirəm.
Pərvin: - Mənə elə gəlir, bu cür - yazıçının öz oxucusu üçün bu qədər öz dilindən açılmağı, bu qədər səmimi, rahat, kompleksiz şəkildə gördüyü işləri şərh eləməsi bizim ədəbiyyatımız üçün unikal bir hadisə olacaq. Buna görə sizə çox minnətdaram.
ANAR: - Mən sənə minnətdaram ki, sən mənim yaradıcılığımla belə maraqlanırsan, belə bilirsən, hətta mənim özümdən yaxşı bilirsən. Təşəkkür edirəm.
Pərvin: - Çox sağ olun.
© Müəllif hüquqları qorunur! Mətndən istifadə etdikdə istinad mütləqdir!
