Müzakirədə iştirak edirlər: professor Adil Babayev, Dövlət Təhlükəsizliyi Xidmətinin Heydər Əliyev adına Akademiyasının rəis müavini Seymur Şeydayev, akademiyanın fakültə rəisi, filologiya elmləri doktoru, professor Cəlal Qasımov, Dövlət Ədəbiyyat və İncəsənət Arxivinin direktor müavini Aslan Kənan, filologiya üzrə elmlər doktoru, prof. Bədirxan Əhmədov, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Nərmin Cahangirova, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, "Ədəbiyyat qəzeti"nin baş redaktoru Azər Turan və filologiya üzrə elmlər doktoru Elnarə Akimova (moderator)
Elnarə Akimova: - Xoş gəlmisiz, hər birinizi "Ədəbiyyat qəzeti"nin redaksiyasında görməkdən məmnunuq. Bu dəfə ədəbiyyatımızın fəci mərhələsi olan repressiya dalğası haqda müzakirə açmağı düşündük. Məlum 37-38-ci il hadisələrindən 80 il ötür və repressiya mövzusu elə bir məsələdir ki, haqqında çoxlu tədqiqatlar aparılsa da, sirrinə vaqif olmaq o qədər də asan başa gəlmir. İstərdim ki, söhbət əsnasında bu məsələlərə də toxunaq. Hələliksə mövzuya belə bir sualla giriş edək: 1937-ci ildə repressiya niyə baş verdi?
Adil Babayev: - Əslində, repressiya 37-ci ildə yox, 1930-cu ildən başlamışdı. SSRİ Xalq Komissarları sədrinin I müavini V.M.Molotov yeni il qabağı çıxış edəndə belə bir fikir səsləndirmişdi ki, 30-cu il keçmiş intiligentlərin sülh içində yaşadığı sonuncu il olacaq. Ondan sonra repressiya dalğası xəfif də olsa başladı.
Lakin 1936-cı il dekabrın 1-də Sergey Mironoviç Kirov Leninqradda sui-qəsd nəticəsində öldürüldü, onun cənazəsi ayın 4-də Moskvaya gətirildi. Məlumdur ki, Kirovun ölümünü özləri təşkil etmişdilər, lakin böyük təntənə ilə dəfn etdilər. Ondan bir neçə gün keçməmiş Mərkəzi Komitənin qərarı ilə fövqəladə üçlüklər yaradıldı. İ.O.Matuleviç, İ.M.Zaryanov və Y.K.Jiqur Bakıya göndərildi. Yermev, Nişenko və Nikitçinka - Qroznıya göndərildi. Başqa bir üçlük dəstəsi isə digər türk respublikalarına göndərilmişdi.
Elnarə Akimova: - Kimlər daxil idi ora?
Adil Babayev: - Təəssüf ki, onların adı yadımda deyil. Birinci iki üçlük bizimlə əlaqəli olduğu üçün yadımdadır. Onlar oktyabrda Bakıya gəldilər və ayın 12-də qırğınlara başladılar, hər bir müttəhim 15-20 dəqiqə dindirilirdi. Yalnız Ayna Sultanovanın dindirilməsi 57 dəqiqə çəkib. Bəkir Çobanzədə 25 dəqiqə ərzində dindirilib və hökm oxunub. Böyük alimlərin, şəxsiyyətlərin dindirilməsi bir qədər çox çəkirdi, çünki heç bir şeyi sübut edə bilmirdilər. Fövqəladə üçlüklərə böyük səlahiyyətlər verilmişdi. Onların qərarına etiraz etmək, qərardan şikayət etmək olmazdı, əmr dərhal yerinə yetirilməli idi. Ziya Bünyadov bu hesablamanı aparmış və qorxunc rəqəmlərlə qarşılaşmışdı. Bu iki ildə 27854 nəfər azərbaycanlı repressiyaya məruz qalmışdı. Bu rəqəmi ilə böləndə hər günə 97 nəfər düşürdü. Bunun öhdəsindən gəlmək çətin olduğundan Qroznıya gedən 2-ci üçlük orda iş az olduğundan 37-ci ilin dekabrın 31-də Bakıya gəldilər. Bayram günü, istirahət günü bilmədən işə başlamışdılar. Onlar da ilk gündən B.Çobanzadəni və digərlərini çağırmışdılar. 15 dəqiqəyə həm müttəhim gətirilir, dindirilir, protokol hazırlanırdı. Mən o protokolları görmüşəm. Orada tutulma səbəbi, əmr hazır yazılır, sadəcə, müttəhimin adı əlavə olunurdu. Onun səhərisi günü Şevalyovun imzası ilə əmrin yerinə yetirilməsi qeyd olunurdu.
Elnarə Akimova: - Belə məlum oldu ki, repressiya dalğası Kirovun ölümü ilə başladı?
Seymur Şeydayev: - Xeyr, ondan da əvvəl var idi. Hardasa 20-ci illərdə başlamışdı.
Bədirxan Əhmədov: - Təbii ki, 20-ci illərdə lokal repressiyalar var idi. Bu repressiyalar sırf siyasi xarakter daşıyırdı. Lenin və Stalinin sərəncamına əsasən qurulan Solovetsk (Ağ dəniz) adalarının ilk sakinləri isə siyasi düşüncəsinə görə həbs edilənlər idi. "Müsavat" partiyasının yüzlərlə üzvü bu adanın ilk sakinlərindən olmuş, mətanətinə görə düşərgəyə gələn M.Qorkini belə heyrətə gətirmişdilər. 30-cu illərdə isə repressiyalar kütləviləşdiyi kimi, xarakteri və tərkibi də dəyişdi, cəmiyyətin bütün təbəqələri bu "zəlzələ"nin qurbanı oldu.
Niyə baş verdi? Baş verməyə bilməzdi. Bu, hər şeydən əvvəl, rejimin, sistemin mahiyyətindən irəli gəlirdi. Rejimin mahiyyəti ondan ibarət idi ki, sosializm tam və qəti qələbə çalmalı idi. Tarixdən də məlumdur ki, sosializmin tam və qəti qələbəsi repressiyadan sonra müəyyənləşdi. Əslində bu repressiyalar sonralar da davam edəcəkdi. Amma İkinci Dünya müharibəsinin başlanması bunun qarşısını aldı.
Seymur Şeydayev: - Bədirxan müəllim, doğru buyurursunuz. Repressiya, həqiqətən də, rejimin mahiyyətindən irəli gəlirdi. Bir də ki, qurulmuş yeni rejim özünü saxlamaq, üstünlüyünü qorumaq üçün də ziyalıları aradan götürməli idi. Kolxozçular, sadə kütlə dərk etmədən hər çağırışa qoşulurdular. Ziyalılar isə artıq hər şeyi dərk etməyə başlamışdı. Rejim onların həqiqəti görəcəyini, bolşeviklərin ancaq vəd verdiyini anlayacağını hiss etdiyindən əvvəlcə ziyalıları aradan götürdülər.
Elnarə Akimova: - Məni də həmişə düşündürürdü ki, niyə humanitar sahə nümayəndələri daha çox repressiyaya məruz qalıb.
Seymur Şeydayev: - Çünki onlar rejimin mahiyyətini daha tez dərk edə bilərdilər. Əslində, repressiya bütün təbəqələri əhatə edirdi. Sadəcə, keçmiş sovetlər birliyində ərazi və əhali baxımından ən çox repressiyaya məruz qalan millətlərdən biri, Cənubi Qafqazda isə birincisi məhz Azərbaycan türkləri olub ki, bunun da bir neçə səbəbi var.
Birincisi, azərbaycanlılar məkan baxımından təkcə Azərbaycan Respublikasının ərazisində yaşamırdılar. Onlar həm qonşu Gürcüstanın, həm də sonradan bolşeviklər tərəfindən Azərbaycan torpaqlarının hesabına yaratdıqları Ermənistanın ərazisində yaşayırdılar. Moskvadan gəlmiş göstərişləri can-başla yerinə yetirən yerli erməni məmurları "xalq düşməni" planını doldurmaq üçün birinci növbədə Azəri türklərini həbs edirdilər. Səbəb kimi də onların qonşu Türkiyənin "casusu" olmalarını göstərirdilər. Ermənilər burada bolşeviklərə özlərini sədaqətli göstərməklə bərabər, həm də öz məkrli niyyətlərini həyata keçirməyə çalışırdılar. Yəni, Azəri türklərini öz dədə-baba torpaqlarından çıxartmaq və bununla da onların sayını ermənilərə nisbətdə azaltmaq istəyirdilər. Çünki erməni şovinizmi bu torpaqlarda yalnız ermənilərin yaşamasını istəyirdi. Məqsədləri də bu idi ki, gələcəkdə onlar bununla dünyaya sübut etsinlər ki, yaşadıqları torpaq qədim erməni torpaqlarıdır. Lakin onlar başa düşmürdülər ki, tarixi faktları saxtalaşdırmaq olmur. ABŞ professoru Castin Makkarti "Genosid olmuşdurmu?" kitabında yazırdı ki, 1828-ci ilə kimi İrəvan quberniyası əhalisinin 80 faizi müsəlmanlar idi. Yəni Azəri türkləri.
İkincisi, Gürcüstanda həyata keçirilən repressiv aksiyalar orada yaşayan Azəri türklərindən də yan keçməmiş və qonşu gürcü millətinin nümayəndələri ilə yanaşı, onlar da bu ağrını yaşamışlar.
Üçüncüsü, Azərbaycanda bu qanlı aksiyaları həyata keçirən Xalq Daxili İşlər Komissarlığı (XDİK) əməkdaşlarının əksəriyyəti erməni millətinə mənsub idi. Xalq arasında NKVD kimi tanınan Xalq Daxili İşlər Komissarlığının rayon şöbələrinin də əksəriyyətinə ermənilər rəhbərlik edirdilər. Astarada Arakelov, Lerikdə Xaçaturov, Ağcabədidə Sərkisov, Zəngilanda Zərgəriyan, Makaryan, Kaziyan, Cəbrayılda Avanesov, Comərdyan, Babayan, Astraxanbazarda (indiki Cəlilabad) Avakyan, İsrailyan, Puşkində (indiki Biləsuvar) Zəkəryan, Yardımlıda Sevonyan, Samuxda Petrosyan, Masallıda Aşot Avanesov, Saakov Osip, Şixanyan, Vartanov, Qazaxda Qriqoryan, Naxçıvan MR-da Baqdasarov, İonesyan, Yevdiyan, Ağacanov Vartan və başqalarını buna misal göstərmək olar. Bu faktor da azərbaycanlıların daha çox repressiyaya məruz qalmasında böyük rol oynamışdır.
Ermənistan ərazisində əvvəldə azərbaycanlıları repressiya etdilər. Gürcüstanda da özlərini gizlədib azərbaycanlıları qabağa verdilər. Bizim bədbəxtliyimiz onda idi ki, vəzifədə işləyənlərin əksəriyyəti ermənilər idi. Qriqoryan, Mirzoyan və b. Ona görə də bütün Azərbaycana pantürkist adı qoyub repressiyaya məruz qoydular.
Elnarə Akimova: - Məmməd Cəfər Cəfərovun xatirələrində müəllif yazır ki, "37-də əvvəl elə başa düşürdük ki, tanınmış ziyalıların hamısının kökünü kəsmək istəyirlər, amma sonra gördük ki, yox, fəhlələri, kolxozçuları da tutub güllələyirlər". Əslində nə baş verirdi?
Seymur Şeydayev: - Düz deyirsiniz. Repressiya bütün cəmiyyəti əhatə edirdi.
Bədirxan Əhmədov: - Bilmək lazımdır ki, 37-ci il repressiyası cəmiyyətin bütün təbəqələrini əhatə edirdi. Sadəcə, bizim düşüncəmizdə elə formalaşıb ki, guya ancaq şair və yazıçılar repressiyaya məruz qalıb. Əslində isə repressiyanın anatomiyası çox mürəkkəbdi, bizdə isə bu məsələ geniş araşdırılmayıb. Çox yaxşı olardı ki, bu məsələ həm tarixi, həm də hüquqi cəhətdən ayrıca araşdırılsın. Lakin bütünlükdə repressiyanın araşdırılması bir neçə mərhələdə həyata keçmişdir. 1956-cı ilə qədər repressiya haqqında heç bir söhbət getməyib. Hətta onların ailəsi belə ağzını açıb bir şey deyə bilmir, həbsin səbəblərini soruşmurdu. 1956-cı ildən sonra isə bəraət almalarına, yazıçı və şairlərin əsərlərinin çap olunmasına rəğmən, onların istintaqı, yaxud həbs səbəbləri ilə bağlı heç bir informasiya verilmirdi. Ümumiyyətlə, istər repressiya dövrü, istərsə də bəraətdən sonra informasiyasızlıq hökm sürürdü. Bu informasiyasızlıq 80-ci illərin əvvəllərinə qədər davam etdi. Yalnız bu zamandan başlayaraq, repressiya olunanlar, repressiya sunamisi haqqında yazılar yazılmağa başlayır. Repressiya haqqında ən yaxşı yazılar 80-ci illərin sonu, 90-cı illərin əvvəllərində yazılırdı. Bu araşdırmalar faktlara əsaslanırdı. İndi isə, hər cür günahlandırmalara rast gəlirik.
Azər Turan: - Amma Azərbaycandan xaricə gedənlərin 56-cı ilə qədər bir sıra kitabları vardı.
Cəlal Qasımov: - Birincu sualı mən də cavablandırmaq istəyərdim. 37-ci il repressiv aksiyanın pik nöqtəsidir, amma başlanğıcı deyildi. Jurnalistlər arasında belə bir sual yaranmışdı; İlk dəfə kim repressiyaya məruz qalıb? Mənə elə gəlir ki, ilk dəfə kimin, harada, necə repressiyaya məruz qalmasından öncə haranın və nə zaman repressiya olmasından başlamalıyıq. Əgər məsələyə belə qloballıqdan yanaşsaq, görərik ki, repressiyanın ilk hədəfi Cumhuriyyətin özü olub. Məsələyə bir qədər də qlobal yanaşsaq, onda görərik ki, repressiyanın səsi və sorağı, aktı və paktı Gülüstan və Türkmənçay müqaviləsinə gedib çıxır, ilk şəhidi isə Cavad xan idi.
Burada qeyd edildi ki, 30-cu illərdə troykalar-üçlüklər yaradılmışdı. Üçlüklər 1921-ci ilin 30 mayında yaradılmış və 1953-cü ilə qədər fəaliyyət göstərilmişdi. Üçlüklərin özünün əsasnaməsi var idi, onu Mir Cəfər Bağırov qəbul etmişdi. Onlara böyük səlahiyyət verilmişdi. Siyasi üçlüklər Moskvadan başqa yerlərdə də, hətta hər rayonda yaradılmışdı - komissiyalar şəklində. O üçlük desəydi ki, filankəs kulakdı, demək kulakdı. Onlar güllələnmə hökmünü məhkəməsiz-filansız kəsirdi, ümumi siyahı tuturdular və deyirdilər ki, bunlar güllələnməlidi. Mən o siyahını da çap emişəm. Onlar heç üzünü görmədiyi adamlara da ölüm hökmü çıxarırdılar. 53-cü ildə o siyahını da, troykaları da ləğv edən Xruşşov oldu.
Bədirxan Əhmədov: - Siz düz deyirsiz, mənəvi cəhətdən Cavad xana gedib çıxa bilərik. Lakin repressiya təkcə Azərbaycanla məhdudlaşmır və milli hadisə deyil. Repressiya ümumən SSRİ- də baş verirdi. Məsələyə də məhz bu kontekstdə yanaşmalıyıq.
Cəlal Qasımov: - Repressiya nə deməkdir? Cəzalandırmaq. Aydın məsələdir ki, söhbət sovet dövrünün siyasi repressiyalarından gedir. Repressiya sözü cəzalandırmaq anlamı daşısa da, sovet dövründə artıq məhv etmək funksiyası icra edirdi. Yəni çar Rusiyası dövründə də repressiya aktı həyata keçirilirdi. Qasım bəy Zakirdən tutmuş üzü bəri. Amma orada cəza mexanizmi var idi, hələ məhv eləməyə qədər yüksəlməmişdi. Yaxşı da adı vardı - Ağ qvardiya. Ağ terror. Burada rəng dəyişdi- qırmızı terror, qırmızı ordu. Qan repressiyanın simvoluna çevrildi...
Bədirxan Əhmədov: - 20-ci illərin repressiyalarından danışdıq. O repressiyalar lokal repressiyalar idi, ayrı-ayrı partiyalara, şəxslərə, siyasi hərarətin davam etdiyi prosesə yönəlmişdi. Lakin 30-cu illərin əvvəllərində artıq bu proses səngimişdi; Trotski xaricə göndərilmiş, Buxarin, Rıkov, Tomski isə tamamilə zərərsizləşdirilmişdi. Bu dövrdə həbslərdən daha çox işdən çıxarılmalar vardı. Adamlar siyasi sayıqlıqlarını itirdiklərinə görə işdən azad edilirdilər. 36-cı ilin sonunda isə kütləvi repressiyalara start verildi. Onu da deyim ki, 37-ci ilin repressiyalarının önündə kommunistlər gedirdi. Yəni ilk olaraq repressiyaya məruz qalanların çoxu kommunistlər idi. 1903-cü ildə Kommunist Partiyasını Azərbaycanda yaradan S.M.Əfəndiyev olmuşdu. 1937-ci ilin iyununda Azərbaycan kommunistlərinin XIII qurultayında M.C.Bağırov yanında, rəyasət heyətində əyləşən qocaman kommunist S.M.Əfəndiyevi düşmən elan etdi. Tribunada çıxış edərək deyir ki, "Sən Moskvaya şikayət ərizəsi göndəribsən. Mən bunu bilirəm". S.M.Əfəndiyev Moskvaya ərizə göndərdiyini təsdiq edərək deyir: "Mən bilirəm ki, siz məni əksinqilabçı çıxarmağa çalışırsınız. Bu mümkün olan iş deyil, mən əksinqilabçı deyiləm". Halbuki, S.M.Əfəndiyev 1903-cü ildə Kommunist Partiyasının Azərbaycanda özəyini yaradanlardan idi. M.C.Bağırov isə: "Əfəndiyev, biz qoymarıq ki, sən öz əcəlinlə gəbərəsən. Biz vaxtında sənin axırına çıxacağıq, sənə divan tutacağıq", - cavabını verir. Qurultay sənədlərində bu çıxışlar gedib. Ancaq elə oradaca onun qollarını qandallayıb həbs edir, təcridxanaya gətirirlər. Həyat yoldaşı Moskvaya gedir, çox yerə şikayət etsə də, heç bir nəticə vermir. Proses də məhz buradan başlayır. S.M.Əfəndiyev, R.Axundov, H.Sultanov, Ə.Qarayev, M.Qasımov, V.Xuluflu, kommunistlər idi... Elə bu çıxışında H.Cavid, Ə.Cavad, M.Müşfiq, Ə.Nazim, B.Talıblı, T.Şahbazi, Ə.Triniçin də adını çəkir və artıq bu "əclaflar"ın ifşa olunduğunu bəyan edir.
Seymur Şeydayev: - Bəli, onların hər biri, R.Axundov, H.Sultanov yaxşı başa düşürdü ki, həqiqətən də aldanıblar. Hətta deyirdilər ki, Şamaxının Meysərə kəndində onların yığıncaq yerləri olub.
Azər Turan: - İstintaq materiallarında göstərilir ki, Şəkidə "Müsavat" adlı bir qəzet çıxıb. Bu qəzetdəki yazılar Hüseyn Cavid vasitəsilə Türkiyəyə ötürülüb. Yaxud əksinə, Türkiyədən alınıb qəzetdə dərc olunub.
Bədirxan Əhmədov: - Bilirsiniz, bütün bunlar araşdırılmalıdır, faktlar varsa, ortaya çıxmalıdır. Hələ ki, mən o faktlara rast gəlməmişəm. Hanı o qəzetdən bir dənə də olsun, varmı? Hardadır o qəzet? Bəli, Türkiyədən 20-ci illərdə mühacirət mətbuatı gizli yollarla daxil olurdu. Lakin 30-cu illərin əvvəllərində Azərbaycan mühacirətinin Türkiyədən çıxarılmasından sonra, demək olar ki, bir müddət bu qəzetlərin gəlişi də dayandı. Repressiya gedən zaman isə Türkiyədə heç bir mühacirət mətbuatı çap olunmurdu.
Azər Turan: - İndi biz neyləyək? Deyək ki, elə qəzet çıxmayıb?
Bədirxan Əhmədov: - Ortada fakt olmalıdı axı.
Azər Turan: - Fakt istintaq materialındakı ifadələr.
Bədirxan Əhmədov: - İfadələrdə varsa, deməli, fakt olaraq bu qəzetlər işə tikilməliydi. Bu cür faktları istintaqçılar göydə axtarırdılar. Bu cür ifadələrin olmasını istisna etmirəm, ancaq onu müstəntiqlər uydurur, boyunlarına qoyurdular.
Azər Turan: - Axı bütün bunlar barədə qəti fikir söyləmək üçün təkcə NKVD arxivləri deyil, Türkiyə, Rusiya arxivləri də paralel araşdırılmalıdır. Məsələn, adi bir detal. Biz Sultan İbrahim Hüseynzadənin fəaliyyətini yetərincə bilmirik. Musa Qasımovun araşdırmalarında oxumuşam ki, Sultan Hüseynzadə Sovet ÇK-sının nəzarətə götürdüyü Azərbaycan Milli Ordusunun 141 zabitindən biriydi. Azərbaycanda Şura hökuməti qurulduqdan sonra sovet təhlükəsizlik orqanı Sultan Hüseynzadəni də təqib edirdi. Təqiblərdən qurtulub İrana mühacirət edən Sultan Hüseynzadə Müsavat Partiyasının Təbriz qanadının öncüllərindən biri olub. Müsavat Partiyasının xüsusi tapşırığı ilə 1931-ci ildə Azərbaycana yerləşməli olan Sultan Hüseynzadənin Muğana gəlişi Sovet QPU-su tərəfindən əngəllənmiş, hətta siyasi idarə Sultan Hüseynzadənin öldürülməsini planlaşdırmışdı. 1939-cu ilin 11 sentyabrında Əli bəy Hüseynzadənin Parisə - bibisi oğlu və Cümhuriyyət generalı Sadıq bəy Ağabəyzadəyə yazdığı məktubda Sultanın da adı çəkilir. "Təbrizdəki bizim Sultan bəydən, xeyli zaman oluyor ki, bir xəbər alamıyorduq; bir aralıq Təbrizə uğramış olan Məhməd Sadıq Azəri keçənlərdə bizə gəldi, ona dair məlumat verdi.." Əli bəyin məktubunda Sultanla bağlı Məhməd Sadıq Azərinin adının hallanması bu məktubların elə sadəcə, hal-əhval məktubları olmadığından xəbər veirir. Axı Məmməd Sadıq o dönəmdə Müsavat Partiyası Təbriz qanadının lideri idi və s... Sultanın atası, yəni Əli bəy Hüseynzadənin qardaşı İsmayıl bəy də 1937 repressiyasının qurbanı olmuşdu. Məmməd Sadıq Təbrizdə Sultanla görüşür. İstanbula gəlib bu barədə Əli bəy Hüseynzadəni məlumatlandırır. Faktlar həm də şəxsi yazışmalarda, məktublardadır. Biz heç Sadıq bəy Ağabəyzadənin də arxivini tam öyrənə bilməmişik. Deməli, ehtimal etmək olar ki, siyasi idarənin Sultan bəylə narahtlığı uydurma olmayıb. Şəkidə hansısa qəzetin nəşr olunmasını da müstəntiqlərin uydurması sırasına əlavə etməyə tələsməyək.
Aslan Kənan: - Mən də o qəzetin heç bir nömrəsi ilə tanış deyiləm. Təbii ki, o da bir təşkilat idi. Mən də elə düşünürəm ki, repressiya 1920-ci ilin aprel ayında bolşeviklər Azərbaycanda qanuni hökuməti "sapı özümüzdən olan baltaların" köməyi ilə zəbt etdikdən sonra xalqa qarşı "səlib yürüşünə" başladılar. İlk öncə nəinki öz zəhməti hesabına varlananları, hətta öz zəhməti hesabına yaşayan ortabab insanları da "kulak” – "qolçomaq" edib, illərlə topladığını bir anın içində əlindən alıb, ya güllələyirdilər, ya da ən yaxşı halda Rusiyanın şaxtalı-buzlu yerlərinə göndərirdilər. İş o yerə çatmışdı ki, beş qoyun, bir keçisi olan kəndliyə də həmin damğanı vururdular. Bəzən bu özbaşınalıq elə həddə çatırdı ki, bir kənddə yaşayan xalqın yarıdan çoxuna bu damğanı vurub, sürgünə yollayırdılar. Sürgündən sağ-salamat qayıdanları 1930-cu illərin repressiyaları "qoynuna" alırdı.
1928-ci ildə Stalin hökumətin bir qrup üzvləri ilə Rusiyanın insan ayağı dəyməyən yerlərinə səfər etməklə gələcəkdə baş verəcək qanlı repressiyanın yeni mərhələsinə qədəm qoydu.
Seymur Şeydayev: - O var idi, əlbəttə. Qırmızı terror gedirdi.
Aslan Kənan: - Varlı kəndlilərə qarşı repressiyalar SSRİ-nin digər regionlarından fərqli olaraq Azərbaycanda daha tez başlamışdı. Bunun nəticəsi idi ki, kəndlərdə varlı təsərrüfatın sayı durmadan azalmağa başlayırdı. Əgər 1929-30-cu illərdə Azərbaycanda 7954 varlı kənd təsərrüfatı var idisə, 1931-ci ilin başlancığında bu təsərrüfatların sayı 5000-dən bir qədər çox olmuşdur. Hələ 1930-cu ildə təsərrüfat sahibləri hökumətin qoyduğu bu vergilərə etiraz olaraq əmlakını dəyər-dəyməzinə satıb, şəhərlərə köçməyə başladılar. Vəziyyəti belə görən bolşeviklər həmin ilin fevralında kəndli təsərrüfatlarının özbaşına köçməsinə və əmlakının satılmasına qadağa qoydu. Həmin illərdə bir çox bölgələrdə silahlı müqavimət hərəkatının ardı-arası kəsilmirdi. 1930-cu il aprelin 13-də Şəki, Qax, Zaqatala, Balakən və başqa bölgələrdə silahlı üsyanlar baş qaldırırdı ÜİK(b)P ZFK-nın AK(b)P MK-ya göndərdiyi 15 iyun 1930-cu il tarixli məxfi sənədində göstərilir ki, Zaqatala -- Nuxa (Şəki) qəzasında olan "bandit qruplarını" məhv etmək üçün əlavə silahlı qüvvə göndərilir. Qeyd edək ki, həmin göndərilən qüvvəyə o vaxt Xalq Daxili İşlər Komissarlığı Baş İdarəsində çalışan Mir Cəfər Bağırov başçılıq edirdi.
Adil Babayev: - Siz çox düzgün deyirsiz, sizi də öldürmək lazımdı, məni də... Mən sizə xidmət edirəm. Səni öldürürəm ki, istismarçısan. Məni də öldürün ki, istismarçıya xidmət eləmişəm.
Bədirxan Əhmədov: - Başqa bir versiya da var ki, guya Stalin müharibəyə başlayacağını bildiyindən ucuz işçi qüvvəsi yaratmaq üçün repressiyalara başlamışdı.
Cəlal Qasımov: - Bədirxan müəllim, biz bu məsələyə başqa cür yanaşırıq. Yəni repressiyanın həyata keçmə mexanizmi vardı, o necə ola bilər? Azərbaycan ziyalısını necə günahlandırırdılar?.. Tutaq ki, sənin haqqında erməni kimsə bir danos yazırdı, o danos əsasında səni gətirirdilər. Sənə deyirdilər ki, əksinqilabi təşkilatın üzvüsən. Deyirdin ki, yox, heç bir təşkilata üzv deyiləm. Deyir, yaxşı kimlərlə oturub-durursan? Ziyalı kiminlə oturub-duracaq? Təbii ki ziyalı ilə. Başlayırdın saymağa,- filankəs, filankəs,.... Sənin dediklərin əsasında onları da həbs edirdilər.
Bədirxan Əhmədov: - İndi burada başqa bir məsələ var; o təşkilat vardı, ya yox?
Seymur Şeydayev: - Bildiyim qədər elə bir əksinqilabi təşkilat yox idi.
Bədirxan Əhmədov: - Mən də bu cür düşünürəm ki, birpartiyalı sosialist sistemində başqa bir təşkilat yox idi və yaratmaq da mümkün deyildi. O ki qaldı repressiyanın mexanizminə, bu çox mürəkkəb idi. Yəni istintaq işlərindən onun mexanizmini aydın başa düşmək olmur. Başa düşmək olmur ki, adamları nəyin əsasında, hansı əsasla tuturdular. Repressiyanı aparmanın hazır bir düsturu olmadığı kimi, ondan qurtulmanın da resepti yox idi. Azərbaycanda repressiya olunanların konkret 4-5 ittihamları var idi. 1.Mərkəzdə Stalinə, Azərbaycanda Bağırova qarşı sui-qəsd. 2.Pantürkizm, müsavatçılıq. 3.Əksinqilabi təşkilatın üzvü olmaları və millətçi fəaliyyət (kommunistlər daha çox 1917-ci ilə qədərki siyasi mövqeyinə görə ittiham edilirdilər). 4. Vahid Türk-tatar dövlətinin yaradılması. 5. Milli respublikaların silahlı yolla SSRİ-dən ayrılması (baxın, silahlı yolla, çünki formal da olsa, könüllü şəkildə çıxmağa icazə verilirdi) və s. Lakin digər ölkələrdə fərqli ittihamlar irəli sürülürdü.
Azər Turan: - Hər halda SSRİ-də Sultan Qaliyev faktoru da olub...
Seymur Şeydayev: - Birini də əlavə edim - Azərbaycanın elm-təhsil müəssisələrində təxribatçı qruplarla əlaqə.
Elnarə Akimova : - Onu da guya Ruhulla Axundov təşkil etmişdi.
Seymur Şeydayev: - Bəli, onun haqqında yazmışam.
Bədirxan Əhmədov: - Ruhulla Axundov bütün mahiyyəti ilə bolşevik idi. Heç bir şeyin onun ruhunu dəyişməyə gücü çatmadı. 20-ci illərdəki fəaliyyəti isə milli kommunistlərə qarşı olmuşdu.
Azər Turan: - Ruhulla Axundov "Divani lüğati-t-türk"ün tərcümə edilməsi ideyasının müəllifidir. Bu isə bolşevik təfəkkürü deyildi. Əgər o, bolşevik təfəkkürlü biri olsaydı, bu divanın tərcüməsinə çalışardımı? Bir az gerçəkliyə enəndə repressiyanın elə Akademiyadan başlandığı güman etmək olar.
Bədirxan Əhmədov: - Akademiya yox idi axı, ayrı-ayrı institutlar var idi. O ki qaldı "Divani lüğati-t-türk"ün tərcümə edilməsinə, bu, 20-30-cu illərdəki ziyalıların işi idi. Bu dövrdə bolşevik təfəkkürlülərlə yanaşı, yeni düşüncəli ziyalılar da formalaşmışdı.
Azər Turan: - Məgər Akademiyanın təməli Azfanla qoyulmayıb? SSRİ Elmlər Akademiyasınn Azərbaycan filialı. Repressiya da Azfandan başladı. Digər tərəfdən, axı biz bu faktı dana bilmərik ki, 1926-1928-ci illərdə birinci katib Mirzoyanın əsas arzusu Ruhulla Axundovu sıradan çıxarmağa yönəlmişdi. Moskva-Xarkov qatarında baş verən hadisədən - Ruhulla Axundov Xoxlov familiyalı rusu döyəndən, hətta Mayakovski bu barədə şeir yazandan sonra Mirzoyan istəyinə nail olmuşdu. Ruhulla ikinci katiblikdən kənarlaşdırılmışdı. Bütün mahiyyəti ilə necə bolşevik ola bilərdi ki, 1925-ci ildə Yusif Vəzir Çəmənzəminlinin Bakıya gəlişini də o təmin etmişdi. Sovet Şərqində ilk elmlər doktoru və professor olan Çobanzadəni dilçilərin Kopenhagendə keçirilən Beynəlxalq Konqresinə göndərmək istəyən də o idi. Çobanzadənin SSRİ Elmlər Akademiyasının müxbir üzvü seçilməsi üçün çalışmışdı. SSRİ Elmlər Akademiyasının Azərbaycan filialının sədr müavini (əslində, Ruhulla sədr vəzifəsini icra edirdi. Çünki sədr Meşaninov Bakıya nadir hallarda gəlirdi) olanda türkşünaslıq mühitini formalaşdıra bilməsi, dediyiniz 20-30-cu illərdəki ziyalıların - Bəkir Çobanzadənin, Hənəfi Zeynallının, Vəli Xuluflunun, Zifeldin, Xalid Səid Xocayevin... Akademiya sisteminə cəlb olunması, "Divani-luğati-t türk"ün də bu dövrdə tərcümə edilməsi və s... Ruhulla Axundovun dovründə baş vermişdi. Bütün bunlar 1937-ci ildə Akademiyaya tətbiq edilmiş repressiyanın ən böyük hədəflərindən birinin Ruhulla Axundov olması qənaətini doğruldur.
Cəlal Qasımov: - Burda əsas vacib məsələ birinci kimi götürmək məsələsi idi, bolşevizm bir formul hazırlamışdı. Hamımızın bildiyi - formaca milli, məzmunca sosialist. Formaca sərbəst idi, nə istəsən yaza bilərdin, bir şərtlə ki, sosializmi əks etdirəsən. İlk dəfə aradan götürülənlər həm formaca, həm də məzmunca millilər oldu.
Seymur Şeydayev: - Yəni Sovet rejiminin formalaşdırdığı qəlibə sığmayanları.
Azər Turan: - Professor İsmayıl Hikmətin 1958-ci ildə Münhendə dərc olunmuş "Dörd il yarım Azərbaycanda" adlı memuarı var. Orda yazılır ki, o zaman maarif komissarı olan şəxs böyük bir təlaşla vəziyyəti anlatdı: "Ruslar türklərə ən böyük zərbəni bu dil məsələsində endirəcəklər. Bizi Universitet tədrisatından, türk dili və ədəbiyyatından məhrum edəcəklər. Rus dilinin əsarəti altında qalacağıq. Bir çarə tapın! Qurultayda türk dilini müdafiə edin. Məlumdur ki, o dövrdə təhsil naziri Mustafa Quliyev olub.
Bədirxan Əhmədov: - Məlum məsələdir. Bunlar vardı, bir komissar kimi onun vəzifəsi idi. Amma M.Quliyevin özünün gördüyü işlər vardı. Anti-Azərbaycan işlər görürdü. R.Axundov da onun kimi. Hamısı Nərimanovun, milli təmayülçülüyün əleyhinə olmuşdu.
Azər Turan: - Anti-Azərbaycan işlər görüblər demək asandı. Bilmədiyimiz o qədər şeylər var ki...
Elnarə Akimova: - Adil müəllimi də dinləyək.
Adil Babayev: - Mən demək istərdim ki, rus şovinizmi, Stalin cəlladlığı və Bağırovun dönüklüyü zərbə alanın daha çox bizlər olması ilə nəticələndi. Necə olur ki, 19 yaşında "Aydın", "Oqtay Eloğlu" kimi əsərlər yazan C.Cabbarlı birdən-birə "Almas"ı yazır. C.Cabbarlını 3 dəfə KQB-nin zirzəmisinə salıb çıxarmışdılar. İş kəsməmişdilər ki, sovetdən yazsın. S.Vurğun 4 dəfə həbs olunub. Mayor Abdullayevin arayışına görə ona cəza verilməsinə qoymayıb, o da bunları "Vaqif"də əks etdirib. "Vaqif"də Qacar soruşur: "Vaqif, əlindəki o əsa nədir?" Bu səhnənin S.Vurğuna Lenin ordeni verilməsi ilə əlaqəsi var. O orden veriləndə Bağırov orada olmayıb. Ona görə də ona qarşı bir qəzəb olub içində.
Mən bir dəfə Zəlimxana bu haqda dedim. Dedim S.Vurğunun böyüklüyünü burada axtarmaq lazımdır.
Seymur Şeydayev: - Elə "Almaz"da da sətiraltı bəzi şeylər verilir. Bir tərəfdə çiyində cənazə aparılır, digər tərəfdə internasional oxunur. Yəni, C.Cabbarlı ölməsəydi, yəqin ki, o da həbs olunacaqdı.
Adil Babayev: - 1936-cı ildə A.Simonoviç Mikoyan Beriyanı da götürüb Yerevana gedir. Oradan arayış yazır ki, burada Sovet hökuməti əleyhinə təşkilat işləyir. Yaradıcısı da azərbaycanlılardır. Mikoyan bu arayışla 120 minə yaxın azərbaycanlının məhvinə nail olur.
Azər Turan: - Seymur müəllim, demək olarmı ki, repressiya panslavyanizmin qarşısına çıxan pantürkizmlə savaşın nəticəsi kimi reallaşdı?
Seymur Şeydayev: - Repressiya? Məncə, yox. Orada əsas məsələ rejimin mahiyyəti idi. Bu rejim özünü saxlamaq üçün bu qırğınları etməli idi. DSİ-nin rəisi olmuş Eyyub Xanbudaqov Stalinə məktub yazır ki, bu türkləri niyə qırırsan? Xanbudaqovun fikrincə rəhbər vəzifələrdə türklər üstünlük təşkil etməli idi. Çünki əhalinin böyük əksəriyyətini türklər təşkil edirdi.
Bədirxan Əhmədov: - 1924-cü ildə bəzi məsələlər qaldırılmışdı. Dağlıq Qarabağda xüsusi idarə, muxtariyyat ləğv olunsun, Azərbaycana iqtisadi-siyasi azadlıq verilsin. Ölkənin hər yerində solçuluq var idi. Nərimanovçuluq da davam edirdi.
Azər Turan: - NKVD-yə başqa rakursdan baxanda bu komissarlıq "Təşkilatı-Məxsusə"yə qarşı bir hərəkat kimi görünür. Yəni əksər istintaq materiallarında "Təşkilati-Məxsusə"nin adı keçir. Xalid Səid "Təşkilatı-Məxsusə" xətti ilə Qafqaz İslam Ordusu ilə əlaqədə günahlandırılır. Və ya "Təşkilatı-Məxsusə" ilə əlaqədə suçlandırılaraq çox adam məhv edilib.
Bədirxan Əhmədov: - Çoxlu fikirlər səslənir ki, guya əsaslı bir müxalifət varmış, onda belə çıxır ki, onları doğru tutublar? Çünki Konstitusiya buna imkan vermirdi. Konstitusiya birpartiyalı idi.
İkincisi, məncə, belə bir partiya və təşkilat yox idi. Bir təşkilat olsaydı, mütləq başqa yerdə də üzə çıxardı. Arxivlərdə bu haqda heç bir xüsusi məlumat yoxdur. Ola bilməz ki, təşkilat ola, ancaq təşkilata aid sənədlər olmaya.
Cəlal Qasımov: - Gəlin belə bir hökm verməyək. Mən də bu məsələni araşdırmışam. Deyək ki, istintaq materialları müxtəlif cəza verməklə əldə edilmiş şübhəli materiallardır. Onlara tam inanmaq olmaz. B.Çobanzadə deyib ki, biz vahid türk-tatar dövləti yaradırıq. Bunun Qazaxıstanda, Azərbaycanda, Türkiyədə də nümayəndələri var. Burada hamının adını çəkib. Bunu da şübhəli qəbul edib qoyaq bir tərəfə. Bəs xaricdəki müxalifət? Belə partiyalar mövcud idi.
Özümüzü elə göstərməyək ki, Sovet hakimiyyəti müqavimətsiz istədiyini əzirmiş. Müqavimət hərəkatı da olub. 1920-30-cu illərdə ciddi müqavimət hərəkatı olub. Hətta qısa müddət hakimiyyəti də əldə saxlayıblar. M.C.Bağırovun 1925-ci ildə Mərkəzi Komitəyə Az.FK-dan göndərdiyi hesabatda bir cümlə işlədir: "1925-ci ilə qədər Azərbaycanda 52 üsyan hadisəsi qeydə alınıb". Bu artıq etiraz idi, müqavimət idi. Naxçıvan, Şəki, Zaqatala üsyanı. Qaçaq hərəkatları olub. Bunlar müqavimət hərəkatı deyildimi?
Seymur Şeydayev: - Maraqlı bir fakt deyim. Qaçaq Məcid haqqında bir kitab üzərində işləyirdim. Çox maraqlı bir adam olub. DTX-nin (keçmiş MTN-in) arxivində işləyərkən bir məqam diqqətimi çəkdi. O vaxt Dəstəvur kəndinə (indiki Daşkəsən rayonu) Türkiyədən gələn aeroplan enir. Onlar Qaçaq Məcidin əmisi oğlu Qıllı Musa ilə görüşüb. Bunların aid olduqları təşkilatın vəsiqələri də olub. Adı da Müsavatla bağlı deyildi, dini bir adı vardı. Xeyli material toplamışdım. Qaçaq Məcidin başladığı üsyanın təhlükəsi böyük olduğundan (türklərin dəstəyi ilə) M.C.Bağırov gecə ilə zirehli qatarda Yevlaxa qədər gəlib (o vaxta qədər heç vaxt üsyan yatırmağa özü getməyib). Məcid öz adamını göndərib onlara bildirir ki, Yevlaxa qədər sizindi, oradan bu yana keçsəz, qıracam. Bu faktlar göstərir ki, belə hadisələr əsassız deyildi.
Bədirxan Əhmədov: - Seymur müəllim, onlar vardı. Lakin bu üsyanların heç biri hakimiyyəti yıxmaq iqrtidarında və gücündə olmayıb. Həm də bu kiçik üsyanlar 30-cu illərin əvvəllərində səngiyib.
Seymur Şeydayev: - Düzdür, nail olmayıblar. Çünki gücləri çatmayıb.
Bədirxan Əhmədov: - Belə bir həqiqət də var ki, 30-cu illərdə hər üç adamdan biri kulaq idi. Orada təşkilat yaratmaq mümkün idimi?
Seymur Şeydayev: - Təbii ki, mümkün deyildi. Amma yuxarıda qeyd etdiyim faktları da danmaq olmaz.
Ardı var...
© Müəllif hüquqları qorunur! Mətndən istifadə etdikdə istinad mütləqdir!
